Onda dalelwa moDarlaston mo 1935, moshitukulwa shOshilongo Shilaula shaEngland sha lukilwa omwifi u laula, oo hau kala mombada okudilila keefakitoli dihapu odo di li mo. Eshi nda li ndi na omido nhee lwaapo, ovadali vange ova li va hovela okukonakona Ombiibeli nEendombwedi daJehova. Eshi nda li mepupi lokamukondapweyu, onda li nda tomhwa kwaasho nda li handi lihongo nonda ninginifwa mo 1952, eshi ndi na omido 16.

Momudo oo tuu oo, onda li nda hovela okudeulilwa oilonga kofakitoli imwe ya kula, oko haku longwa oilongifo yokomake noitukulwa yeehauto. Onda ka deulwa ndi ninge hamushanga wehangano olo, oshilonga osho nda li handi hafele neenghono.

Onda li ndi na okuninga etokolo la fimana eshi omupashukili umwe omweendi a li a pula nge ndi hovele okukwatela komesho Ekonakono lEmbo lEongalo lomokati koshivike meongalo letu la-Willenhall. Ashike onda li ndi na okuninga etokolo la kwata moiti. Pefimbo opo, onda li handi endafana nomaongalo avali. Mokati koshivike, onda li handi ongala meongalo li li popepi noilonga yetu moBromsgrove, olo li li kokule neumbo letu oule weekilometa 32. Momaxuliloshivike ngeenge nda shuna keumbo lovadali vange, onda li handi ongala meongalo olo li li moWillenhall.

Molwaashi onda li nda halelela okuyambidida ehangano laJehova, onda li nda tambula ko eshivo lomupashukili omweendi, nonande onda li ndi na okweefa po oilonga oyo nda li handi hafele neenghono. Kanda li nde lipa oushima omolwetokolo olo nda ninga, eshi nda efa Jehova a wilike ondjila yange.

Ofimbo nda li handi ongala meongalo laBromsgrove, onda li nda shakena nomumwameme umwe e na oupamhepo muwa wedina Anne. Otwa hombola mo 1957, notwa hafela pamwe omaufembanghenda ngaashi oukokolindjila wondjikilile, oukokolindjila we likalekelwa, oilonga youpashukili omweendi nokulonga koBetel. Anne okwa kala odjo yehafo mokukalamwenyo kwange.

Mo 1966, otwa li twa tunhukwa neenghono okukala mongudu onhi-42 kofikola yaGilead. Otwa li  twa tuminwa tu ka longele koMalawi, osho sha shiivika nawa shi li omutima waAfrica, molwaashi ovanhu vamo ovananghenda nohava tambula ko ovanhu. Katwa li twa teelela vehe tu tambule ko tu kale mo efimbo lile.

Otwa fika moMalawi mu 1 Februali 1967. Omwedi wotete otwa longifa hanga efimbo letu alishe mokulihonga elaka lomoshitukulwa. Opo nee otwa ka hovela okukala ovapashukili voshitukulwa. Otwa li hatu shingi ohauto yoKaiser Jeep, oyo vamwe va li va tala ko kutya ohai dulu okushingwa keshe pamwe, hai piti nokuli nomomilonga. Ashike odo odanakalindi, otwa li ashike hatu dulu okupita momeva oo maxupi elela. Omafimbo amwe, otwa li hatu nangala meenduda deehoni, odo hadi pumbwa okuuvikwa neeplastika moshihokohoko, opo diha lokwe eenhongo pefimbo lodula. Otwa li twa hovela oshilonga shetu shoutumwa meenghalo didjuu, ashike otwa li tu shi hole.

MuAprili, onda li nda didilika kutya ohatu ka taalela diva omaupyakadi okudja kepangelo. Onda li nda uda omupresidende waMalawi, Dr. Hastings Banda ta popi koradio. Okwa li a popya kutya Eendombwedi daJehova ihadi futu oifendela nohadi lidopo moinima yopapolotika. Omalundilo a tya ngaho okwa li oipupulu yo vene. Otu shi shii nawa kutya epangelo ka li hole oushili oo kutya ihatu kufa ombinga moinima yopapolotika, unene tuu eshi twa anya okulanda oukalata vokukala oshilyo shongudu yopapolotika.

