Ndzi pswalilwe hi 1935 le Darlaston, ka cipandze ca tiko ga tima ci kumekako Inglaterra, ci chulilweko hi kota ya musi wa tima wu nga huma hi ka tifabrika to tala wu chakisa moya. A cikhati ndzi nga hi kwalomu ka mune wa malembe a vapswali va mina va no sangula ku gondza Bhibhiliya ni Vakustumunyu va Jehovha. A cikhati leci ndzi nga hi tangeni ya kusangula ku titshotshota, ndzi no tiyiseka lezvaku lelo li wa hi lisine niku ndzi no bhabhatisiwa hi 1952 na ndzi hi ni 16 wa malembe.

Ka cikhati caleco ca cin’we, ndzi no sangula ku gondzela ntiro ka fabrika ya hombe ya ku maha tiferamenta, tipesa ta mimovha ni ta zvin’wani. Ndzi no gondzisiwa a kuva secretário wa laha fabrika, a ntiro ndzi nga wu randza nguvhu.

Zvi lavile ku ndzi maha ciboho ca lisima a cikhati leci a muwoneleli wa cipandze a nga ndzi kombela ku ndzi fambisa a Cigondzo ca Bhuku ca Bandla ca laha cikari ka vhiki laha bandleni ga mina ga Willenhall. Kanilezvi leco ci wa hi ciboho co karata. Ka cikhati leco ndzi wa khoma mitlhangano ka mabandla mambiri. Laha cikari ka vhiki ndzi wa khoma mitlhangano ka bandla ga laha kusuhani ni laha ndzi nga tira kona le Bromsgrove ku nga hi pfhuka wa kwalomu ka 32 wa tikilometro ni le kaya. A cikhati ndzi nga tlhela kaya kumbheleni ka vhiki ndzi wa khoma mitlhangano ka bandla ga mina ga le Willenhall.

Hi kota ya lezvi ndzi nga lava ku seketela a hlengeletano ya Jehovha, ndzi no vhumela lezvi ndzi nga kombeliwa hi muwoneleli wa cipandze, hambu lezvi zvi nga lava ku ndzi tsika ntiro lowu ndzi nga wu randza nguvhu. A ku tsika Jehovha a lulameta ndlela ya mina ka ciyimo leco zvi ndzi vhulele nyangwa yi nga ndzi yisa ka wutomi ga ku a ndzi tshukangi ndzi ti laya.

A cikhati leci ndzi nga khoma mitlhangano ka bandla ga Bromsgrove, ndzi no tiva wokari — ku nga makabye wo saseka nguvhu wa ku hi Anne a nga veka kupima ntirweni wa Jehovha. Hi no chadha hi 1957 hi ti buza hi thomo ga kuva maphayona ya cikhati contlhe, maphayona yo hlawuleka, ntiro wa ku endzela mabandla ni ntiro wa Bheteli. Anne cibuka ca litsako la mina wutomini ga mina gontlhe.

 Hi 1966, hi no tsaka nguvhu hi kuva ka turma ya wu 42 ya Gileyadhe. A ciavelo ca hina kuve ku ya tira Malawi, a tiko ga Afrika gi tiviwako nguvhu hi kuva tiko ga vanhu va timbilu ta tinene hi kota ya lezvi a vanhu va kona va nga va nene ni ku amukela khwatsi vapfhumba. Hi wa nga zvi tivi ku hi nga ta amukelwa khwatsi seyo hi cikhati co leha.

Hi chikele Malawi hi 1 ka Fevereiro wa 1967. Andzhako ka hweti yontlhe na hi gondza lirimi la seyo, ndzi no sangula ku tira kota muwoneleli wa Dhistrito. Hi wa famba hi movha wa ku i Kaiser Jeep lowu a vokari va nga alakanya ku wu nga famba ni kwihi hambu hi lomu micongweni. Kanilezvi, lezvo zvi wa nga hi lisine. Zvi wo koteka basi a ku hi tsemakanya mati ya matsongwani. A ka zvikhati zvin’wani hi wa tshama ka tiyindlu ta ku fulelwa hi byanyi, hikwalaho ka zvikhati zva tivhula zvi wa lava ku hi tlhateka lona le hehla kasi a mati ma nga ngheni lomu ndlwini. Leyo yi wa nga hi ndlela yi nene ya ku sangula ntiro wa hina wa wurumiwa kanilezvi hi wa wu randza.

