1. Sitih inlahen ang ngòh tökô-ò ṙô tarik?

 NGÒH tökô-ò ṙô tarik, öthō anga-aṅ nö öt hateungngö minë kinlēḵngô re nö in minë la-en re. (Sal. 15:4) Yēḵ hī öi kē-ěkūö öp tarik töp la-en, ngaich öt ngö mufē ayī-ö tö ò min nö öt teungen min nö kēken ngam la-en re, pò hī öi ṙātö-ellōn re öi in ò tö ò min nö öthō nöt teungten nö im la-en re. Hòṅ ngatī inlahen tinrīken in ayī-ö hòṅ më prötör sistör nö ṙātö-ellōn re nö in hī. Sitih inlahen pöri ayī-ö yēḵ hī hòṅ ngatī tinrīken?

2. Hòṅ asuh öp inlahen hī yěi lōnu tö yip holre nö ṙātö-ellōn re nö in hī?

² Ötkô ayī-ö öi höng iṙô re tö cha nö ṙātö-ellōn re nö in hī pöi hòṅ hameukten u inup la-en re. Tö sā hī öre yěi hamūl rupīö re, chumngëṅtu hēk samyeūheuv rô-òten öi hamūl rupīö re, ngaich yēḵ hī pöri inyih nup chehen re höng hěng sumkam kinheūṅtö anū-ö nö lökngö eltī hī. Ngatī ṙēngen ngam inlahen yip hol hī yěn ṙātö-ellōn re nö in hī. Ṙinatu-ellōn in ayī-ö in ngam Tēv Yāvē pò ò nö tö ngatī inlahen nö inup la-en re nö hameukhöti, lökten ayī-ö ṙātö-ellōnre öi in ò pön “ṙòkhöre nup la-en ò nö aṅ i kanô-en.” (Sal. 33:4) ) Ngaich lōnu anga-aṅ tö hī öi ngatī inlahen öi ṙòkhöre öi im kanô-en. (Efi. 5:1) Ta-a chěi töi haköp inlahen yip tarik ngam Tēv yip tö chiplö nö sā inlahen Yāvē nö īnu tö ngam kanô-en. Kakkö nup tö taneui in inrē min öi chumkūöṙen tö hī öi sitih inlahen mihôiṅ öi sā cha nö tö chiplö.

3-4. (a) Kūö yòh öi mihôiṅ ngöṙô tö Tanīěl nö chūök ṙinātö-ellōn? (b) Yēḵ hī inrē öi hòṅ chūök ṙinātö-ellōn ngaich hòṅ asuh öp fahēkö hī?

³ Ang prôfět Tanīěl nö ṙòkhöre yik tarik nö ṙātö-ellōnre nö in ò. Ik sā ò nö haköövö nö i Pēpilön, unôichrit e anga-aṅ nö hameukten u nö in minë la-en ò lökten yik tarik nö ṙātö-ellōnre nö in ò. Ik sā ò nö vë-eny manah ngam heūvö ök rācha Nepukatnesör nö löktö i inyööken re tö Yāvē ngaich ṙātö-ellōn re yik  tarik nö in ò. Hěng heuh ang Tanīěl nö vë-eny nang ök rācha tö Yāvē nö öt ṙamlōn nö in ò. Pô rācha Nepukatnesör nöng ilöö veūtö tanainyö lökten nö kihngen ang Tanīěl nö vënyen e. Sön pöri anga-aṅ nö holtö nganötö re nö vë-eny nang ngam rācha. (Tan. 2:12; 4:20-22, 25) Hěng heuh pöri anga-aṅ nö vë-eny manah ngam tö kūichö i kāha patī nö i Pēpilön pön öt hěng tak tö akahakūö tö manah e. Höng Tanīěl tö heuveū-eu ṙô nö löngö vahënyi tö manah ngam tökūichö. Löktö in e ngaich yik tarik nö ṙātö-ellōnre nö in ò. (Tan. 5:5, 25-29) Unôichngöre hēk ik ṙētak Tērīös nö hayöng hēk, yik tökiröng inrē mā nö ṙātö-ellōn re nö in Tanīěl pön meukö ò nö ‘kô-en nö inup la-en re, öt kôti vanāchö hēk fālen inrē anga-aṅ.’ (Tan. 6:3, 4) Öt vamë-ekūö Yāvē yik mahayöng hēk tök rācha inrē sön pöri cha-a nö ṙātö-ellōnre nö in Tanīěl.

