1. Lande na kahatakashimɔ dia mɛna di’anto wa l’andja ɔnɛ bu anto wakokaso mbɛkɛ etema?

 ANTO wa l’andja wa Satana ɔnɛ haweye le na akokawɔ ndjaɛkɛ. Vɔ kɔmɔka mbala efula l’ɔtɛ wa dionga di’amundji w’okanda, di’ase pɔlitikɛ ndo di’ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ. Dui sɔ di’ekɔ ngasɔ ndo le angɛnyi awɔ, asukanyi awɔ ndo kaanga ase nkumbo yawɔ. Dui sɔ hadiohombe tokashimola. Bible kakatatshi ɔnɛ: “Lo nshi y’ekomelo . . . , [anto wayoyala anto] . . . waha la kɔlamelo, . . . amamanyishi, . . . afungi.” L’ɛtɛkɛta ekina, anto wayɔkɛnɛmɔla lonto la nzambi ka dikongɛ nɛ di’akambo ɔnɛ lahakoke anto mbɛkɛ etema le nde.​—2 Tim. 3:1-4; 2 Kɔr. 4:4.

2. a) Le waa na akokaso ndjaɛkɛ tshɛ lo tshɛ? b) Dimbola diakɔna dia koka anto amɔtshi ndjaoka?

² Oko weso Akristo, sho mbeyaka dia sho koka nkitsha wɛkamu aso tshɛ le Jehowa. (Jɛr. 17:7, 8) Tekɔ l’eshikikelo dia nde tolangaka ndo nde “hasɛkaki pondjo” angɛnyi ande. (Os. 9:10) Sho kokaka nto ndjaɛkɛ le Yeso Kristo nɛ dia nde akakimɔ lɔsɛnɔ lande lo dikambo diaso. (1 Pe. 3:18) Ndo takeke oma l’akambo wakatokomɛ dia Bible toshaka ɛlɔmbwɛlɔ k’oshika kambɛkɛ otema. (2 Tim. 3:16, 17) Tekɔ l’eshikikelo dia sho kokaka ndjaɛkɛ le Jehowa, le Yeso ndo lo Bible. Koko anto amɔtshi kokaka ndjambola dia kana vɔ kokaka ndjaɛkɛ le anangɛwɔ l’akadiyɛwɔ wa l’etshumanelo. Naka okadimwelo wekɔ ɔnɛ eelo, ko lande na kakokaso ndjaɛkɛ le wɔ?

3. Naa diɛsɛ dia laande diele laso? (Makɔ 10:29, 30)

³ Jehowa akatɔsɔnɛ dia sho monga anto wa lo nkumbo ka l’andja w’otondo k’atɛmɔdi ande. Ohokanyiya diɛsɛ diele la dui sɔ ndo ɛtshɔkɔ watela diɔ! (Adia Makɔ 10:29, 30.) L’andja w’otondo, tekɔ l’anangɛso l’akadiyɛso woka Jehowa ngandji oko sho ndo wasala la wolo dia nsɛna lo yoho yɔtɔnɛ l’atɔndɔ  ande. Ɛtɛkɛta aso, mbekelo, ndo ɔlɔtɔ aso koka ntshikitana la wawɔ, koko sho mbaokaka ngandji kaanga etena kɛnanaso la wɔ mbala ka ntondo. Sho nangaka monga kaamɛ la wɔ djekoleko dia ntombola ndo ntɛmɔla Shɛso lele l’olongo loludi la ngandji.​—Os. 133:1.

4. Lande na keso l’ohomba w’anangɛso l’akadiyɛso?

⁴ Etena kɛnɛ kamboleka monga ohomba dia sho ntetemala monga kaamɛ l’anangɛso l’akadiyɛso. Lo ntena dimɔtshi, vɔ tokimanyiyaka dia nkandola ekakatanu aso. (Rɔmɔ 15:1; Ngal. 6:2) Ndo nto, vɔ tokeketshaka dia ntetemala nkamba olimu wa Jehowa ndo monga la lonyuma la wolo. (1 Tɛs. 5:11; Hɛb. 10:23-25) Ohokanyiya woho wototoyaoka otondongaka sho bu l’ekokelo k’etshumanelo katokimanyiya dia sho ntshikala nge la ntondo k’atunyi aso, mbuta ate Satana Diabolo l’andja ande wa kɔlɔ. Keem’edja Satana nde la wanɛ walɔmbɔlande wayɔlɔsha ekambi wa Nzambi. Ohokanyiya ɔngɛnɔngɛnɔ wayonga la so dia monga l’anangɛso l’akadiyɛso lo lokondo laso!

