Ni belekiwe hi 1935 a Darlaston, a mbangwini wa kukazri a Inglaterra lowu tiviwaka swanga Black Country, leswi hi xizronga swi liki, tiko dzra ntima. Mbangu lowo wu vitaniwa hi ndlela leyo hi kola ka musi wa ntima lowu humesiwaka hi tikomponi tinyingi ta le mbangwini lowo. Vapswele vanga va sungule ku dondzra Bibele ni Timboni ta Yehovha na ni ni kolomu ka 4 wa malembe. A ku sunguleni ka wumpswha byanga, ni tiyiseke hi ku helela leswaku a ni wu kumile ntiyiso nakone ni babatisiwe hi 1952 na ni ni 16 wa malembe.

A nkameni lowo, ni sungule ku tizra ka nkomponi leyikulu leyi a yi hamba mapesa ya mimovha hambileswi a ni nga na wutivi byinyingi. Ni sungule ku wupfisiwa kuva ni tizra swanga secretário wa komponi nakone a ni wu zrandzra ngopfu ntizro lowo.

Hi ku famba ka nkama loko mulaviseli wa muganga a yendzrele bandla dzrezru, a ni kombele leswaku ni fambisa Xidondzro xa Bibele xa Bandla lexi a xi khomiwa makazri ka vhiki a bandleni dzranga dzra le Willenhall. Kutani swi djule ni teka xiboho xa ku kazrata hikusa hi nkama lowo a ni hlengemela ka mabandla mabidzri. A makazri ka vhiki a ni hlengemela ka bandla dzra le Bromsgrove, ledzri a dzri kumeka kusuhi ni lomu a ni tizrela kone, kolomu ka 32 wa makilometru ku sukela kaya. Kasi a ku heleni ka vhiki loko ni tlhela kaya ka vapswele vanga, a ni hlengemela a bandleni dzra le Willenhall.

Leswi a ni swi djula ngopfu ku seketela nhlengeletanu ya Yehovha, ni xi yamukelile xikombelo xa mulaviseli wa muganga. I ntiyiso leswaku leswo swi djule kuva ni tsrhika ntizro lowu a ni wu zrandzra ngopfu. Kambe ku pfumelela Yehovha leswaku a ni kongomisa swi ni pfulele mukhandlu wa ku kuma matovoko manyingi, nakone ni nge txhuki ni tisolile hi kola ka leswo.

A nkama lowu a ni hlengemela ka bandla dzra le Bromsgrove, ni tive mhunu wa ku hlawuleka swinene ku nga makwezru wa xisati lwa vitaniwaka Anne, wa ku xonga, a tlhela a hiseka. Hi txhate hi 1957 nakone hi ve ni matovoko manyingi ya ku tizra swanga maphayona ya nkama hinkwawu, maphayona ya ku hlawuleka, valaviseli lava fambafambaka ni ku tizra Betele. Malembe hinkwawu lawa, Anne a ni yentxa ni nyonxa hi tindlela ta ku siyanasiyana.

 Hi nyonxe ngopfu swinene loko hi dondzre ka turma dzra wu 42 ka Xikole xa Bibele xa Giliyadi hi 1966. Ntsrhaku ka leswo, hi yaveliwe ku ya tizrela a Malawi ku nga tiko ledzri vhanu va kone va tiviwaka hi ku va ni malwandla ni lizrandzru. Kambe a hi nga swi tivi leswaku a hi to tizra nkama wutsrongo a Malawi.

Hi tlhase Malawi hi 1 ka Fevhereru wa 1967. Ntsrhaku ka ku dondzra swi phela lidzrimi dzra kolanu ku dzringana wheti, hi sungule ku tizra swanga valaviseli va xifundzra. A hi ni movha lowu a va hlaya lewaku wu famba kun’wana ni kun’wana nambi ku tsremakanya ni minambu. Kambe ku hlaya ntiyiso, a wo gwenta ku tsremakanya mati matsrongo a switaratwini. Minkama yin’wana a hi yetlela kaya ka vamakwezru, ka tiyindlu leti nga ni makhumbi lama hambiwiki hi mbopfi na ti fuleliwe hi byanyi. Minkama yin’wana loko ku na mpfula, a hi hayeka lona akuva hi nga tsrakami. A xiyimu lexo a xi kazrata ka ntizro wezru wa wuzrumiwa, kambe a hi swi zrandzra ndjani!