⁴ Ngatī inlahen in ayī-ö mihôiṅ öi asīnken Tanīěl öi īnu töm kanô-en. Mihôiṅ in chěi öi hatöönö re, yip töt sā hī nö Vamënyen Yāvē hòṅ sitih inlahen tinrīkngen öich chū-ö öich in cha? Ngö mufē hòng cha-a tö chu nö mihôiṅ cha-a nö ṙātö-ellōnre nö in chu? Hòṅ chumkūöṙen in inë töngatī inlahen re, pöi yēḵ hī min öi chūök ṙinātö-ellōn, ngaich löktö nöönyö Yāvē min angū-ö.

5. Kūö yòh ök Hananiyā nö chūök ṙinātö-ellōn?

⁵ Ik samyeūheu 455 B.C.E. nö havanlöng vinī-i ngam kinlōngö Yērusalem. Ngaich ang Nahimiā nö chöh yik tarik ngamëichkö inlahen ngam kinlōngö ngam panam. Lökten anga-aṅ nö halēnlö yik tarik ngaich hěngtak ang Hananiyā ök mahayöng ök tökiröng patī i Yērusalem “pò ò nö tömötlö kanô-en tö yik tömaṙôngö, ane inrē tarik töpa-ekūö tö ngam Tēv.” (Nah. 7:2) Töhāngenlōn ök tö Yāvē ngaich öt kēken  nup la-en anga-aṅ nup sinòkkūö ngam Tēv lökten anga-aṅ nö kē-ěvkūö tö nup la-en. Ngaich yēḵ ò nö kē-ěvkūö tö nup la-en ngaich holtö ellōnre anga-aṅ nö kētöre nö in u. Ngatī inrē min ayī-ö yěi hāngenlōn tö Yāvē ngaich pa-ekūö inrē tö ò ngaich nup kinë-ekūö hī inrē min la-en ngaich öthō min ayī-ö öt teungten öi kēken u. Ngaich hē e min yip prötör sistör hī nö ṙātö-ellōn re nö in hī.

6. Kūöyòh öi mihôiṅ ngöṙô tök hol Pôl ang Tikikös nö kaheukö nö chūök ṙinātö-ellōn?

⁶ Pōyen haköplö in öi in Tikikös pô ò nö hol Pôl nö chūök ṙinātö-ellōn. Ik sā Pôl nö haköövö ngaich ang Tikikös nö holṙen ò, lökten ang Pôl nö vë-eny inlahen ò nö kaheūkö ò nö “tökô-en [nö] mameukṙen.” (Efi. 6:21, 22) Samöömtö nuk chitri ang Tikikös nö in yik aṅ Efisös hēk Kòlòsī holmaneuk cha. Rö-ö nöng angū-ö la-en ò, pön tölṙô ò ang Pôl nö mahareuskö alaha yik holmaneuk re. Ngaich ṙātö-ellōn re anga-aṅ nö in Tikikös tö ò nö öthō nö öt hateungngö ngam kinë-ekūö re la-en. Pōyen yip inrē prötör töngamuh tö sā inlahen Tikikös yip mahangön ngam innôlö re nö in Yāvē nö mā-anyre cha-a nö in minë la-en re.—Kòl. 4:7-9.

7. Sitih inlahen öm më-eṅ öm haköplu in më minṙöinylen hēk in yip mahayööken töla-evṙen el ngam māṅ öm sā cha nö im chūök ṙinātö-ellōn?