5. Lande na kakoka anto amɔtshi mengenga dia ndjaɛkɛ le anangɛwɔ l’akadiyɛwɔ?

⁵ Koko, anto amɔtshi mongaka l’okakatanu wa ndjaɛkɛ le anangɛwɔ l’akadiyɛwɔ, ondo l’ɔtɛ wakakesola osekawɔ ombetawudi ɔmɔtshi kana wakinde kokotsha kɛnɛ kakawokana. Ondo kana l’ɔtɛ wakate ose etshumanelo ɔmɔtshi kana wakandasale dui dimɔtshi diakonyangiya efula. Awui wa ngasɔ koka nkonya onto dia monga l’okakatanu dia ndjaɛkɛ le anto akina. Ko laasɔ, kakɔna kakoka tokimanyiya dia ndjaɛkɛ le asekaso atɛmɔdi?

6. Ngande wakoka ngandji tokimanyiya dia ndjaɛkɛ le anto akina? (1 Kɔrɛtɔ 13:4-8)

⁶ Wɛkamu mpikama lo ngandji. Kɔrɛtɔ ka ntondo tshapita 13 nembetshiyaka awui efula wendana la ngandji wakoka tokimanyiya  dia ndjaɛkɛ kana nyomoyaɛkɛ le anto akina. (Adia 1 Kɔrɛtɔ 13:4-8.) Ɛnyɛlɔ, divɛsa 4 mbutaka dia ngandji “ekɔ la solo dia lotutsha ndo ɔlɔlɔ.” Jehowa ekɔ la solo dia lotutsha oya le so kaanga etena kawosalɛso pɛkato. Diakɔ diele, sho pombaka monga la solo dia lotutsha otsha le anangɛso, naka wambototɛ kana wambotosalɛ dui dimɔtshi diambotonyangiya kana diambotosha paa l’asolo. Divɛsa 5 kotshaka ɔnɛ: “[Ngandji] hoke nkɛlɛ esadi. Tɔ hadia akambo wa kɔlɔ wosalɛwɔ.” Sho hatokombola ‘mbadia akambo wa kɔlɔ’ watosalɛwɔ, mbuta ate mbohɔka awui wa kɔlɔ wakatosalɛ anangɛso. Ondaki 7:9 mbutaka dia sho ‘hatohombe monga suke dia mboka nkɛlɛ.’ Shi ekɔ dimɛna efula dia sho nkamba l’ɛtɛkɛta watanema lo Ɛfɛsɔ 4:26: “Tanyotshikalake la nkɛlɛ polo wonya mbidja”!

7. Ngande wayotokimanyiya atɔndɔ watanema lo Mateo 7:1-5 dia ndjaɛkɛ le anto akina?

⁷ Dui dikina diakoka tokimanyiya dia sho ndjaɛkɛ le anto akina ele, mbaɛna woho wawaɛna Jehowa. Nzambi mbalangaka ndo nde hatetemala mbohɔ pɛkato yawɔ. Ndo sho lawɔ pombaka nsala ngasɔ. (Os. 130:3) Lo dihole dia sho mbika washo lo munga yawɔ, sho pombaka nsala la wolo dia mbika washo lo waonga awɔ w’amɛna ndo mbɔsa dia vɔ wekɔ l’akoka wa nsala kɛnɛ kele ɔlɔlɔ. (Adia Mateo 7:1-5.) Sho hatavu tshɔdia nɛ dia ngandji “mbetawɔka akambo tshɛ.” (1 Kɔr. 13:7) Kɛsɔ halange mbuta dia Jehowa nongamɛka dia sho ndjaɛkɛ le anto akina oko akanga wa totshungu; koko nde nongamɛka dia sho ndjaɛkɛ le wɔ nɛ dia vɔ wakɛnya vɔamɛ dia vɔ wekɔ anto wasungana mbɛkɛ otema. *