Hi Abrili ni tive leswaku a ku sungula ku va ni swikazratu swa kukazri a tikweni. Ni yingele muzrangeli wa tiko dzra Malawi Dr. Hastings Banda na a hlaya leswaku a Timboni ta Yehovha a ti hakeli tinemba ni leswaku a ti vanga swikazratu tikweni. I ntiyiso leswaku leswi a a swi hlaya a ku li madzrimi. Xivangelo nkulu lexi a xi yentxa hi kanetiwa, a ku li leswi a hi nga patsreki ka mpfilumpfilu ya politika nakone a hi nga xavi makartawu ya mintlawa ya politika.

Ka jornali dzra kukazri hi Setembru, hi vone leswaku a muzrangeli wa tiko a a hehla vamakwezru a hlaya leswaku a va vanga swikazratu a tikweni hinkwadzru. Ka ntlhanganu wa kukazri wa politika, a hlaye leswaku a mfumu a wu ta yentxa xa kukazri hi xihatla akuva ku yimisiwa ntizro wa Timboni ta Yehovha. Nakunene leswo swi yentxekile hi 20 ka Otubru wa 1967. Ku nge kungani, a mapholisa ni vatizri va le mafrontera va pfale Betele va tlhela va khoma vazrumiwa.

 Ntsrhaku ka masiku mazrazru na hi pfaleliwile, hi zrumeliwe Maurício, ku nga xihlale lexi voneleliwaka hi Grã-Bretanha. Kambe a wuhosi bya le Maurício a byi hi pfumelelanga ku tizra swanga vazrumiwa, xileswo hi yaveliwe ku ya tizra a Rodesia, lani swoswi ku vitaniwaka Zimbabué. Loko hi tlhase frontera, mun’we wa vatizri lweyi a a hlundzrukile a nga hi pfumelelanga ku nghena. A te: “Ku sungula mi hlongoliwe Malawi nakone a va mi pfumelelanga ku nghena Maurício. Swoswi pimisa swaku mi ta ta tsrhama lani?” Kolano, Anne a sungule ku dzrila. A swi tikomba ku nge na mhunu lweyi a a djula ku hi yamukela. Hi nkama lowo, a ku navela kwanga a ku li ku tlhelela a Inglaterra. Kambe va hi byele leswaku hi nga yetlela a Betele loko kuli leswaku mundzruku ka kone a hi ta tlhelela a migrasawu. A hi kazralile kambe hi tsrhike hinkwaswu a mavokweni ya Yehovha. Lexi hi hlamalisiki hi leswaku mundzruku ka kone hi yamukele mpfumelelo wa leswaku hi tsrhama Zimbabué swanga vhanu lava teliki ku ta ta vona tiko. A ni nge yi dzrivali ndlela leyi ni titwiki ha yone siku ledzro. Ka mine swi vhele swi tikomba leswaku Yehovha hi yene a a kongomisa hinkwaswu.

A zrwavi dzra Zimbábue, ni yaveliwe ku tizra ka Xihubyana xa Ntizro na hi vonelela ntizro wa Malawi ni Moçambique. Vamakwezru va Malawi a va xanisiwa hi ndlela ya ku txhavisa. Wun’we wa mintizro leyi a ni yi yentxa a ku li ku ndzrulutela dzrungula ledzri a dzri zrumeliwa hi valaviseli va miganga. Ka wusiku byin’wana, ntsrhaku ka loko ni tizre ku za ku va wusiku, ni sungule ku dzrila loko ka dzrin’we dzra madzrungula lawa a ni ma ndzrulutela ni dodzre hi ndlela leyi vamakwezru a va xanisiwa ha yone. * Kambe ku dumbeka, lipfumelo ni ku tiyisela kwavu swi ni tiyisile.—2Ko 6:4, 5.

