1. Uḍighi ika kụ i/ḍighi bọ iikia esi ayira mọ awe ro/ḍuom ghan mun bunhọn olhoghi?

 AWE isiẹn aḅirinhi phọ aSetan u/legheri mun oye okạr oḍuom olhoghi. Loor esi dị abumuul ḍighi phọ, abuọ itooghị phọ, ḅilhẹ r’abuḍiemhiom aruukụ iiḅereghị phọ robi ghan ni bidị. Kụ iphẹn phọ mekọm idị bidị u/ḍuom mun olhoghi righirị, matuman r’abuọ eghunotu abidị. Iphẹn phọ i/ḍighi iikia esi ayira. Loor esi dị aBaibul phọ aḅẹm mọ: “Ruukuna phọ . . . , awe . . . ko/legheri iiḅi, . . . kopuẹ ghan ni siḍien awe, . . . kobologhi ghan righirị abidị.” Oghaạph enhọn eten, iphẹn phọ remạ ghan mọ awe kokịgh emhụgh aḅirinhi phọ ophọn phọ u/ḍighi bọ oye dị koḍuom olhoghi.—2 Tim. 3:1-4; 2 Kọr. 4:4.

2. (a) Abuọ anhiạn kụ edị yira kotue okạr oḍuom olhoghi? (b) Eeghe iikia kụ edị abuniin omhoọgh?

² Idiphọ aKristẹn, yira olegheri ni mọ yira kotue ni okpasị oomo oḍuom olhoghi phọ ayira esi aZihova. (Jer. 17:7, 8) Kụ yira okuphom ni owol mọ odị uphomhoghiạn ni iyira, ḅilhẹ mọ “odị k/aḅitonaạn righirị phọ odị.” (Ps. 9:10) Yira oḍuom ni kẹn olhoghi Kraist Zizọs loor esi dị odị kụ umhughanhaan bọ iyira. (1 Pit. 3:18) Kụ yira momhiịn kẹn ni siẹn aghuḍum mọ ayira mọ aBaibul phọ rangọ ghan iiḅakiọm dị ekpẹ oḍuom olhoghi. (2 Tim. 3:16, 17) Iphẹn phọ ingọ ni iyira okuphom owol mọ yira kotue ni oḍuom olhoghi aZihova, Zizọs, ḅilhẹ r’aBaibul phọ. Kuolọ nạ atue ni apuru mọ, yira kotue ni oḍuom aani olhoghi bumor r’abumaranhi phọ ḍughụm? Eḍighi maạr dị ophagharanhaạn phọ aḍighi ii, eeghe kụ iḍighi kụ yira koḍuom bọ bidị olhoghi?

3. Eghẹn eekiạ eepoogh kụ edị yira omhoọgh? (Mạk 10:29, 30)

³ AZihova mumhạgh iyira aloghomaạm eghunotu abuẹn rooḅereghị bọ nyodị siẹn oomo phọ aḅirinhi phọ. Ephẹn phọ emạ eepoogh dị ephamhanhạm ḍisẹph kirokirọ. (Bạl Mạk 10:29, 30.) Siẹn oomo aḅirinhi phọ, yira omoọgh bumor r’abumaranhi dị  ophomhoghiạn aani aZihova ḅilhẹ rokparaghạ ghan odaphạn asiigbu phọ odị. Kụ etigheri iduọn onhụ phọ, r’iḍighinhom araraạr phọ abidị ketue bọ ni egbatanaạn, yira opomoghiạn ni bidị, ghalhamọ iḍighi ni eḅẹl amem dị yira romiịn bidị. Kụ yira okạr kụ rokelhọm ghan oḅophạn r’abidị ooseeny Odẹ ephomhoghiạn phọ ayira, odi bọ k’akẹ.—Ps. 133:1.