Hi Abril, ndzi no pola lezvaku hi wa lava ku kumana ni zvikarato ka tiko lego. Ndzi nozwa magezu ya presidente wa Malawi, Dr. Hastings Banda lomu ka radhu, ite: “A Vakustumunyu va Jehovha a va hakheli mikhupo niku va wu vangela zvikarato a mufumo.” Lezvo zvi wa nga hi lisine. Hontlheni hi wa zvi tiva ku a cikarato ku wa hi lezvi hi nga kala hi nga ti ngheniseli ka politika, nguvhunguvhu lezvi hi nga ala ku xava makartawu ya ku lumba partidho yo kari ya politika.

Hi Setembro, hi no lera lomu ka jornali lezvaku a presidente i lumbetile vamakabye lezvaku va vanga zvikarato ka matshamu wontlhe. I no tivisa laha mutlhanganweni wa hombe wa politika lezvaku a mufumo wakwe wu wa ta tekela ku maha cokari kasi ku betela a ntiro wa Vakustumunyu va Jehovha. A kubetelwa loko ku sangulile hi 20 ka Outubro wa 1967. Cikhatanyana andzhako ka lezvo, a maphoyisa ni vatiri va migração va no chikela laha  ravini, va laya ku gi vhaliwa ni ku humesa varumiwa lomu tikweni gabye.

Andzhako ka ku tshama masiku manharu paxweni, hi no humesiwa Malawi hi yisiwa Maurícias, a tiko gi fumiwako hi Grã-Bretanha. Hambulezvo, a wuhosi ga Maurícias a gi hi vhumelelangi ku tira kota varumiwa. Hikwalaho, hi no avelwa ku ya tira Rodésia (zvezvi ku nga Zimbábue). A cikhati hi nga chikela seyo, hi noya wulawula ni mutiri wo kari wa xapi wa migração, loyi a nga ala ku hi nghena tikweni lego, aku: “N’wina mu betelwe ku tshama Malawi. Va mu alela ku tshama Maurícias, makunu mu alakanya ku mu ta tshama lomu ka hina?” Anne i no sangula ku rila. Zvi wa ku khwatsi a nga kona a hi lavako! Ka cikhati leco, ndzi wa lava ku zvi tsika ndzi tlhela kaya Inglaterra. Hi magumo, a varangeli va migração va no hi vhumelela a ku hiya etlela le hofiseni ya ravi kanilezvi va no hi byela ku hi fanele kuya le tsindza gabye hi mandziko wa kona. Hi wa karele, kanilezvi hi no simama ku tsika zvontlhe mandleni ya Jehovha. Ni gambo ga siku gi nga landzela, ne na hi nga zvi rindzelangi hi no vhumelelwa ku tshama Zimbábue kota vaendzi. Hi nga ta tshuka hi zvi rivala lezvi hi nga ti zwisa zvona ka siku lego — ndzi wa tiyiseka lezvaku Jehovha wa kongomisa a ndlela ya hina.

Le hofiseni ya ravi ya Zimbábue, ndzi no nyikiwa a ciavelo ca ku tira ka Dhepartamento ya Ntiro, na ndzi khatalela ntiro wa Malawi ni Moçambique. A vamakabye va Malawi va wa xanisiwa nguvhu. A ntiro wa mina wu wa patsa a ku hundzulusela a mibiko yi nga rumelwa hi vawoneleli va zvipandze va Malawi. Ka siku go kari, ndzi nga tira kala ni wusiku kasi ku mbhetisa ku hundzulusela mubiko, ndzi no rila a cikhati leci ndzi nga lera lezvaku a vamakabye va mina va wa xanisiwa nguvhu. * Hambulezvo, ndzi tlhelile ndzi tiyisiwa nguvhu hi kutsumbeka kabye, kukholwa kabye ni kutimisela kabye. — 2 Kor. 6:4, 5.

