Mu 1935 nabutuka, ku Darlaston, ku tizunga tia Black Country, ku Angleterre ti bahana nkumbu yo mu bungu dia mwisi wa ndombi weri vulu dukaka mu mbuka zi beri salaka tisalu tia niengesa bisengo (fonderies) na mu usines zakaka. Bu ndieri na mvula kampe 4, bibuti biani biabatika mu longoka Bibila na Mbangi za Yehova. Bu nayizi bâ ntwenia, nayizi batika mu kwikila matieleka, mpe nayizi batusu mu 1952 bu ndieri na mvula 16.

Mu ntangu yo kwa, nayizi batika mu longoka tisalu tia nkari mu usine yimosi ya yinene yeri salaka bisalulu bia moko na pièces za kaminio. Nayizi batika mu sa formasio mu kwizi bâ na tibuka tia mfunu mu usine, tisalu tio tia ndieri tomo zoloko.

Wafwanakana nabonga nzengolo ya yinene mu ntangu munkengi wumosi wa tizunga kakundomba mu batika mu twarisaka ndongokolo ya buku ya timvuka ha kati-kati dia lumingu mu timvuka tieto tia Willenhall. Nzengolo ya mpasi yeri mu bonga. Mu ntangu yîna, mu bimvuka biole ndieri landilaka tukutakanu. Ha kati-kati dia lumingu, mbo ndieri kutakanaka na timvuka tieri penepene na mbuka yi ndieri sarilaka ku Bromsgrove, yeri ha 32 kilomètres na ku ndieri bêlaka. Mpe lumingu, bu ndieri kâlaka ku nzo ya bibuti biani, mbo ndieri kutakanaka na timvuka tieri ku Willenhall.

Mu bungu ti nsatu yeri nani ya yika organizasio ya Yehova moko, buna natambula ndombolo ya sa munkengi wa tizunga, ni bu sa ti mbo weri zolo tâka ti nabika mu longoka tisalu ti ndieri tomo zoloko. Bu nabika Yehova katwarisa luzingu lwani mu mpila yo, mielo miamingi miazibuka mu luzingu, mpe ka niniongaka ko.

Bu ndieri kutakanaka na timvuka tia Bromsgrove, nayizi bwabana na muntu​—mpangi ya yikento ya toma, mpe yeri na timpeve tia ngolo, yeri na nkumbu Anne. Tayizi kwelana mu 1957, mpe tintwari tasala tisalu tia mupasuri-nzila wa ntangu zazansoni, tia mupasuri-nzila wa wunene, tisalu tia tizunga, na tia Betele. Anne titeko tia nsayi tieri mu luzingu lwani.

 Mu 1966, tayizi mona nsayi ya sa 42^e classe ya Galade. Batutambika ku Malawi, yatomo zabakana mu nkumbu ya mutima wa tiya wa ku Afrique, mu bungu ti bantu babêlaka kô nsayi na ndiambu ye nawu. Kâ, ka tweri’â zaba ko ti ka taketi’â yôkesa ntangu yayingi kô ko.

Mu tilumbu tia 1^er février 1967 tatula ku Malawi. Bu tamana yôkesa ngonda yimosi mu tomo tihana mu ndongokolo ya zu, tayizi batika tisalu tia tizunga. Jeep yeri neto, bantu babîngi yi beri banzaka ti balendi ya nata mu mbuka ni mbuka, ni bu wubâ mu nzari. Kâ ntono mabanza mo, mamba meri lembo na ndilu yayingi kwa taketi kwe sabuki. Ntangu zakaka, mbo tweri bêlaka mu nzo zi basarila mu mutoto, mpe zeri na miluri mi basarila mu nianga, mieri dinganaka ti tazibika mio bâche mu ntangu ya mvula. Mpila yo ya batikila tisalu tieto tia timisionere mbo yeri tutâka lwaka, kâ tia tweri zoloko!

Mu avril, nayizi zaba ti misamu mieri kô. Nayizi wâ tinzonzi mu radio tia tâ prezida ya Malawi Dr. Hastings Banda. Wayizi tâ ti Mbangi za Yehova ka bafutaka mpaku ko, mpe guvernema batelamanaka. Kâ, misamu mio ka mieri’â mia matieleka ko. Tazaba ti nguria musamu weri hô ni wena’eti ka tukotaka misamu mia politike ko, kâ nsungula mu bungu ti mbo tukalaka mu sumba karte za bantu ba parti politike.