Hi yentxe hinkwaswu leswi hi nga swi kota akuva vamakwezru lava tamiki va tsrhama Malawi ni lava tsrutsrumeliki Moçambique va tama va va ni mabuku lawa ma seketeliwiki a Bibeleni. A ntlawa wa vamakwezru lava a va ndzrulutela hi lidzrimi dzra Chichewa, ku nga lidzrimi dzri vulavuliwaka ngopfu a Malawi, wu zruzrele kaya ka makwezru wa kukazri a Zimbábue. Leswi makwezru lweyo a a ni mbangu wa wukulu, a yakele vamakwezru lavo a tiyindlu ni xikritori xa wundzruluteli. Hi ndlela leyo, va kote ku ya mahlweni ni ntizro wa lisima ngopfu wa ku ndzrulutela mabuku lawa ma seketeliwiki Bibeleni.

Hi hambe malulamiselo ya leswaku lembe ni lembe valaviseli va migaga va Malawi va kota ku hlalela makongresu hi xichewa a Zimbábue. Loko va li kohala, a va nyikiwa mapapela ya wukaneli lebyi bekiwiki ka makongresu lawo, kutani loko va tlhelela Malawi a va bulela vamakwezru a mabandleni leswi va swi dondzriki hi lani va nga kotaka hakone. Ka dzrin’we dzra malembe wolawo loko valaviseli va miganga va te a kongresu a Zimbábue, hi hambe malulamiselo ya leswaku ku hambiwa Xikole Xa Wutizreli Bya Mfumu akuva ku tiyisiwa vamakwezru lavo va xixixi.

Hi Fevhereru wa 1975, ni ye Moçambique ni ya pfuxela vamakwezru va Malawi. Vamakwezru lavo a va landzrelelisisa hi le kusuhi minkongomiso leyi a yi humexiwa hi nhlengeletanu ya Yehovha ku patsra ni wa ku va ku hambiwa huvo ya vakulu a mabandleni. Vakulu volavo a va hambe malulamiselo ya leswaku ku va ni wukaneli bya le livaleni, ku dondzriwa ka tsralwa dzra siku, xidondzro xa Xihondzro Xa Ku Zrindzra nambi ku lulamisela masembleya. A mimbangu leyi a va tsrhama ka yone a va yi hlele ku fana ni loko ku ni makongresu hikusa a ku ni vamakwezru lava a va vonelela wubasisi, swakuda nambi nsizrelelo. Hi ku tovokisiwa hi Yehovha, vamakwezru lavo va kote ku yentxa mintxhumu ya yinyingi nakone leswo swi ni tiyise ngopfu.

A ku heleni ka va 1970, a zrwavi dzra Zâmbia dzri sungule ku vonelela a ntizro wa Malawi. Nambitanu, minkama hinkwayu a ni yanakanya hi vamakwezru va Malawi nakone a ni va khongotelela, ku fana ni vamakwezru vanyingi lava na vone a va va khongotelela. A ni tizra swanga xizro xa Xihubyana xa Zrwavi dzra Zimbábue, hi kola ka leswo, hi makhambi manyingi ni tlhanganile ni vamakwezru lava a va li vayimeli va ntsindzra wa misava hinkwayu ni vamakwezru van’wana lava a va lavisela ntizro a Malawi, Djoni ni le Zâmbia. Nakone minkama hinkwayu loko hi tlhangana ni vamakwezru lavo a hi tivutisa leswi: “Hi nga va yentxela yini vamakwezru va le Malawi?”