4. Uḍighi ika kụ yira omoghi bọ bumor r’abumaranhi phọ ayira?

⁴ Nyiidiphọ, ekạr ekpaariọm mọ yira oḅophoghạn r’abumor r’abumaranhi phọ ayira. Eeni amem bidị rulhoghonhaạn ghan ni iyira ḍighaạgh orool adool ayira. (Rom. 15:1; Gal. 6:2) Bidị rukparamhị ghan kẹn iyira oghiọm aghisigh okumu aZihova r’okparamhị asiya phọ ayira r’odị. (1 Tẹs. 5:11; Hib. 10:23-25) Gbiom olhoghi idị ketọl mughumọ yira u/moọgh bọ oghoph phọ ookpomhoghan phọ rangọ ghan bọ olhoghonaạn ayira ḍighaạgh omherenyạn amulhọgh ḍien phọ ayira—Setan Eru phọ r’okarạph aḅirinhi phọ odị. Moọny amem aSetan r’abuphẹ odị raaḅakị bọ kozuoghom ni rebenhẹ phọ Enhaạn. Mem mọ amuphẹ phọ, yira kokạr kụ osereghiạn olhoghonhaạn aḍighaạgh abumor r’abumaranhi phọ ayira!

5. Uḍighi ika kụ rekparanhaạn ghan bọ buniin oḍuom olhoghi bumor r’abumaranhi phọ?

⁵ Eeni amem, rekparanhaạn ghan ni ibadị oḍuom olhoghi bumor r’abumaranhi phọ, loor esi dị oniin siphẹ ookpomhoghan phọ mabi ghan bidị igbaany obobọ abi oḍighi idị odị aghaạph. Ḅilhẹ eeni oye siphẹ ookpomhoghan phọ akaạph iyaạr obobọ aḍighi iyaạr dị repin esi abidị. Iphẹn phọ reḍighi ghan idị rekparanhaạn ghan we oḍuom olhoghi bunhọn. Eeghe nuụn kụ kilhoghonhaạn iyira ḍighaạgh oḍuom olhoghi bumor r’abumaranhi phọ ayira?

6. Ika kụ idị ephomhoghiạn rilhoghonhaạn ghan iyira ḍighaạgh oḍuom olhoghi bunhọn? (1 Korịnt 13:4-8)

⁶ Oḍuom olhoghi bunhọn pọ ewạ mọ omhoọgh ephomhoghiạn. Oḅẹl aKorịnt emhụ phọ 13  ekaạph ibadị areten oḍeenhaan ghan ephomhoghiạn dị ketue ilhoghonhaạn iyira ḍighaạgh oḍuom olhoghi bunhọn, ghalhamọ bidị mubi ghan iyira mem. (Bạl 1 Korịnt 13:4-8.) Esi omaạm, ekpịgh phọ 4 eḅẹm mọ “ephomoghiạn eḍighi okparạm r’oḍighi ghan iiḅi.” AZihova raḍeenhaan ghan ni okparạm ghalhamọ r’amem dị yira opiomạn oghị esi odị. Esi iduọn phọ, ewạ ni dị yira koḍeenhaan aani ghan okparạm bumor phọ ayira, mem dị bidị oghaạph obobọ oḍighi iyaạr dị ephin esi ayira. Ekpịgh phọ 5 ebarạm mọ: “[Ephomhoghiạn] re/kpom ghan ekpom. Re/lọgh ghan iyaạr ologhi.” Yira ko/wạ “olọgh ghan iyaạr ologhi” kụ ootughiạn ghan idị abumor phọ uḍighi iyira. Ecclesiastes 7:9 ekaạph aani ilọ iphẹn phọ mọ: “pamaghạn ofughughuuny anạ.” P’eeghe idị eḍighi osụ olhoghi odaphạn ipẹ edi bọ Efesọs 4:26: “Ighạgh ilhoghi phọ anyinha ki/tọl ghan oomo emhụ aḍio”!

7. Ika kụ idị aḍinhị olhogh phọ edi bọ Matiu 7:1-5 kilhoghonhaạn iyira ḍighaạgh oḍuom olhoghi bunhọn?

⁷ Enhọn iyaạr dị kilhoghonhaạn iyira ḍighaạgh oḍuom olhoghi bumor r’abumaranhi phọ ayira pọ omhiịn ghan abidị ipẹ aZihova ramiịn ghan bọ bidị. Enhaạn apomhoghiạn bidị kụ ra/geeghị ghan ikarạph abidị kalhọgh esi. Esi iduọn phọ, otuughaạny aani nyodị. (Ps. 130:3) Kparipẹ r’ogbon asidugh abidị, kenighẹ ghụn dị yira kogbon imạ aroozọ phọ abidị r’imạ phọ bidị kotue bọ oḍighi epẹ ghisigh. (Bạl Matiu 7:1-5.) Yira oḍuom olhoghi mọ bidị rowạ ni oḍighi ipẹ enhighẹ bọ loor esi dị “okụ o/loonaan ghan” ephomhoghiạn phọ abidị. (1 Kọr. 13:7) Iphẹn phọ re/mạ ghan mọ aZihova rawạ mọ yira oḍuom olhoghi bunhọn dị ariphigh i/lo, kparipẹ ghụn, odị rawạ mọ yira oḍuom olhoghi we dị moḍeenhaan mọ bidị okpẹ ni oḍuom olhoghi. *