Hi mahile zvontlhe zvi nga koteka kasi ku va nyika zvakuga zva moya a vamakabye lava va nga sele Malawi ni lava va nga tsutsumile vaya Moçambique kasi va pona ku xanisiwa. A ntlawa wa ku hundzulusela Chichewa, ku nga lirimi li wulawuliwako nguvhu Malawi, wu no rura wu ya tshama ka wutshamu ga hombe ga makabye wokari Zimbábue. Hi ku zvi randza, a makabye loye i no va akela tiyindlu ni tihofisa. Seyo va no simama ni ntiro wabye wa lisima wa ku hundzulusela mabhuku ma seketelwako ka Bhibhiliya.

Hi no maha malulamiselo ya lezvaku lembe ni lembe a vawoneleli va zvipandze va Malawi vata Zimbábue va ta wona gotsovanyano hi Chichewa. Seyo va wa nyikiwa a maphepha ya tikanelo ta gotsovanyano. Va wa tirisa maphepha lawo kasi ku veka tikanelo ti nga tiyisa vamakabye ka mabandla yo tala ya Malawi. Ka lembe go kari, a cikhati leci va nga hi Zimbábue, hi no longisela a Cikola ca Wutireli ga Mufumo kasi ku tiyisa a vawoneleli lavo va zvipandze vo tiya-hlanha.

Hi Fevereiro wa 1975, ndzi noya vhuxela a Vakustumunyu va Jehovha va Malawi va nga tsutsumile vaya Moçambique. A vamakabye lavo va wa simama ku landzela zvileletelo zvontlhe zva hlengeletano ya Jehovha, a ku patsa ni lulamiselo giswa ga kuva ni hubye ya madhota. Lava va nga ha hi ku yimisiwa kota madhota va wa longisela zvilo zvo tala zva moya, lezvi zvi nga patsa ku veka tikanelo ta vanhu vontlhe, ku fambisa mutsalo wa siku ni cigondzo ca Murindzeli a ku patsa ni mitlhangano ya cipandze. Va wa longisela a wutshamu lego a ku khwatsi i gotsovanyano, na ku hi ni dhepartamento ya basiselelo, ya ku avela zvakuga ni ya ku vhikela vamakabye. A vamakabye lavo vo tsumbeka va mahile zvotala nguvhu hi kota ya makatekwa ya Jehovha niku ndzi sukile na ndzi tiyisilwe nguvhu.

Kumbheleni ka va 1970, a hofisa ya ravi ya Zâmbia yi no sangula ku khatalela a ntiro wa Malawi. Kanilezvi ndzi wa ha simama ku ehleketa hi vamakabye va Malawi ndzi tlhela ndzi va khongelela niku a vamakabye vo tala vonawu va wa maha zvezvo. Ka makhati yo tala, kota ciro ca kometi ya ravi ga Zimbábue, ndzi wa tlhangana ni vayimeli va le Tsindza ga Misava Yontlhe, a ku patsa ni lava va nga khatalela a vamakabye va Malawi, Joni ni Zâmbia. Ka khati ni khati hi wa wutisa ciwutiso caleci ca cin’we caku: “Zvini zvin’wani hi nga mahako kasi ku vhuna vamakabye va Malawi?”

 Laha a cikhati ci nga famba, a ku xanisiwa ku noya ku hunguleka. A vamakabye lava va nga tsutsumile Malawi va no sangula ku nyanimela va wuya, laha lava va nga sele va nga sangula ku hi kutsongwani-kutsongwani va nga ha xanisiwi nguvhu. A matiko ya vaakelani ma wa vhumela a Vakustumunyu va Jehovha hi kuya hi nayo ma tlhela ma va susela a mimbhingano leyi ma nga va gemele. A Moçambique konawu va no maha zvezvo hi 1991. Kanilezvi hi wa ti wutisa ku: ‘Hi rini a Vakustumunyu va Jehovha va to tlhatlheka le Malawi?’