8. Ngande wakokayɛ mfudia wɛkamu ayɛ otsha le ananyɔ?

⁸ L’ɛnyɛlɔ ka dilɛmiɛlɔ, onto ndamɛ mbasala la wolo di’anto akina ndjaɛkɛ le nde ndo dui sɔ mbɔsaka etena. Ngande wakokayɛ mfudia wɛkamu ayɛ otsha le anangɛyɛ? Yanga dia mbaeya dimɛna. Sawolaka la wɔ lo nsanganya ya l’etshumanelo. Yakongɛ dia sambishaka kaamɛ la wɔ. Onga la solo dia lotutsha otsha le wɔ, shawɔ diaaso dia vɔ mɛnya dia wɛ koka ndjaɛkɛ le wɔ. Oma l’etatelo, wɛ koka nsɔna awui wokokayɛ mbutɛ onto lekeyɛ kambeya. Etena katakeketala lɔngɛnyi lanyu, wɛ koka ndjoleka ndjaoka dimɛna dia mbɔkɛnɛmɔlɛ nsaki yayɛ. (Luka 16:10) Ko kakɔna kakokayɛ nsala naka ɔnanyɔ ambokokesola? Tosasɛke dia nkakitɔna la nde, koko etsha yema y’etena. Ndo tetawɔke ditshelo diande kɔkɔmɔla diaha wɛ ndjaɛkɛ le ananyɔ. Lo dikambo sɔ, tayanga nsɛdingola bɛnyɛlɔ diakatshike ekambi ɛmɔtshi wa Jehowa waki la kɔlamelo wele kaanga mbakasalɛ anto amɔtshi kɔlɔ, vɔ wakatetemala ndjaɛkɛ le anto akina.

9. a) Ngande wakatetemala Hana ndjaɛkɛ le anto wakasɔnama oma le Jehowa kaanga mbakawasalaka munga? b) Kakɔna kaketsha ɛnyɛlɔ ka Hana lo kɛnɛ kendana la ndjaɛkɛ le anto wakasɔnama oma le Jehowa? (Enda osato.)

⁹ Onde ndooko lushi lakayanyange l’ɔtɛ wa lɔkɛwɔ l’ɔnangɛso ɔmɔtshi lele l’ɛkɛndɛ? Naka ngasɔ, kete wɛ koka nkondja wahɔ lo nsɛdingola ɛnyɛlɔ ka Hana. L’etena kɛsɔ, Eli ɔlɔmbɛdi a laadiko mbakalɔmbɔlaka ɔtɛmwɛlɔ wa Jehowa l’Isariyɛlɛ. Koko nkumbo kande kombishaka ɛnyɛlɔ ka dimɛna. Anande waki ɛlɔmbɛdi, wakayashaka mbala la mbala lo nsala awui wa nsɔnyi ndo wa mindo; koko, shɛwɔ kombangolaka lo yoho ya dimɛna. Koko Jehowa kominya Eli ɔlɔmbɛdi a laadiko oma lo  dihole diande ko etena kakɔ kaamɛ. Koko, Hana kotona ntshɔ tɔtɛmɔla lo tabɛrnaklɛ edja tshɛ kaki Eli ɔlɔmbɛdi a laadiko. Etena kakɛnyi Eli Hana alɔmba la lɔkɔnyɔ l’efula, nde akayakese lo mbuta dia nde ambodjɔ wanu. Aha la nsɛdingola akambo, nde akɔnyɔla womoto laki la lɔkɔnyɔ ɔsɔ. (1 Sa. 1:12-16) Kaanga mbakidiɔ ngasɔ, Hana akatshike dɔkɔlɔkɔ dia naka nde mbota ɔna pami, kete nde ayowela dia nde ndjokamba lo tabɛrnaklɛ lɛnɛ akandahombe ndjonga lo ɛlɔmbwɛlɔ ka Eli. (1 Sa. 1:11) Onde ana waki Eli wakayongɔma l’ɔtɛ wa lɔkɛwɔ lawɔ? Eelo, ndo Jehowa akayowasha dilanya l’etena kahombama. (1 Sa. 4:17) L’etena kɛsɔ, Nzambi akafute Hana lo mbosha ɔna pami, lakandɔlɛ Samuɛlɛ.​—1 Sa. 1:17-20.