 Hi ku famba ka nkama, a nxanisa wu sungule ku pumbeka. Vamakwezru lava a va tsrutsrumele matikweni man’wana va sungule ku tlhelela Malawi nakone lava a va nga sukanga Malawi a va nga ha xanisiwi ngopfu. A matikweni ya le kusuhi, a ntizro wa Timboni ta Yehovha wu sungule ku pfumeleliwa hi kuya hi nawu, nakone a swipimelo swinyingi swi sungule ku susiwa. A Moçambique leswo swi yentxeke hi 1991. Kutani a hi tivutisa leswi: “Xana Timboni ta Yehovha ti ta pfumeleliwa siku muni a Malawi?”

A xiyimu xa politika a Malawi xi txintxile. Hi 1993 a mfumu wu pfumelele a ntizro wa Timboni ta Yehovha. Ntsrhaku ka nkamanyana, loko ni bula ni mulaviseli wa ku kazri a ni vutise leswi: “U ta tlhelela a Malawi?” A ni ni 59 wa malembe, kutani ni mu hlamule ni ku: “A ni nge swi koti hikusa ntanga kutani yi fambile”. Hi siku dzroledzro ni yamukele papela ledzri pfaka ka Huvo leyi Zrangelaka na yi ni zramba kuva hi tlhelela a Malawi.

Leswi a hi xi zrandzra ngopfu xiyavelo xezru a Zimbábue, a swi hi nabyalelanga ku teka xiboho. A hi nyonxe ngopfu a Zimbábue nakone a hi ni vanghanu vanyingi. Kambe hi lizrandzru, Huvu Leyi Zrangelaka yi hi nyike mukhandlu wa ku hlawula ku suka a Zimbábue kumbe ku tama hi tizrela kone. I ntiyiso leswaku a swi ta nabyala ku hlawula kuva hi nga suki. Kambe hi dzrimuke xikombiso xa Abrahamu na Sara lava nga tsrhika wutomi byavu bya ku tsrhamiseka hambileswi a va kulile hi ntanga, kambe va yingisete Yehovha va va va zruzra.—Gn 12:1-5

Hi hlawule ku landzra nkongomiso wa nlhengeletanu ya Yehovha hi ku tlhelela a Malawi hi 1 ka Fevhereru wa 1995, na ku khalute 28 wa malembe, hi siku ledzri fanaka ni ledzri hi ngheniki ha dzrone a Malawi hi khambi dzra ku sungula. Ku vumbiwe Xihubyana xa Zrwavi, nakone a hi tizra na hi li vazrazru. Hi khomeke ngopfu swinene hi ku lulamisela mintizro ya nhlengeletanu a Malawi.

Yehovha a yentxe leswaku ntizro wezru wu va ni mabidzru lamanene hi ku kahlula, nakone swi nyonxisile ku vona leswo. Nhlayu ya vazrezri hi 1993 a ku li 30.000 nakone hi 1998 kutani vazrezri a va tlula 42.000. * A Huvo leyi Zrangelaka yi nyikele mpfumelelo wa kuva ku yakiwa Betele lendzrimpswha, ledzri a dzri ta vonelela ntizro hinkwawu wa Malawi. Hi xave mbangu wa 12 wa ma-ekitare a Lilongwe nakone ni yaveliwe ku tizra swanga xizro xa xihubyana xa wuyaki.

Hi Mayu wa 2001, makwezru Guy Pierce lweyi a a li xizro xa Huvo leyi Zrangelaka a beke wukaneli bya ku nyiketela miyaku leyimpswha. Ku tlula 2.000 wa vamakwezru va le Malawi va hlalele wukaneli lebyo  nakone ku tala kwavu a va ni tlula 40 wa malembe na va babatisiwile. Vamakwezru lavo va ku dumbeka va kumane ni ku xanisiwa hi ndlela leyikulu ku dzringana malembe manyingi. Hi tlhelo dzra nyama a va li wusiwanini kambe hi tlhelo dzra moya a va ganyile. A va nyonxe ngopfu swinene hikuva va pfuxela Betele ledzrimpswha. Kun’wana ni kun’wana lani a va famba kone a Betele, a va yimbelela tinsimu ta nhlengeletanu hi mayimbelelela ya África. Lexo ku ve xiyentxakalu xa ku nyonxisa swinene a wuton’wini byanga. Nakone hinkwaswu leswo a swi kombisa leswaku Yehovha a tovokisa lava tamaka va dumbeka nambiloko va kumana ni swikazratu.