Hi magumo a ciyimo ca politika Malawi ci no cica niku hi 1993 a mufumo wu no tsika ku betela a ntiro va Vakustumunyu va Jehovha. Cikhatanyana andzhako ka lezvo, ndzi no bhula ni murumiwa a nga ndzi wutisa ku: “U ta tlhela Malawi ke?” Ndzi wa hi ni 59 wa malembe, hikwalaho ndzi no mu hlamula ndziku: “Ahihi, makunu ndzi khosahele!” Hambulezvo, ka siku galego hi no amukela mahungu hi ka Hubye yi Fumako yi hi kombela ku hi tlhela Malawi.

Hi wa ci randza nguvhu a ciavelo leci hi nga hi naco Zimbábue, hikwalaho leco ci wa hi ciboho co karata. Hi wa zimile timitsu hi tlhela hi wumba wunghana go tsakisa ni ga simasima. Hi wunene, a Hubye yi Fumako yi no hi byela ku yi wa nga ta cica ciavelo ca hina ahandle ka loku hina hi zvi lava. Hikwalaho, na zvi hi olovele a ku hi ti hlawulela ndlela ya hina hi simama Zimbábue. Kanilezvi ndza alakanya ku ndzi ehleketile hi lezvi Abrahama na Sara va nga tsikisa zvona a muti wabye wa wunene lezvo na va khosahele kambe hi kota ya ku ingisa cileletelo ca Jehovha. — Gen. 12:1-5.

Hi no boha ku landzela wurangeli ga hlengeletano ya Jehovha hi tlhela Malawi hi 1 ka Fevereiro wa 1995, ku nga siku hi nga tlhanganisa 28 wa malembe andzhako ka kuya Malawi hi khati go sangula. Ku no wumbiwa Kometi ya Ravi, yi nga wumbiwa hi mina ni vamakabye van’wani va vambiri niku hi no tekela ku tira yi nga chayi kasi ku xaxameta mitiro ya Vakustumunyu va Jehovha.

Mave makatekwa ya hombe a ku wona Jehovha na a kulisa ntiro hi cihatla! A ntsengo wa vahuweleli wu no engetela hi kuhatlisa wu suka kwalomu ka 30 000 hi 1993 wuya ka 42 000 ni kuhundza hi 1998. * A Hubye yi Fumako yi no vhumelela makungo ya kuakiwa ka hofisa yiswa ya ravi kasi ku khatalela a ntiro wa hombe lowu zvi nga lava ku hi wu maha. Hi no xava petso Lilongwe wa 12 hectares niku ndzi no yimisiwa kasi ndzi tira ka kometi ya kuaka.

 Makabye Guy Pierce a nga hi ciro ca Hubye yi Fumako i no veka kanelo ya kunyikelwa ka miako yiswa ya ravi hi Maio wa 2001. Ka mutlhangano lowo, ku vile ni 2000 ni kuhundza wa Vakustumunyu niku a kutala kabye va wa hi ni 40 wa malembe ni kuhundza na va bhabhatisilwe. A vamakabye lavo vo tsumbeka va wa timisele a tixanisa ta hombe hi malembe yo tala a cikhati leci a ntiro wabye wu nga betelwa. Hi tlhelo ga nyama va wa hi zvisiwana kanilezvi hi tlhelo ga moya va wa ganyile nguvhu. Niku va wa tsaka hi ku endzela a Bheteli yabye ya yiswa. Ni kwihi laha va ngaya kona laha Bheteli va wa famba na va yimbelela tisimu ta Mufumo hi yimbelelela ga Afrika, lezvi zvi mahileko ku a kunyikelwa ka miako leyo ku tsakisa nguvhu a ku hundza kontlhe ndzi tshukileko ndzi ku wona. Lezvo zvive wukustumunyu go hanya ga lezvaku Jehovha wa va katekisa nguvhu lava va timiselako zvikarato hi kutsumbeka.