MuSeptemba, otwa li twa lesha moshifokundaneki kutya omupresidende okwa lundila ovamwatate kutya otava etifa omapiyaano keshe pamwe. Okwa popya poshoongalele shopapolotika kutya epangelo laye otali ka katuka diva eenghatu, opo li shilike Eendombwedi daJehova. Eshiliko olo ola li la tulwa moilonga mo 20 Oktoba 1967. Diva konima yaasho,  ovapolifi novanambelewa vokeengaba ova li va patifa oshitaimbelewa nokutaata mo ovatumwa moshilongo.

Konima yomafiku atatu, eshi twa kala modolongo, otwa li twa tuminwa koMauritius, oshilongo osho shi li mepashukilo laBritain. Ashike nande ongaho, epangelo laMauritius kala li le tu pitika tu kale mo tu li ovatumwa. Onghee otwa li twa tuminwa koRhodesia (osho paife hashi ifanwa Zimbabwe). Eshi twa fika oko, otwa li twa shakeneka omunambelewa wokeengaba omukwanyanya, oo ine tu pitika tu ye moshilongo. Okwa ti: “Ove mu taataa moMalawi, noinave mu efa mu kale moMauritius, paife omwe uya nee oku shaashi oko kuwa nokukala.” Anne okwa li a hovela okulila. Osha fa sha li ngaha kutya kape na oo a li e tu hala. Pomhito oyo, onda li nda hala okushuna keumbo koEngland. Lwanima, ovanambelewa ova li ve tu efa tu nangale oufiku umwe koshitaimbelewa nove tu lombwela kutya otu na oku ke lilopota keembelewa da kula mefiku la shikula ko. Otwa li twa loloka neenghono, notwa efela oinima momake aJehova. Komatango efiku la shikula ko, otwa li twa pewa epitikilo lokukala moZimbabwe inatu shi teelela tu li onga ovatalelipo. Kandi na fiku ndi dimbwe nghee nda li ndi udite efiku olo. Onda li nda tomhwa kutya Jehova oye a li ta udike ondjila yetu.

Onda li nda pewa oshinakuwanifwa shipe shokulonga kOshikondo shOilonga handi file oshisho Malawi naMozambique, okudilila koshitaimbelewa shaZimbabwe. Ovamwatate vomoMalawi ova li tava hepekwa neenghono. Molwaashi onda li ndi na oshinakuwanifwa shokutoloka, onda li nda toloka eelaporta odo da li da tumwa kovapashukilishikandjo vomoMalawi. Oufiku umwe, eshi nda li handi manifa eelaporta, onda li nda lila neenghono eshi nda lesha kombinga yomahepeko oo a li taa ningilwa ovamwatate novamwameme. * Ashike onda li yo nda tuwa omukumo neenghono koudiinini, keitavelo nokelididimiko lavo. — 2 Kor. 6:4, 5.

Otwa li twa ninga keshe osho hatu dulu, opo tu yandje eendja dopamhepo kovamwatate, ovo va li va fyaala moMalawi nosho yo ovo va ya onhapo koMozambique omolwomahepeko. Ospana yokutoloka Oshichichewa, elaka olo hali popiwa kuvahapu moMalawi, oya li ya tembulilwa kofaalama yomumwatate i li moZimbabwe. Okwa li e va tungila omaumbo nosho yo ombelewa nova li va dula okutwikila noshilonga shavo sha fimana shokutoloka oishangomwa yopaMbiibeli.

Otwa li twa ninga elongekido, opo ovapashukilishikandjo vomoMalawi va kale hava ningi oshoongalele shoshikandjo shOshichichewa omudo keshe moZimbabwe. Ova li hava pewa oipopiwadutilo, eshi ve li koshoongalele. Mondjila yavo yokushuna koMalawi, ova li hava tukulilafana ouyelele novamwatate. Omudo umwe, eshi va li ve uya okutalela po moZimbabwe, otwa li twa dula okuunganeka ku ningwe Ofikola yOukalele wOuhamba, opo tu pameke ovapashukilishikandjo ovo ovaladi.