10. Ngande wakatetemala nkumekanga Davidɛ ndjaɛkɛ le anto amɔtshi kaanga mbakokesola anto akina?

¹⁰ Onde ɔngɛnyi ayɛ ɔmɔtshi wa ma ma ambokokesolaka? Naka ngasɔ, kete tɔsɛdingole kɛnɛ kakakomɛ nkumekanga Davidɛ. Ahitɔfɛlɛ aki ɔngɛnyi ande ɔmɔtshi. Koko etena kakalange Abisalɔma ɔnaki Davidɛ nkɔsɔla she lowandji, Ahitɔfɛlɛ akete lo wedi w’Abisalɔma lo ɔtɔmbɔkwɛlɔ ɔsɔ. Davidɛ aki la paa efula dia nshisha osukɔ w’ɔnande ndo wa pami kɛsɔ kakandɔsaka ɔnɛ ekɔ ɔngɛnyi ande! Koko, Davidɛ kombetawɔ dia dui sɔ mboshimba dia ndjaɛkɛ le anto akina. Nde akatetemala ndjaɛkɛ le Hushai laki ɔngɛnyi okina waki la kɔlamelo, ɔnɛ lakatone mbeta lo wedi w’atɔmbɔki. Davidɛ aki l’ɛkɔkɔ w’eshika wa ndjaɛkɛ le Hushai. Hushai akɛnya dia nde aki mɛtɛ ɔngɛnyi w’oshika ndo nde akakome polo lo mbidja lɔsɛnɔ lande lo waale dia nkimanyiya Davidɛ.​—2 Sa. 17:1-16.

11. Lo yoho yakɔna yakɛnya okambi ɔmɔtshi waki Nabala wɛkamu waki la nde?

¹¹ Tɔsɛdingole nto ɛnyɛlɔ k’okambi ɔmɔtshi waki Nabala. Davidɛ nde l’apami ande waki tshondo y’ekokelo ka shikaa l’ekambi w’ose Isariyɛlɛ ɔmɔtshi lakawelɛka Nabala. L’ɔkɔngɔ w’etena kɛmɔtshi, Davidɛ akalɔmbɛ Nabala laki kanga ɔngɔnyi dia mbisha apami ande mbo ya ndɛ, mbuta ate kɛnɛ kakakoke Nabala mbasha. Etena kakatone Nabala mbasha kɛnɛ kakawɔlɔmbɛ, Davidɛ akomala efula ndo nde akɔshi yɛdikɔ ya ndjaka apami tshɛ wa lo luudu la Nabala. Okambi ɔmɔtshi akatotɛ Abigayɛlɛ  wadi aki Nabala dui sɔ. Oko wakinde ose nkumbo kɛsɔ, nde akeyaka dia lɔsɛnɔ lande laki l’anya w’Abigayɛlɛ. Lo dihole dia nde minya demba, nde aki la wɛkamu le Abigayɛlɛ dia nde aki l’akoka wa nkandola dikambo sɔ. Nde aki la wɛkamu wa ngasɔ, nɛ dia Abigayɛlɛ akeyamaka oko womoto laki la shɛnɔdi. Kɛnɛ kakatombe l’ɔkɔngɔ mɛnyaka dia nde aki l’ɛkɔkɔ w’eshika wa ndjaɛkɛ le Abigayɛlɛ. Abigayɛlɛ akasale akambo la dihonga lo mbetawoya Davidɛ dia nde ntshikitanya yɛdikɔ yande. (1 Sa. 25:2-35) Nde aki l’eshikikelo ɔnɛ Davidɛ ayosala akambo la lomba.