⁷ Ngatī inlahen in ayī-ö töngamuh öi hameuktöm ṙinātö-ellōn re öi in yip minṙöinylen hēk in yip mahayööken töla-evṙen el ngam māṅ. Sā inlahen hē Tanīěl, Hananiyā hēk Tikikös inrē cha-a nö hateungngen minë kinë-ekūö re la-en. Tö sā cha nö urěhnyi ṙô nö in më prötör sistör tö minë asaënmen ihôi ngam afta tö kēkaṙen nö vë-eny nang cha. Lökten yěi yihtikūö öi in minë mīting ngaich öt söklöre nup intöönö nö elkuilōn hī tö hī nö achīö öp min kamëtö öp asaënmen. Ṙātö-ellōnre inrē më prötör yēḵ cha nö teūngen tö minë asaënmen re ngaich chumkūöṙen cha-a nö halēnö u, ngaich vāyö inlahen inrē nö kēten u. Ngaich yēḵ hī öi ngatī inlahen ngaich ṙamlōn më prötör nö in hī. Ngaich yēḵ hī inrē havëtö yip Paipöl istuten re nö hang ngam minkahten ngaich ṙātö-ellōnre ayī-ö tö öp kamëtö minkahten min nö öthō nö öt kē-ěti. Öt ngö mhfē ayī-ö, öt halēnken re hòng më minṙöinylen, hēk vaichngö inrē? Ṙātö-ellōnre in inrē tö hī öi kē-ěkūö tö minë līpöre yēḵ hī öi ahānga. Kô-en in öi kētö nöönyö Yāvē tö cha nö chumkūöṙen tö hī nö halēnlö më prötör. Hòṅ sitih inlahen öi hòṅ asīnken më prötör öi sā cha öi chūök ṙinātö-ellōn?

8. Sitih inlahen öi mihôiṅ öi chumkūöṙen hameuktö minlēḵṙen re in yip prötör sistör? (Inchōḵ-oṙô 11:13)

⁸ Hāngenlōn in tö yip prötör sistör re lökten öi hatönkö inlahen cha. Hòṅ chumkūöṙen inrē ayī-ö tö hī öi ötkô yah hötre in minë kanahngen cha la-en. Ōtre yik Kristīön ik raneh senchurī el ngam māṅ “tamūölngö ṙô, kahòkkö nup töt ṙô cha öre” inrē. (1 Tim. 5:13) Lökten ayī-ö öi hòṅ chumkūöṙen, öi ötkô öi asīnkö inlahen cha. Yěn hěng tak öp vamë-eny nang hī tö öp ṙô tötkô nö vënyu, ngaich hòṅ in re tī ayī-ö tö e. Tö sā öp sistör öre yěn vënyö öp invah re hēk kanihngen re inrē, ngaich ngö ṙô anga-aṅ nö in meh tö meh öm in re tī tö e. Ngaich ngatī inlahen më-eṅ öm ötkô öm vënyen e i tahëng. * (Vë-evkūö Inchōḵ-oṙô 11:13.) Ta-a chěi töi ngëicha öi sitih inlahen öi chumkūöṙen öi ṙô-òvö.

9. Sitih inlahen më aṅ ngam mikūönö nö hameuktö ṙinātö-ellōn re nö in höö?

⁹ El ngam mikūönö. Hòṅ chumkūöṙen yin më el ngam minkūönö tö minë inlahen ṙô cha yěn ṙô-òvö nöng tölngö in cha anū-ö. Pi-a lohten nap pamīhöre nö tö örheūheu ngam inlahen cha nö hayīölngö nup inlahen re. Ngaich yēḵ cha pöri nö hōluvö ngaich ötkô cha-a nö vë-eny nö ikūö cha. Pön mihôiṅ min nö  aṙē-ěvö öp töpīhövö. Yēḵ minā pamīhöre nö hāngenlōn tö höö öthō min cha-a nö mumṙēngen höö nö inup ṙô re nö lökten cha nö haṙivlōn. (Efi. 5:33) Ngatī inlahen inrē nö lōnu më ṙālö nö hòṅ milēḵṙen tö höö. Lökten nö hòṅ chumkūöṙen mina inyööngö tö inlahen cha nö ötkô nö vë-eny nup vanaichö re nö i tahëng. (Kòl. 3:21) Ngaich yip tö kūönu, ngaich hòṅ haköptö më kūn re cha-a nö ötkô nö kakken nup inlahen yip holre nö in yip tahëng hòṅ öp hol cha-a nö öt aṙē-ěvö. (Chöö. 5:16) Yēḵ yip aṅ ngam mikūönö nöng tölngö in re tī tö nup ṙô re, ngaich vai min ngam innôlö nö ihôi cha.