Mu septembre, tayizi tanga mu zurnale ti prezida wakwikisila bampangi ti vwandi beri tulumunaka mu mbuka zazansoni. Ku lukutakanu lumosi lwa politike watâ ti guvernema’andi mbo yaketi kulu yirika musamu wo bu kaketi hana ntumunu yiyimina tisalu tia Mbangi za Yehova. Buna bayizi yimina tisalu tia Mbangi za Yehova mu tilumbu tia 20 octobre 1967. Ntangu fioti ha manima, bapolisie na bantu basalaka ku immigration  bayiza ku Betele mu kanga yo na mu kuma bamisionere ku nsi’awu.

Bu tayôkesa bilumbu bitatu ku boloko, bayizi tu tambika ku nsi yimosi yeri tumaka Grande-Bretagne​—Île Maurice. Kâ, luyalu lwa ku Île Maurice ka lweri’â tu bikaka ko mu sala tisalu tieto tia timisionere. Buna, batutambika ku Rhodésie (bwawu bu Zimbabwe). Bu tatula kûna, tayizi bwabana na muntu wumosi weri na matapari weri salaka ku immigration, weri lembo tu bikaka mu kota ku nsi yo, bu katâ ti: “Baluyimini mu bêla ku Malawi. Ka balubikiri’â ko mu bâ ku Île Maurice, bwawu bu ni kû lwena mu bungu ti mbo luta mona ti ni kû kufwanakane.” Anne wabatika mu dila. Mbo weri monekenaka ntiana’eti ka kweri’â muntu ko weri tu zoloko! Mu ntangu yîna, nayizi dinga mu bika na mu kâla ku Angleterre. Ha manima, mfumu za immigration zatubika mu yôkesa mpimpa ku Betele, mpasi tabamonekena mbazi tio ku tisalu tiawu. Ba nkatika ba fwatika tweri, kâ tatatamana mu bika misamu ha moko ma Yehova. Mbazi tio ha manima ma midi, tayizi baka nswa wu tweri lembo kêlaka wa tatamana mu bêla ko ntiana bantu bayizi tala nsi ya Zimbabwe. Ka nisa zimbakana ko ka bwe namona ku mutima mu tilumbu tîna ko—​lukwikulu lweri nani ti Yehova weri tu twarisaka.

Ku Betele ya Zimbabwe, bakuntûla ku département pour le service, mpe mbo ndieri kipaka Malawi na Mozambique. Mpangi za Malawi nguria kwamisa beri za kwamisaka. Mu tisalu tiani, nayizi bangula rapore za tambika minkengi mia bizunga mia ku Malawi. Lumbu timosi, bu ndieri salaka mu nkokela, nadila bu natanga misamu mia mpasi zi beri mwisaka bampangi ku Malawi. * Kâ, tifu tia kwikama, timinu na tifu tiawu tia korela biatomo kuntindisa.​—2 Kor. 6:4, 5.

Mbo tweri saka miamiansoni ngatu mpangi zasâla ku Malawi na zô zadioka ku Mozambique zabaka bidia bia timpeve. Ekipe ya mbangululu mu zu dia Chichewa, die zu di batomo zonzaka ku Malawi, banata yo ku ferme ya yinene ya mpangi yimosi ku Zimbabwe. Na nsayi yayansoni, watunga nzo na biro yimosi mu bungu dia ekipe yô. Ni kûna, beri tatamanaka mu sala tisalu tiawu tia mfunu tia bangula mikanda misikamanaka mu Bibila.

Tayizi sa miamiansoni ngatu minkengi mia bizunga miabâka ku tukutakanu twa tunene mu zu dia Chichewa mivu miamiansoni ku Zimbabwe. Bu beri tulaka kûna, mbo beri ba hanaka plans za binzonzi. Bu beri kâlaka ku Malawi, mbo beri sarilaka ngolo zawu zazansoni mu zonzela misamu mi beri wâka ku tukutakanu twa tunene. Muvu wumosi bu bayiza ku Zimbabwe, tayizi lenda mu kubika Lukolo lwa tisalu tia Timfumu (École du ministère du Royaume) mu yika ngolo timinu tia minkengi mio mia tizunga mieri na butindi.