MuFebruali 1975, onda li nda ka talela po Eendombwedi, odo di li mokamba yeenhauki moMozambique, da dja koMalawi. Ovamwatate ovo ova li tava shikula omalombwelo e li pefimbo okudja kehangano laJehova, mwa kwatelwa elongekido lipe lokukala nolutu lovakulunhuongalo. Ovakulunhuongalo vape ova li va ninga omalongekido okuninga oinima ihapu yopamhepo, ngaashi okuyandja oipopiwa yomoipafi, okukundafana omushangwa wefiku, Oshungonangelo nokuninga oyoongalele. Ngaashi ashike hashi ningwa poyoongalele, ova li va unganeka eekamba moikondo yokuwapaleka, yokutukula oikulya nokupashukila onhele. Ovamwatate ovo ovadiinini, ova li va pondola shihapu kekwafo laJehova nova li va twa nge omukumo neenghono.

Pexulilo lo 1970, oshitaimbelewa shaZambia osha li sha hovela okufila oshisho ovamwatate vomoMalawi. Ashike nande ongaho, onda li natango handi lipula shi na sha novamwatate vomoMalawi noku va ilikanena, novamwatate vahapu osho va li hava ningi. Peemhito dihapu, ndi li oshilyo shOkomitiye yOshitaimbelewa shaZimbabwe, onda li handi ongala pamwe novakalelipo vokeembelewa detu da kula, pamwe novamwatate voshinakuwanifwa moMalawi, moSouth Africa nosho yo moZambia. Efimbo keshe, otwa li hatu pula epulo la faafana kutya: “Oshike vali tu na okuningila ovamwatate vomoMalawi?”

Mokweendelako kwefimbo, omahepeko okwa  ka ninipala. Ovamwatate ovo va li va ya onhapo koilongo imwe, ova enda tava alukile moMalawi, naavo va li va fyaala moshilongo ova enda tava pepelelwa omolwomahepeko anyanyalifi, oo va li hava ningilwa. Oishiindalongo oya li ya pitika Eendombwedi daJehova di kale hadi udifa, hadi ongala noya li ya kufa po eendjidikila odo ya li ya tula po. Mozambique naye okwa li a ninga sha faafana mo 1991. Ashike otwa li hatu lipula kutya, ‘Onaini Eendombwedi daJehova tadi ka kala da manguluka moMalawi?’

Mokweendela ko kwefimbo, onghalo yopapolotika moMalawi oya ka lunduluka, nomo 1993 epangelo ola ka kufa po okushilikwa kwEendombwedi daJehova. Diva konima yaasho, onda li nda popya nomutumwa umwe oo a pula nge a ti: “Mbela oto ka shuna koMalawi?” Pefimbo opo, onda li ndi na omido 59. Onghee onde mu nyamukula nda ti: “Ahowe, onda kulupa neenghono!” Ashike efiku olo tuu olo, otwa li twa tuminwa onhumwafo kOlutuwiliki hatu shivwa tu shune ko.

Otwa li tu hole oshinakuwanifwa shetu moZimbabwe, onghee olo ola li etokolo lidjuu kufye. Otwa li twa ikilila mo notwa li twa panga oukaume wopofingo novamwatate vahapu. Olutuwiliki ola li le tu lombwela pahole kutya ohatu dulu okutwikila okulongela moZimbabwe ngeenge otwa hala. Onghee osha li shipu okushikula etokolo letu nokukala moZimbabwe. Ashike onda li nda dimbuluka shi na sha nanghee Abraham naSara va li va fiya po eumbo lavo loudjeko eshi va li ovanamido, opo va dulike kewiliko laJehova. — Gen. 12:1-5.

Otwa li twa tokola okushikula ewiliko okudja kehangano laJehova notwa li twa shuna koMalawi mu 1 Februali 1995, pa pita omido 28 konima eshi twa li twe uya mo oshikando shotete. Opa li pa totwa Okomitiye yOshitaimbelewa, naame onda li nda kwatelwa mo nosho yo ovamwatate vavali notwa li twa hovela diva okuunganekulula oilonga yEendombwedi daJehova.

Osha li enangekonoupuna okumona nghee Jehova a li ta endelelifa oilonga. Omuvalu wovaudifi owa li wa hapupala meendelelo mo 1993 okudja hanga po 30 000 fiyo wa koya 42 000 mo 1998. * Olutuwiliki ola li la dimina ku tungwe oshitaimbelewa shipe, opo shi wanife po oilonga oyo ya li tai hapupala moukalele. Otwa li twa mona onhele yeehekta 12 moLilongwe, nonda li nda nangekwa po ndi longe mokomitiye yokutunga.