Ntsrhaku ka ku yakiwa ka Betele, ni nyonxe ngopfu swinene hi ku nyikiwa swiyavelo swa ku beka wukaneli bya ku nyiketeliwa ka Tiyindlu ta Wugandzreli. A mabandla ya le Malawi ma pfuneke ngopfu swinene hi lulamiselo dzra ku yakiwa ka Tiyindlu ta Wugandzreli a matikweni lawa ma nga wusiwanini. Na ku nge se va ni lulamiselo ledzro, a mabandla manyingi a ma hlengemela a hansi ka mintsrhuti leyi hambiwiki hi timhandzri ta minlhulamethi na yi fuleliwe hi byanyi. Nakone a va tsrhama ka mabanku lawa ma hambiwiki hi mbopfi. Kambe hi kola ka lulamiselo ledzri, vamakwezru va nyonxe ngopfu hi kuva va kota ku tihambela matijolu va tiyakela Tiyindlu ta Wugandzreli ta ku xonga. O va ku a va ha zrandzra ku tizrisa mabanku, hikusa hi lani va hlayaka ha kone, ka mabanku ku yanela vhanu vanyingi!

Ni tlhele ni nyonxisiwa hi ku vona ndlela leyi Yehovha a pfunaka ha yone vhanu kuva va kula hi tlhelo dzra moya. Xin’wana lexi ni nyonxisaka i ku vona ku tiyimisela ka vamakwezru lava nga vampswha a África ka ku yentxa xin’wana ni xin’wana lexi nhlengeletanu yi kombelaka xone ni ndlela leyi a va londzrovota ha yone ku wupfisiwa loku a va ku kuma ka nhlengeletanu ya Yehovha. Xileswo, a swi koteka kuva va nyikiwa wutiyanguleli lebyi yengetelekiki a bandleni ni ku tizrela a Betele. A mabandla ma tlhele ma buyeliwa hi ku va ni valaviseli va miganga lava nga swipswaliwa swa Malawi nakone ku tala kwavu a va txhatile. Vatekani lavo va hlawule ku yentxela Yehovha leswi yengetelekiki a matsrhan’wini ya ku va ni vana, leswi minkama yin’wana a swi yentxa kuva va kanetiwa hi maxaka ni van’wana va lomu a va tsrhama kone.

Ntsrhaku ka 52 wa malembe na ni tsrhama África, ni sungule ku vabya. A Xihubyana xa Zrwavi xi hambe xikombelo xa leswaku ni ya tizrela a Grã-Bretanha, nakone Huvu leyi Zrangelaka yi xi yamukelile xikombelo lexo. Swi vavisile ku tsrhika xiyavelo xezru lexi a hi xi zrandzra ngopfu, kambe a ndangu wa Betele dzra Grã-Bretanha wu hi yamukele hi lizrandzru nakone wu hi hlayisa ha hombe.

A ni na ku ganaganeka ka leswaku ku pfumelela Yehovha a ni kongomisa ku ve ntxhumu wunene lowu ni wu yentxiki a wuton’wini byanga. Loko a ne dumba wutlhazri byanga, a wutomi byanga a byi ta va lebyi hambaniki. Yehovha a a swi tiva leswaku a ni fanela ku lulamisa ‘tindlela tanga’. (Pr 3:5, 6) Loko na ha li mumpswha, a swi ni nyonxisa ngopfu ku dondzra ndlela leyi komponi leyikulu yi tizraka ha yone. Kambe a nhlengeletanu ya Yehovha yi ni nyike ntizro lowu ni nyikiki ku nyonxa loku a ni nge te ku kuma mbangu. Ku tizrela Yehovha hi swone swi ni nyonxisiki nakone swa ha ni nyonxisaka ngopfu ku ta ta tlhasa ni swoswi.