10. Tö sitih inlahen yip tökô-en hol? (Inchōḵ-oṙô 17:17)

¹⁰ Nup ṙô yip hol hī. Hēṙu in ṙung öi ngö lōn töre, keuheūtnyö ṙô ellōn re in öi in yip holre. Kihngen pöri ayī-ö yěi hēṙu ngatī inlahen. Yēḵ meh pöri öm kalahtenre öm vë-eny minë elkuilōn re öm in cha ngaich akahalōn pöri ngaich më-eṅ öm unôichngöre nö öp ṙô meh vahënyö meh in ò ngaich vë-eny nang yip tahëng anga-aṅ. Sitih inlahen mufē öm? Lakuki ngaich ngam ṙinātö-ellōn meh öm in ò ngaich haṙivlōn më-eṅ. Yēḵ öp hol hī pöri nöng tölngö in re tī tö öp ṙô meh ngaich ṙamlōn më-eṅ tö inlahen ò. Pön ngö kinūichngö nö imat ngam Paipöl tö ngòh hol hī chūök ṙinātö-ellōn hī nö anga-aṅ tökô-en nö hol.—Vë-evkūö Inchōḵ-oṙô 17:17.

11. (a) Kūöyòh aich nö chūök ṙinātö-ellōn më minṙöinylen hēk tö më pīhö cha inrē? (b) Asuh öp haköp hī in ngam minṙöinylen tö hameuknyu nö in ngam nyat? (Ngëichköm nyat.)

¹¹ Minë ṙô më prötör sistör. Ṙātö-ellōnre yin më prötör sistör nö in më minṙöinylen. Pô cha nö innyatlö hī “hē el kanihngen.” (Isa. 32:2) Ṙātö-ellōnre ayī-ö in cha, tö nup ṙahônyö hī öi vë-eny nang cha ngaich öthō cha-a nö vënyen u nö i tahëng. Lökten ayī-ö inrē ötkô öi hatön nup ṙô öi in cha pön öt la-en hī angū-ö. Tö eū-eu yin inrē më pīhö më minṙöinylen, pön öthō cha-a nö hatön inlahen nup tötkô nö hāngö tö cha. Ngaich yēḵ ngòh minṙöinylen nö öt vënyö nup tö hayunhaka ṙô nö in ngòh pīhöre ngaich höng yanöölen ngam pīhö ò kikānö angū-ö. Ngöṙô öp ihih sistör, pīhö öp töhěng tak minṙöinylen nö vë-eny nang hī, “Ṙamlōn chin yēḵ ngam pīhö chu nö hareuskö alaha hēk  seförting visit inrē. Ngaich öthěng heuh anga-aṅ nö kakkö inlahen më prötör sistör nö in chu. Ötrēhěn nöng vë-eny minë-eny cha. Rö-ö pöich ötkô öich yal höt in minë ṙô ngaich yēḵ ngam pīhö chu pöri nö öt vë-eny nang chu tö u ngaich öt hēngö tension chū-ö, pô chu öich ṙamlōn vë-ekūö më prötör sistör re öich el ngam māṅ. Ngaich ṙātö-ellōnre chū-ö yēḵ ngam pīhö chu nö öt vë-eny nup kanihngen nöng tölngö in re tī anga-aṅ.” Lōnu inrē ayī-ö tö hī öi hòṅ chūök ṙinātö-ellōn öi in yip holre. Tā-a chěi töi chumkūöṙen tö minë tö taneui inlahen hī hò hī öi vītöre öi chūök ṙinātö-ellōn.

12. Yēḵ hī hòṅ chūök ṙinātö-ellōn yip holre ngaich kūöyòh öi hòṅ hameuktö ngam hanāngenlōn re öi in cha? Hachōḵ elmat hī.