8. Nạ kaḍighi ika orue oḍuom olhoghi bumor ph’anạ?

⁸ Resighẹ ghan ni mem r’ikuph kụ oye agbi omhoọgh eegu abunhọn, ipẹ kụ idị edi aani roḍuom olhoghi. Ika kụ idị nạ katue bọ aḍuom olhoghi bumor phọ anạ? Wạ roopoogh okuamhị olhegheri abidị. Kaaphạn ghan bidị mem lọ oghị ituughạ. Miteom iikolhobian dị bidị r’anạ kemite ghan epẹ erugh phọ. Ngọ bidị eepoogh oḍighi oḍeenhaan mọ bidị okpẹ ni oḍuom olhoghi, kụ amhoọgh okparạm aghị esi abidị. Iduọn purukụ nyinha emhiigh bọ oghaaphạn phọ, eeni nạ ka/ḅenhị nyodị oomo ilọ anạ. Kuolọ iduọn asiya phọ anyinha rekpạr bọ, nạ ka/moọgh oghiilhaan oghaạph oḅenhị odị torobọ idị nạ alhoghoma. (Luk 16:10) Kuolọ, kokaạph ika eru maạr lọ onyọ umor abi nyinhạ? Kaa/gboronhom asiemhi eekunha siya phọ, kparipẹ ghụn ngọ nyodị enhọn eepoogh. Ka/meera eḍighinhom iyaạr oniin oye eḍighi idị nạ ka/ḍuom mun olhoghi bueriphọ abumor phọ. Dị edaphạn r’iphẹn phọ, yira kooḅeghiọn reḍeenhaan arebenhẹ aZihova, dị oghiọm ghan ni ghisigh oḍuom olhoghi bunhọn ghalhamọ r’amem dị awe obi bidị.

9. (a) Ika kụ idị aHannah aghiọm ghisigh aḍuom olhoghi iikolhobian phọ aZihova etigheri sipiomạn abuẹn odị amạ bọ moḍiemhiom mọ? (b) Eḍeenhaan phọ aHannah etughemhị nyinhạ eeghe ilọ oḍuom ghan olhoghi iikolhobian phọ aZihova? (Miịn afoto phọ.)

⁹ Oye dị nạ alhọgh eegu siphẹ ookpomhoghan phọ mabi ghan ni nyinhạ ḍughụm? Eru idiphọ, pọ nạ kamooghọm ni suọ ooḅeghiọn eḍeenhaan phọ aHannah. Ogbogh Opinyọn Rikiạ phọ Eli kụ aḍiemhiom ghan iiseeny phọ aZihova siphẹ Izrạl siḍio phọ aHannah. Kuolọ eghun otu phọ odị i/ḍighi egey eḍeenhaan. Anmụny phọ odị, buẹn omạ bọ ophạm ikpanhạ ariisi uḍighi yogh ghan raraạr umugholoor, ḅilhẹ r’ipesi; kuolọ, odẹ phọ abidị o/ḍighi iyaạr oolemhi abidị. AZihova oo/gboronhom aạr arukumuan phọ Eli. Kuolọ aHannah o/tuạn mọ Eli aḍighi niiniin opinyọn rikiạ bịn o/wilhẹ iikolhobian phọ Enhaạn oghị ghan  ipạ otu iiḅereghị phọ. Mem dị Eli amhiịn bọ dị aHannah r’amoghi r’amukum olhoghi, odị apiomạn ni esi okureri mọ aHannah opughọl miim. Kparipẹ rowaaghị araraạr olhegheri, odị asophonhaan ghụn ogbagarạ ooruẹn anhịr dị odimom iiḅaghamhị. (1 Sam. 1:12-16) Etigheri iphẹn phọ, aHannah aghunya m’onọ amhoọgh moọny olhephiri oọny pọ onọ kasighẹ atu dị kakumuan ghan siẹn otu iiḅereghị phọ, esi dị Eli kụ kapogh ghan. (1 Sam. 1:11) Iwạ ni m’oolemhi nmụny phọ Eli ḍughụm? Ii, aZihova aḍighi ni iyaạr amiteom mem mọ ekasiạn bọ. (1 Sam. 4:17) Kụ egbi oteẹny amem mọ amuphẹ phọ, aZihova angọ ni Hannah moọny olhephiri oọny, Samuel.—1 Sam. 1:17-20.