Omumwatate Guy Pierce oshilyo shOlutuwiliki oye a li a yandja oshipopiwa, eshi omatungo mape a li  taa nangekwa po muMei 2001. Opa li pa ongala ovamwatate vomoshitukulwa ve dulife pomayovi avali, navahapu vomuvo ova li va ninginifwa konima yomido di dulife 40. Ovamwatate novamwameme ovo ovadiinini ove lididimikila omahepeko a kwata moiti oule womido, eshi oilonga ya li ya shilikwa. Ova li ve na oiniwe inini, ashike ova li ve na eitavelo nekwatafano la kola naJehova. Ova li va tunhukwa neenghono, eshi va li tava tale omatungo avo mape aBetel. Keshe opo va li tava ende moBetel, ova li tava imbi omaimbilo Ouhamba monghedi yOshiafrica, osho sha li sha ningifa oshivilo ashishe shi kale tashi kumu omutima monghedi oyo inandi mona nande onale. Osho osha ulika kutya Jehova oha nangeke noupuna ovo have lididimikile omayeleko noudiinini.

Konima eshi oilonga yokutunga ombelewa yoshitaimbelewa ya pwa, onda li nda tunhukwa okuhovela oinakuwanifwa ipe i na sha nokunangeka po Omalupale Ouhamba. Omaongalo moMalawi okwa li a mona ouwa melongekido li na sha nokutunga Omalupale Ouhamba moitukulwa oyo ya hepa. Nale omaongalo amwe okwa li haa ongalele meenhele da tungwa noiti yomingaalipi. Ova li hava uvilikifa eembungu nova li hava kala omutumba koipundi ileile ya ningwa nedu. Paife, ovamwatate ohava longo noudiinini va yofe eedopi odo hava longifa va tunge eenhele diwa dokwoongalela. Ashike natango ovamwatate ove hole okukala omutumba koipundi ileile, ponhele yoshipundi shomunhu umwe, molwaashi koipundi ya tya ngaho, ohaku dulu okukalwa kovanhu vahapu.

Onda li yo nda tunhukwa okumona nghee Jehova ta kwafele ovanhu vahapu va kule pamhepo. Osho sha li sha kumwifa nge unene ovamwatate ovanyasha Ovaafrica, ovo va li tave liyandje nehalo liwa va kwafele nova li ve lihonga oinima ihapu meendelelo medeulo olo va li va pewa kehangano laJehova nosho yo moilonga oyo va li tava longo. Oshidjemo, ova li va dula okuwanifa po oinakuwanifwa ya wedwa po moBetel nosho yo momaongalo. Omaongalo okwa li a pamekwa kovapashukilishikandjo vape ovo va li va nangekwa po, navahapu vomuvo ova li va hombola. Ovalihomboli ovo ova li va hoolola okulonga shihapu moilonga yaJehova ponhele yokukala ve na ounona, nonande ova li va taalela omafininiko okudilila kovanhu vamwe nosho yo kovapambele.

Konima eshi twa kala omido 52 muAfrica, onda ka kala ndihe na vali oukolele. Olutuwiliki ola li la tambula ko eindilo lOkomitiye yOshitaimbelewa, opo tu tuminwe koBritain. Otwa li twa uda nai eshi hatu fiye po oshinakuwanifwa shetu osho twa li tu hole, ashike oukwaneumbo waBetel moBritain otau tu file nawa oshisho momido detu doukulupe.

Onda tomhwa kutya onda ninga etokolo li li mondjila, eshi nda efa Jehova oye a udike ondjila yange. Ngeno onde lineekelele meendunge dange mwene, ngeno onghalamwenyo yange oya ka kala i li shimwe shi lili. Jehova okwa li e shii kutya oshike nda pumbwa, opo ‘a lalakanife omalila onge.’ (Omayel. 3:5, 6) Eshi nda li omunyasha, onda li nda tunhukwa okulihonga oilonga yomokambani imwe ya kula. Ashike nande ongaho, ehangano laJehova lomounyuni aushe ola li la pa nge oshinakuwanifwa osho nda kala handi hafele neenghono. Kwaame, okulongela Jehova osha li notashi twikile okukala oshinima osho tashi ku ningifa u kale wa wanenwa filufilu.