Andzhako ka kumbhela ka ntiro wa kuakiwa ka ravi, ndzi no tsaka nguvhu laha ndzi nga sangula ku amukela zviavelo zva kunyikela tiSalawu ta Mufumo. A mabandla ya Malawi ma vhunekile hi lulamiselo ga hlengeletano ga ku hatlisisa ku aka tiSalawu ta Mufumo ka matiko lawa a vamakabye va nga wusiwaneni. Mahlweni ka lezvo, a mabandla yo kari ma wa maha mitlhangano ka tiyindlu ta ku akiwa hi tisinya ta midlulameti. Va wa tirisa byanyi kasi ku fulela hi gona ni tibhanku ta hombe ta ku mahiwa hi wumba kasi va tshamela. Kanilezvi makunu a vamakabye va wa tira hi kutikarata kasi ku hisa matijolo lomu ka tiforno leti va nga mahile kasi ku aka matshamu yo saseka ya ku mahela ka wona mitlhangano. Hambulezvo, va wa ha tsakisiwa hi tibhanku hakuva va waku a bhanku a yi tali ha zvi kota ku manyana.

Ndzi tsakile nguvhu kambe hi ku wona Jehovha na a vhuna vanhu a ku kula hi tlhelo ga moya. A vaswa va Afrika va ndzi khumbile nguvhu a cikhati leci va nga ti nyiketela hi kuzvirandza mitirweni va tlhela va tekela ku gondza zvotala ka gondziselelo leyi yi nyikiwako hi hlengeletano ya Jehovha ni cikhati leci va nga maha ntiro. Kota wuyelo ga kona, va wa nyikiwa zviavelo zvo tala laha Bheteli ni lomu mabandleni. A mabandla wonawu ma wa tiyisiwa nguvhu hi vawoneleli va zvipandze lava va nga ha hi ku yimisiwa niku a kutala kabye va wa chadhile. Va wa hlawulile ku mu tirela nguvhu Jehovha hi ku ti tsona litsako la kuva ni vana hambu lezvi hi mudhawuko wabye va nga kucetelwa kuva ni vana, ka zviyimo zvin’wani, va wa kucetelwa hambu hi maxaka yabye.

Andzhako ka 52 wa malembe na ndzi tira Afrika, ndzi no sangula kuva ni zvibabyababyani. A Hubye yi Fumako yi no vhumela a cikombelo ca Kometi ya ravi ca lezvaku ndzi ya tira Grã-Bretanha. Hi swirekile nguvhu hi ku tsika a ciavelo leci hi nga ci randza, kanilezvi a ngango wa Bheteli ya Grã-Bretanha wa hi khatalela nguvhu wukhosaneni ga hina.

Ndza tiyiseka lezvaku a ku tsika Jehovha a lulameta ndlela ya mina hi cona ciboho ca cinene nguvhu ka zvontlhe ndzi zvi mahako. Loku ndzi wa no tsumba a kupimisisa ka mina wutsumbu, himani a ku tivako lomu a ntiro wa mina wa ku ti hanyisa wu nga wa ta ndzi yisa kona. Jehovha i wa zvi tiva zvontlhe ndzi nga zvi lava kasi ku ‘lulamisa a tisoko ta mina’. (Mav. 3:5, 6) Kota muswa, ndzi wa tsakisiwa nguvhu hi ku gondza zvotala ka fabrika ya hombe. Hambulezvo, a hlengeletano ya Jehovha ya misava yontlhe yi ndzi nyikile ntiro wa moya wu ndzi tsakisileko nguvhu a ku hundza yontlhe. Ka mina a ku tirela Jehovha zvi ndzi tsakisile nguvhu niku zva ha simama ku ndzi tsakisa!