10. Ika kụ idị aDevid aghiọm ghisigh aḍuom olhoghi bunhọn ghalhamọ r’amem dị awe obi nyodị?

¹⁰ Ogbogh oyaghirị anạ mabi ghan ni nyinhạ? Eru idiphọ, pọ ḅeeḅeghiọn idị emitenhaan Uw-emhạ phọ Devid. Oniin oyaghirị odị ughol mọ Ahithophel. Mem dị Absalom oọny phọ aDevid akparaghạ osighẹ itooghị odẹ phọ odị, Ahithophel aḍighan ni Absalom agbagharạn. P’eeghe amabi dị aDevid alhoghoma iduọn oọny phọ odị r’oye phọ odị amhiịn bọ idiphọ oyaghirị u/bakị mun bọ nyodị! Kuolọ iphẹn phọ i/ḍighi idị aDevid aroph oḍuom olhoghi esi abunhọn. Odị aghiọm ni ghisigh aḍuom olhoghi oyaghirị phọ aḅạr bọ nyodị Hushai, opọ u/ḍighan bọ oọny phọ odị. ADevid amhoọgh ni igey ariphigh oḍuom odị olhoghi. Kụ aHushai aḍighi ni aḍeenhaan m’onọ ogey oyaghirị ni, alhọgh kẹn ni ghuḍum odị ooto r’osooromineen olhoghonhaạn aḍighaạgh Devid.—2 Sam. 17:1-16.

11. Eghẹn eten kụ edị oniin ebenhẹ aNabal aḍeenhaan mọ odị aḍuom ni olhoghi bunhọn?

¹¹ Ogbiran eḍeenhaan oniin ebenhẹ aNabal. ADevid r’awe odị ungọ ghan ni oghoph rebenhẹ oniin oye olọ Izrạl dị oghol mọ Nabal. Kụ onyebel r’oten, aDevid alhọm ni ogbogh oye phọ ophọn phọ ongọ aani awe phọ odị eḍien. Mem dị aNabal aghel bọ ilọm mọ iphẹn phọ, ighạgh ni olhoghi aDevid dị tutụ asopha ozẹ oomo alhephiri anmụny k’ạNabal. Ebenhẹ aghị ni aḅenhị anhịr phọ aNabal, Abigail, ipẹ araraạr rekị bọ. Idiphọ oniin olọ eghun otu phọ, odị amhiịn mọ Abigail katue ni apẹl bidị. Kparipẹ r’oghiil osuma, odị aḍuom olhoghi m’Abigail kaalemhi ni araraạr. Odị amhoọgh oḍuom olhoghi phọ ophọn phọ loor esi dị ulhegheriom Abigail idiphọ anhịr dị asụ olhoghi. Kụ eekunha phọ, amabi o/rolhonhaạn oḍuom olhoghi phọ odị.  Rakpọ oḅio Abigail aḍighi ni iyaạr amiteom oḍighi idị aDevid kanme olhoghi odị. (1 Sam. 25:2-35) Kụ odị aḍuom olhoghi mọ aDevid kazọ ni r’osụ olhoghi.