12. Ngande wakɛnya Yeso dia nde akayaɛkɛka le ambeki ande kaanga mbakawasalaka munga?

¹² Yeso akayaɛkɛka le ambeki ande kaanga mbakawasalaka munga. (Jni. 15:15, 16) Etena kakalɔmbɛ Jakɔba nde la Joani dihole dia laande lo Diolelo, Yeso komvɔ eyango wakawakambɛka Jehowa tshɔdia kana mbɔsa yɛdikɔ ya mbanya l’ɔnɔngɔ w’apɔstɔlɔ. (Makɔ 10:35-40) L’ɔkɔngɔ diko, l’otsho wakandandama, ambeki ande tshɛ wakolawɔ. (Mat. 26:56) Koko, Yeso kotshika ndjaɛkɛ le wɔ. Nde akeyaka dia vɔ komonga kokele, koko nde “akalange polo l’ekomelo.” (Jni. 13:1) Yeso lakolɔma akasha apɔstɔlɔ ande 11 wa kɔlamelo ɔkɛndɛ wa woke wa nɔmbɔla olimu wa mbetɛ anto ambeki ndo kokɛka ɛkɔkɔ ande wa nɛmɔ. (Mat. 28:19, 20; Jni. 21:15-17) Nde aki l’ɛkɔkɔ w’eshika wa ndjaɛkɛ le apami asɔ waki komonga kokele. Vɔ tshɛ wakakambe la kɔlamelo polo l’ekomelo ka lɔsɛnɔ lawɔ lanɛ la nkɛtɛ. Lo mɛtɛ, Hana, Davidɛ, okambi wa Nabala, Abigayɛlɛ ndo Yeso wakatotshikɛ ɛnyɛlɔ ka dimɛna ka ndjaɛkɛ le anto wele keema kokele.

13. Kakɔna kakoka todjɛ wekamu dia ndjaɛkɛ le anto akina?

¹³ Onde wɛ amboyaɛkɛka le ɔnangɛso ɔmɔtshi lo mbotɛ dui dimɔtshi dia sheke l’ɔkɔkɔ wa mbeya kana nde hotɛ onto okina? Dui sɔ koka monga kɔlɔ efula. Mbala kɛmɔtshi, kadiyɛso kɛmɔtshi akatɛ ekumanyi kɛmɔtshi dui dia sheke diendana la nde. La wedi a pindju, wadi aki ekumanyi kakɔ akelɛ kadiyɛso kakɔ dia mbokeketsha, mɛnamaka dia nde akeye dui dia sheke diakawatɛ ekumanyi kɛsɔ. Mɛnamaka dia kadiyɛso akayonga l’okakatanu wa ndjaɛkɛ le ekumanyi kɛsɔ. Kadiyɛso akasale kɛnɛ kele ɔlɔlɔ ndo akalɔmbɛ ekimanyielo. Nde akasawola l’ekumanyi kekina ndo ekumanyi kakɔ akokimanyiya dia nde nyomoyaɛkɛ le dikumanyi.

14. Kakɔna kakakimanyiya ɔnangɛsɔ ɔmɔtshi dia nyomoyaɛkɛ le dikumanyi?

¹⁴ L’etena k’otale, ɔnangɛso ɔmɔtshi aki l’okakatanu la dikumanyi pende ndo nde akafɔnya dia nde kokoka ndjaɛkɛ le wɔ. Koko, nde akatatɛ nkanyiya dikambo dimɔtshi diakate ɔnangɛso lakandalɛmiyaka efula. Lo tshena pe nde akate ɔnɛ: “Satana kele otunyi aso, koko aha anangɛso.” Ɔnangɛso akadje yimba lo dui sɔ, nde akalɔmbɛ ndo l’ɔkɔngɔ diko nde akadje wɔladi lam’asande la dikumanyi diakɔ pende.