Mu février 1975, naye tala Mbangi za Yehova za Malawi zadioka mpe zeri ku camps ku Mozambique. Mpangi zo zatatamana mu landa lutwalusu lweri hanaka organizasio ya Yehova mu ntangu yîna, mu kati na nzengolo ya môna ya bâ na timvuka tia bakuluntu. Bakuluntu ba môna bayizi kubika misamu miamingi mia timpeve, mbo beri saka binzonzi bia bantu babansoni, mbo beri mokenaka verse ya tilumbu na Nzo ya Zangama ya Munkengi, mpe mbo beri saka tukutakanu twa tunene. Bayizi kubika camps zi beri mu sa lukutakanu lwa lunene, bayizi kubika département yeri kipaka misamu mia bunkete, tisalu tia kaba bidia na sécurité. Mpangi zo za kwikama zalungisa bima biabingi na tusakumunu twa Yehova, mpe bu namana ba tala, nayizi tomo baka butindi.

Ku nsuka ya mivu 1970, filiale ya Zambie yabatika mu kipa misamu mia ku Malawi. Kâ, ka nazimbakana misamu mia mpangi za ku Malawi ko, mbo ndieri ba sambirilaka, mpe bantu babingi beri silaka bo. Mbala zazingi, bu ndieri wumosi wa mpangi za komite ya filiale ya Zimbabwe, mbo ndieri bwabanaka na bimonikisi bia siège mondial na mpangi zeri na madema za Malawi, za Afrique du Sud na za Zambie. Ntangu zazansoni, mbo tweri ba yulaka kwa tiyuvu eti: “Nti biakaka tulendi sa mu bungu dia mpangi za ku Malawi?”

 Ntangu bu yeri kwe yôke, nkwamusu mbo zeri kwe dimini. Mpangi zadioka nsi’awu, mbo zeri kwe kâri malembe-malembe ku Malawi, mpe bô basâla kô, mbo beri kwe baki tidzunu malembe-malembe mu mpasi za ngolo zi beri ba mwisaka. Tuyalu twa nsi zibandakane, mbo tweri tambulaka tisalu tia Mbangi za Yehova, mpe mbo tweri ba bikaka mu yirika misamu mi babayimina. Ku Mozambique basila bo mu 1991. Kâ tatiyula: ‘Ntia ntangu Mbangi za Yehova za ku Malawi zibâ na timpwanza?’

Misamu mia politike mia ku Malawi miayizi soba, mpe mu 1993 guvernema yabikila Mbangi za Yehova timpwanza tia sa nsambululu’awu. Ha manima, bu ndieri zonzaka na misionere yimosi, wakundiyula: “Ngano mbo kâla ku Malawi?” Mu ntangu yîna mvula 59 zeri nani, namuvuturila: “Kâni, ndieka mpe wa nuna!” Kâ, tilumbu tio kwa, tayizi baka mukanda wa Timvuka titwarisaka weri tu lombaka mu kâla ku Malawi.

Tisalu tieto ku Zimbabwe tia tazolo, buna nzengolo ya mpasi yeri kwe beto mu bonga. Tayizi yukunu, mpe tayizi tunga bindiku bia toma tûka mivu miamingi. Timvuka titwarisaka tiatuzabikisa na nsayi yayansoni ti ka batusoba tibuka tia sarila ko tala ti ka tuzololo’â ko. Buna, bweso bweri neto bwa sa nsololo beto beni, mpe mbo taketi tatamana mu bêla ku Zimbabwe. Kâ, mbo nita bambuka ti nayizi dimbitila mu mpila Abrahame na Sara yi basisa nzo’awu ya toma bu beri ba nuna mu tumamana lutwalusu lwa Yehova.​—Mba. 12:1-5.

Tayizi bonga nzengolo ya landa lutwalusu lwa organizasio ya Yehova, mpe takâla ku Malawi mu tilumbu tia le 1^er février 1995, tieri tilumbu tia 28^e anniversaire’eto tûka tilumbu ti tatula kûna. Bayizi noma komite ya filiale, mu kati meno ndieri mô na mpangi zole zakaka, mpe ha manima ma mwa ntangu, mbo taketi bâ na tisalu tiatingi mu karisa bisalu bia Mbangi za Yehova.

Diangana lusakumunu lweri mu mona mpila Yehova yi keri kurisilaka tisalu mu ntinu! Mu 1993 bisamuni biayizi bâ bia 30 000, mpe lutangu lo lwayizi yôka 42 000 mu 1998. * Timvuka titwarisaka tiayizi tambula plans za ntungulu ya filiale ya môna. Tayizi baka 12 hectares za mutoto ku Lilongwe, mpe bayizi ku noma mu komite ya ntungulu.