12. Ika kụ idị aZizọs aḍeenhaan mọ odị aḍuom ni olhoghi bumatuạn phọ odị etigheri sipiomạn phọ abidị?

¹² AZizọs aḍuom ni olhoghi butelhedom mọ odị etigheri sipiomạn phọ abidị. (Jọn 15:15, 16) Mem mọ aJems r’aJọn olhọm bọ Zizọs ekpanhạ esi epẹ Omhạr phọ, aZizọs o/ḅẹm mọ bidị otuạn raraạr dị bidị komoọgh kụ rokumu bọ aZihova obobọ o/soore bidị idiphọ abutelhedom. (Mạk 10:35-40) Ḍughul phọ aḍiphẹ kokiigh bọ nyodị, oomo abutelhedom mọ uwilhẹ ni nyodị osumughu. (Mat. 26:56) kuolọ aZizọs r’amem o/roph oḍuomolhoghi phọ odị esi abidị. Ghalhamọ r’iduọn odị alhegheri bọ ni e/munughan phọ abidị, “odị aphomoghiạn ni . . . asiemi eekuna.” (Jọn 13:1) Mem mọ oḅeton bọ Zizọs, odị aḅọgh ni oboom oḍighi oḍighi awe butelhedom r’omaạr ophogh iyool phọ angọ 11 abumatuạn phọ odị okpẹ bọ oḍuom olhoghi phọ. (Mat. 28:19, 20; Jọn 21:15-17) Odị amhoọgh ni igey ariphigh oḍuom olhoghi we phọ abuẹn u/munhughan bọ. Oomo phọ abidị uphamhanhạm ni omheeraam mọ abidị tutụ omhạn rukumuan phọ abidị siẹn ade phọ. Dị iikia i/lo, aHannah, aDevid, ebenhẹ phọ aNabal, Abigail, ḅilhẹ r’aZizọs okạr kụ ungọ iyira egey eḍeenhaan oḍuom ghan olhoghi bunhọn etigheri e/munhughan phọ.

13. Eeghe iyaạr kụ ketue esophoghom oye oḍuom olhoghi bunhọn?

¹³ Nạ manhaghạn ghan ni dị abunhọn awe rokaạph raghaạph dị nạ aḅenhị onyọ umor esi ibooghiạn ḍughụm? Ipẹ phọ ketue ni eḅonyon oye ezu. Eniin amem, onyọ umaranhi aḅenhị ni okumor oye iiḅaghamhị odị. Ḍieriphọ aḍio phọ, anhịr okumor oye phọ amhạgh ni umaranhi phọ okparamhị, dị iikia i/lọ, okumor oye phọ maḅenhị anhịr phọ odị raraạr ibooghiạn umaranhi phọ. Kụ iphẹn phọ iḍighi ni idị ekparanhaạn umaranhi phọ oḅilhẹ oḍuom olhoghi okumor oye phọ. Kuolọ emạ iyaạr dị umaranhi phọ aḍighi, pọ owạ olhoghonhaạn aḍighaạgh. Odị aghị ni ateẹny onhọn okumor oye, kụ okumor oye phọ alhoghonhaạn nyodị ḍighaạgh oḅilhẹ oḍuom olhoghi okumor oye phọ opọ abi bọ nyodị.

14. Eeghe kụ ilhoghonhaạn ḍighaạgh oniin onyọ umor oḅilhẹ oḍuom olhoghi bunhọn?

¹⁴ Esi eedoọny amem onyọ umor aseerian ni olhoghi iyạl ikumor awe dị aḅẹm m’onọ ka/tue ni bịn aḍuom bidị olhoghi. Toroboiperolbọ, odị amhiigh ni ootughiạn iyaạr dị oniin okumor oye dị asi-amhanhanhaạm aghaạph, odị aḅẹm mọ: “ASetan kụ amulhọgh ḍien phọ, ka/bumor phọ ayira.” Onyọ umor phọ agbiran ni ikpo-onhụ phọ iphẹn phọ, aaḅereghị, kụ epẹ eekunha phọ asopha owạ eephọ r’iyạl phọ ikumor awe phọ.