¹² Hāngenlōn tö Yāvē hēk tö yip holre. Ngòh chūök ṙinātö-ellōn tarik, mahameuktö hanāngenlōn re anga-aṅ nö in yip holre. Ngöṙô ang Yēsū. Yēḵ hī öi hāngenlōn tö Yāvē hēk hāngenlōn tö yip hanöng kisānö re. Anū-ö në tö nët chööngö tö mötlö. (Mët. 22:37-39) Hāngenlōn in tö ngam Tēv Yāvē lökten ayī-ö öi hòṅ sā ò öi chūök ṙinātö-ellōn. Hāngenlōn ayī-ö inrē tö më prötör sistör re lökten ayī-ö öi öt vënyö nup ṙô tö hayunhaka. Öthō ayī-ö vënyö nup ṙô in yip tahëng pöi sōḵ öi lōnu tö cha nö kihngen hēk aṙē-ěv inrē hēk sōten cha inrē nö haṙivlōn.—Yôh. 15:12.

13. Yēḵ hī īnu tö ngam inyāichngö, ngaich kūöyòh min yip hol hī nö ṙātö-ellōnre nö in hī?

¹³ Hòṅ aṅhavin tö ngam inyāchngö. Yěm tö īnu tö ngam inyāichngö ngaich chūök ṙinātö-ellōn më-eṅ. Pöm örhō min haṙamngölōn yip holre öm vë-eny nup tötkô nö vënyu pöm hòṅ eū-eu. (Filip. 2:3) Örhō inrē min më-eṅ öm vënyen nup tö hayunhaka in yip hol re öm yal kakken u, pöm īnu tö ngam inyāichngö. Hēk nup ṙô inrē aṅmat ngam Paipöl hēk in minë līpöre, nup töt keuheūtnyöre vinënyi, örhō min më-eṅ öm höng lök ṙô re vë-eny nang yip tahëng.

14. Yēḵ hī öi holtö mikah-elmat re öi ṙô-òvö, ngaich sitih inlahen min yip hol hī nö ṙātö-ellōn re nö in hī?

¹⁴ Holtö mikah elmat re öm la-evṙen. Yēḵ ngòh tarik nö holtö mikah-elmat re nö ṙô-òvö, ngaich ṙātö-ellōnre min yip tahëng nö in ò pön akahakūö anga-aṅ tö öp ṙētak ṙô re nö öt ṙô-òvö hēk ihē nö ṙô-òvö. (Mum. 3:7) Pī-a man lohten öm hang ngih ṙô “Yēḵ meh öt ṙô-òvö, tölöök angū-ö.” (Inch. 11:12) Im Inchōḵ-oṙô inrē angū-ö nö kūichi, “Yip tö aṅhavin tö ngam mikah ngaich öt ṙô-òvö anga-aṅ.” In e mikahkūö ayī-ö tö hī öi hēṙu öi ötkô öi ṙô-òvö. Töi chumkūöṙen tö inlahen öp ihih minṙöinylen. Ōtre yin minṙöinylen aṅ el ök tahëng māṅ, nö havëkö inyööken re nö in ò pön tö aṅhavin anga-aṅ tö ekspirīön re. Hěng tak öp minṙöinylen aṅ el ngam māṅ nö vënyö inlahen ò. Chumkūöṙen anga-aṅ tö hī öi ötkô öi vënyö inlahen yip aṅ el ngam tahëng māṅ. Ngam minṙöinylen nö chumkūöṙen tö minë ṙô re ngaich öt vë-eny nup ṙô anga-aṅ nö in yip tahëng pön höng in re tī. Lökten yik minṙöinylen aṅ el minë māṅ nö ṙātö-ellōnre, nö örhō min anga-aṅ nö vë-eny inlahen ngam māṅ nö in minë tahëng māṅ. Lökten cha-a nö milēḵṙen tö ò.