15. Lande na kele nyomoyaɛkɛ le anto akina kokaka mbɔsa etena k’otale? Sha ɛnyɛlɔ.

¹⁵ Onde wɛ amboshishaka diɛsɛ dimɔtshi? Dui sɔ koka monga paa efula. Grete nde la nyango waki Ɛmɛnyi wa Jehowa waki la kɔlamelo lo nshi yakalɔmbɔlaka ase Nazi l’Allemagne l’ɛnɔnyi 1930 etena kakashimbama olimu aso. Grete aki la diɛsɛ dia fundaka kɔpi ya Tshoto y’Etangelo dikambo di’asekande ambetawudi. Koko etena kakeye anangɛso dia she akalɔshanaka l’akambo wa mɛtɛ, vɔ wakɔhɔtɔla ɔkɛndɛ ɔsɔ, nɛ dia vɔ wakokaka wɔma ɔnɛ she koka ndjofunga etshumanelo le andɔshi. Ehemba wa Grete kokomɛ laasɔ. Lo Ta dia hende dia l’andja w’otondo, anangɛso kokoka  ndjaɛkɛ le Grete nde la nyango lo mbasha kɔpi ya periodikɛ ndo vɔ wakatone nsawola la wɔ etena kakawahomana la wɔ lo shinga. Dui sɔ diakawasha mɛtɛ paa efula! Vɔ wakoke kandji efula ndo Grete akate di’akɔshi etena k’otale dia nde ndjodimanyiya ndo ndjoyaɛkɛ le anango asɔ nto. L’etena kɛsɔ, kadiyɛso kɛsɔ akeye lo weho akɔ tshɛ dia Jehowa akaadimanyiya, laasɔ ndo nde lawɔ akahombe mbaadimanyiya. *

16. Lande na kahombaso mbekola wekamu tshɛ l’oyango wa ndjaɛkɛ le anto akina?

¹⁶ Naka wɛ ekɔ l’ɛnyɛlɔ ka ngasɔ kasha ɔkɔmwɛlɔ, kete nsala la wolo dia nyomoyaɛkɛ le anto akina. Wɛ koka monga l’ohomba w’etena, koko welo ayɛ hɔtɔ l’ashi. Ɛnyɛlɔ, naka wambotodjɛka lɔlɛngɔ lo mbo ya ndɛ, kete sho koka ndeka monga la yewo lo kɛnɛ kendana la mbo yahombaso ndɛ. Koko, mbo ya ndɛ ya lɔlɛngɔ shɔ hotokonya dia sho ntshika ndɛ diangɔ. Woho akɔ waamɛ mbele, tatetawɔke dia dui dimɔtshi dia kɔlɔ tokonya diaha sho ndjaɛkɛ le anangɛso l’akadiyɛso tshɛ wakotɔ la eongelo kele keema kokele. Naka sho nyomoyaɛkɛ le anto akina, kete tayonga l’ɔngɛnɔngɛnɔ ndo l’akoka wa mbika washo lo kɛnɛ kakokaso nsala di’ase etshumanelo monga l’ɔngɛnɔngɛnɔ wa mbɛkanɛ etema.

17. Lande na kele monga onto lakokawɔ mbɛkɛ otema ekɔ dui di’ohomba efula ndo kakɔna kayotɔsɛdingola lo sawo diayela?

¹⁷ Anto hawoyoleka mbɛkanɛ etema l’andja wa Satana ɔnɛ, koko wɛkamu mpikama lo ngandji kokana nkumbo k’onto l’ɔnango ka l’andja w’otondo. Wɛkamu ɔsɔ kimanyiyaka dia sho monga l’ɔngɛnɔngɛnɔ ndo kaamɛ kakianɛ ndo dui sɔ diayonga tshondo y’ekokelo l’etena kayotohomana l’ekakatanu lo nshi yayaye. Ko akokayɛ nsala naka onto ɔmɔtshi akakosalɛ kɔlɔ ndo wɛ hayokoka ndjaɛkɛ le nde nto? Nsala la wolo dia mɛna akambo woho wawaɛna Jehowa, nkamba l’atɔndɔ wa lo Bble, oka ananyɔ ngandji k’efula ndo nkondja wetshelo oma lo bɛnyɛlɔ dia lo Bible. Sho kokaka ntondoya dia minya tokanyi ta kɔlɔ ndo nyomoyaɛkɛ le anto akina. Naka sho nsala ngasɔ, kete tayokondja ɛtshɔkɔ wa monga l’angɛnyi waheyama mbadia ‘waleka mbekesanɛ l’onto ndeka ndo ɔnango.’ (Tok. 18:24) Ndjaɛkɛ le anto akina ekɔ katshi atshɔ akalola. Lo sawo diayela, tayɔsɛdingola woho wakokaso mɛnya dia tekɔ anto wasungana di’anto ndjaɛkɛ le so.