15. Eeghe kụ iḍighi kụ oḅilhẹ oḍuom olhoghi bunhọn awe resighẹ ghan bọ mem? Ngọ eḍeenhaan.

¹⁵ Nạ maroph ghan ni eepoogh arukumuan? Ipẹ phọ rekọm ghan ni eephinha. AGrete r’onhiin odị uḍighi Bugbaanhaạn dị oḅạr AZihova agey epẹ Nazi Germany siạ phọ eḍighi bọ 1930 mem mọ okikima bọ oḍighi phọ ayira epẹ phọ. AGrete aghelhọm ghan ni eepoogh ogeọm ghan aḍighaạgh Watchtower phọ oghiọm abueriphọ abumor phọ. Kuolọ mem dị abumor phọ owaaghị bọ omhiịn mọ odẹ aGrete rasophoghom ghan igey phọ, bidị aarị nyodị eepoogh phọ epẹ phọ, loor esi oghiilhaan mọ odẹ phọ odị kayegherọn ookpomhoghan phọ angọ buọ isophoghom mọ. Iphẹn phọ bịn kụ ko/gina iiḅaghamhị dị aGrete akparaghạm. Siphẹ omunhenhiom Iyạl Oomo Eghạm Aḅirinhi phọ, abumor phọ usophe ni ongọ aGrete r’onhiin phọ odị rinyạ ookpomhoghan phọ kụ owilhẹ kẹn oḅaanhaạn abidị torobọ amem dị oozuanhaan epẹ aroḅodo phọ. Ipẹ phọ ikạr kụ ephin! Igholhoghọl li iboom, kụ aGrete aḅẹm mọ isighẹ ni eedoọny amem kụ odị agbi oḅilhẹ ophomhoghiạn r’oḅilhẹ  oḍuom olhoghi bumor phọ abuẹn phọ. Iduọn amem rekị bọ, odị alhọgh elhegh mọ aZihova masạr ri abilhenhaạn bidị, kụ m’onọ kaḍighi aani igina phọ. *

16. Eeghe kụ iḍighi kụ ewạ bọ ni mokpạr opu torobọ iyaạr dị ketu osophoghom ayira oḍeenhaan ghan oḍuom olhoghi?

¹⁶ Eru maạr lọ eniin edọ ephẹn phọ memitenhaan ghan nyinhạ, pọ lọgh inyaạm oḅilhẹ obulhemhi oḍuom olhoghi phọ opọ phọ. Ii kesighẹ ni mem, kuolọ asuọ odi ni. Esi omaạm, eru maạr lọ nạ male ghan eḍien dị ekọm munhum, pọ nạ kagona ni loor riiḍien phọ nạ rale ghan bọ. Toroboiperolbọ, eḍien dị nạ alhe kụ nyinhạ i/meera ke/tue eḍighi idị nạ kabilhẹ olhe ghan eḍien. Eniin phọ eten phọ, ku/meera amabi dị yira omhoọgh aḍighi idị yira ko/ḍuom mun olhoghi bumor r’abumaranhi phọ ayira, buẹn yira olhegheri bọ ni mọ u/munhughan. Mem dị yira oḅilhẹ oḍuom olhoghi bumor phọ ayira, olhoghi ayira kaḅaạl li kụ yira olọgh inyaạm oḍighi aani ipẹ yira kotue bọ, osogh omiteom dọl oḍuom ghan olhoghi igbo abumor r’abumaranhi phọ ayira siphẹ ookpomhoghan phọ.

17. Eeghe kụ iḍighi kụ oḍuom ghan olhoghi amhạn bọ maạr, kụ yira kooḅeghiọn eeghe emhuoghaạph phọ etum bọ siẹn?

¹⁷ Oḍuom ghan olhoghi we aku ni siẹn aḅirinhi phọ aSetan, kuolọ oḍuom olhoghi dị ophighi esi ephomhoghiạn odi ni igbo awe phọ aZihova oomo isiẹn aḅirinhi phọ. Oḍuom ghan olhoghi bunhọn ringọ ghan iyira ibo r’amuḅọph nyiidiphọ kụ kaḍighi kẹn ni oghoph epẹ ghisigh mem iiḅaghamhị. Kokaạph ika nuụn eru maạr dị oye mabi ghan nyinhạ? Kparaghạ omhiịn araraạr ipẹ aZihova ramiịn ghan bọ, asighẹ ghan aḍighinhom sinhị iilhogh aBaibul phọ, akparaghạ obughẹ ephomhoghiạn phọ nạ amhoọgh bọ aghị esi abumor r’abumaranhi phọ, aḅilhẹ atuughạ esi areḍeenhaan aBaibul. Yira kotue ni okpạr opu eephinha amabi phọ kụ okị ghisigh oḍuom ghan olhoghi bunhọn. Yira oḍighi ghan iduọn phọ, pọ yira komoọgh ni ḍisẹph oḍigh ibadị arighirị ‘dị eḅọph epu bumor.’ (Prov. 18:24) Kuolọ oḍuom olhoghi aḍighi iyạl agạ. Emhuoghaạph phọ etum bọ siẹn, yira kooḅeghiọn ipẹ yira kotue bọ omạ omiteom mọ yira oḍighi ni we dị abumor phọ ayira koḍuom olhoghi.