Mpangi Guy Pierce weri mu Timvuka titwarisaka wasa tinzonzi mu bungu dia ntungulu ya filiale ya  môna mu mai 2001. Lutangu lwa Mbangi za Yehova za ku Malawi zabâ kô lwayôka 2 000, mpe babîngi ha kati diawu ba batusu beri tûka mvula yôka 40. Mpangi zo za kwikama zakorela mpasi za ngolo mu ntangu yi bayimina tisalu tieto. Mu tinsuni mputu zeri, kâ mu timpeve nkatika mvwama zeri. Mpe nsayi yeri nawu mu sa vizite ya Betele’awu ya môna. Kwakwansoni ku beri kwe yende ku Betele, mikunga mia Timfumu beri tangaka mu mpila yi tangilaka bandombi, musamu wo wasa ti ntangu yo yabâ ya nzitukulu yi nalembo toko mona. Timbangi tio tiasongela ti Yehova mbo kasakumunaka bô bakorelaka mpasi na kwikama kwakwansoni.

Bu bamana manisa ntungulu ya filiale, nayizi bâ mu nsayi mu batika tisalu tia môna tia kwe tê binzonzi mu bungu dia Nzo za Nsambululu za môna. Bimvuka bia ku Malawi biabaka ndandu mu bungu dia programe yi bakubika mu kulu tunga Nzo za Nsambululu mu mbuka zeri na bampangi balembo bâ na mbongo zazingi. Mu ntama, bimvuka biakaka mbo bieri kutakanaka mu nzo zi batungila mu eucalyptus. Mbo beri sarilaka matiti mu bungu dia muluri, mpe bancs zi beri sarilaka mu ntebe beri zakaralaka. Kâ ha manima, bampangi na luhemo lwalwansoni, bayizi yoka bibriki mu fours zi batunga, mpe bayizi tunga nzo za toma mu bungu dia tukutakanu. Kâ bampangi bayizi zolo mu bâ na bancs kani babâ na chaises, mu bungu ti ka kwaketi’â kondo tibuka ko mu bungu dia muntu waketi yikama.

Nayizi yangalala mpe bu nayizi mona lubakusu lwa hana Yehova kwe bantu mu kula mu timpeve. Nayizi yituku mu bungu dia mpangi za zibakala za ntwenia, mu bungu ti bayizi tihana mu luzolo lwa mutima mpe bayizi longoka misamu miamingi mu nkubukulu yi hanaka organizasio ya Yehova na mpila ya lungisila tisalu. Bayizi bâ na madema ma manene ku Betele na mu bimvuka. Bimvuka biayizi yikama ngolo mu nzila ya minkengi mia bizunga bieri Bisi-Malawi mi bakubika ka ntama ko, babîngi ha kati diawu ba kwela beri. Bantu bô ba kwela bayizi sola mu tomo sarila Yehova bu bakala mu buta, ni bu sa ti makanda mawu mbo meri kekoloko ti babâ na bala.

Ha manima ma mvula 52 ku Afrique, nayizi kwamusu mu bimbevo. Timvuka titwarisaka tiayizi tambula mu kunoma mu komite ya filiale na mu tu tambika ku Grande-Bretagne. Tayizi nionga mu sisa tisalu ti tweri zoloko, kâ kanda dia ku Betele ya ku Grande-Bretagne mbo ditomo tu kipaka bu twena ba nuna.

Lukwikulu lwe nani ti bu nahana nzila kwe Yehova mu twarisa luzingu lwani, yo ni nzengolo yiyôkele bubote yi nabonga mu luzingu lwani. Tala ti nasikirila kwa mayela ma me beni, luzingu lwani mbo lwaketi tomo bâ lwa swaswana. Yehova wazaba ka nti bieri nani nsatu mu ‘sungika nzila zani.’ (Bin. 3:5, 6) Bu ndieri ntwenia, nazolo mu zaba misamu miamingi mu mpila yi sarilaka compagnie ya yinene. Kâ, organizasio ya Yehova yakungana tisalu tia timpeve tiatomo kuntâ nsayi. Kwe meno, sarila Yehova musamu weri mpe musamu wena wusaka ti luzingu lwa tomo bâ na nsasa!