15. Asuh öp ihih inchōḵ-elmat hī tö hī yēḵ hī öi kô-òṙô, ngaich sitih inlahen min yip hol hī nö ṙātö-ellōnre nö in hī.

¹⁵ Kô-òṙô. Yēḵ öp tarik nö tökô-òṙô ngaich ṙātö-ellōnre ayī-ö öi in ò. (Efi. 4:25; Hep. 13:18) Töi mikahtö-elmat re töp ihih inchōḵ-elmat. Tö sā meh öre, yěn hěng öp asaënmen meh, ngaich hòṅ kēten e më-eṅ, Ngaich rīhörsöl pöri më-eṅ öm hameukten e in öp hol meh nö chumkūöṙen anga-aṅ nö hangihtö ṙô meh nö vë-eny nang meh öm isuh chūök mihôiṅ öm halööktit nup ṙô re. Achiö pöri öp hatön meh? In cha hòng yip töng örheūheu nö eū-eu meh öm vāyö ṙô kētö ngam asaënmen re, hēk in yip tahëng ṙöng yip tökô-òṙô nö vë-eny minë inlahen meh öm kô-òṙô hēk öm hòṅ halööktit ṙô re inrē öm in ngam asaënmen re. Ngö kinūichngö ön im Paipöl, “Ĕhten töngāṅlnyi vinëkö tö töhanyāti hanāngenlōn. Tökô-en nup nyaha öp hol.” (Inch. 27:5, 6)  Yěn hěng tak öp mahalööknyö ṙô re nö in meh töp inlahen meh, öm hòṅ rahëichtöre inlahen m halööktit re, pī-a lohten öm öt ṙamlōn, ngaich inup yamih pöri min ṙētak nö öp ṙô öp hol meh höng yöölen më-eṅ öm löktö in.

16. Asūp haköplö hī in ngam Inchōḵ-oṙô 10:19 i inlahen hī ṙāpöre?

¹⁶ Hòṅ urööṙen man chūök ṙinātö-ellōn ngaich hòṅ ṙāpöre më-eṅ. Yēḵ meh min ṙāpöre ngaich örhō min më-eṅ vënyö nup ṙô öm in yip tahëng pöm höng tölngö in re tī. Söl in ngam inlahen meh inrē yěm hòṅ kapahare öm hòṅ vë-eny nang yip tahëng. (Vë-evkūö Inchōḵ-oṙô 10:19.) Mööḵhë takô ayī-ö yēḵ hī öi el sosöl mitiā, hòṅ chumkūöṙen ayī-ö im hē e. Yēḵ hī min öt chumkūöṙen ngaich mihôiṅ min ayī-ö öi höng vë-eny nang yip töt mikahkūöre, ngaich keuheūtngöre chūök min minë ṙô hī nö in cha. Yēḵ hī min öi chaphöt minë infòmēsön öi el ngam intörnet ngaich ötkô min ayī-ö öi ṙapken e. Iṙôken min yip tö akahalōn, sitih inlahen min cha-a nö ngëichken e, asuh nup min yamih kanihngen tö söklöre ötkô min ayī-ö asökngen e. Lökten ayī-ö hòṅ ṙāpöre öi ui ṙô-òvö, yěn pôrò yip tö kunyāha elmat nö hatön inlahen yip holmaneuk hī nö hatön nup infòmēsön nö lamöktö in hī. Tö sā inlahen cha nö hatön inlahen öp chūök kamngö cha hēk chūök nup la-en yip holmaneuk hī inrē nö hakihtuṙen. Pī-a inrē yip pulīs nö mihôiṅ nö hatönkö kūö hī. Yěi ngatī inlahen, ngaich sā ṙēngen nyamëkngö ngam kūö re ayī-ö öi öt vënyö nup ṙô hòṅ yip holmaneuk hī nö öt kihngen. (Sal. 39:1) Ṙòkhöre in lōnu tö më aṅ patī re, holre, më prötör sistör hēk yip tahëng inrē nö ṙātö-ellōnre nö in hī. Yēḵ hī pöri min ṙāpöre in nup inlahen re ngaich möl min cha-a nö ṙātö-ellōnre nö in hī.

17. Yēḵ hī öi hameuktö ṙinātö-ellōnre öi in yip holre el ngam māṅ ngaich hòṅ sitih inlahen ayī-ö?

¹⁷ Iṙôken ṙanamlōn öi pô hī nôlhöt in ngam söngkötön Yāvē. Hāngenlōn inrē ayī-ö tö höö. Ṙātö-ellōnre inrē öi in höö. Yēḵ hī öi lōnu tö ngam inlahen hī nö vayö inlahen nö el ngam söngkötön ngaich hěng minë la-en hī tö hī öi chūök ṙinātö-ellōn öi in yip holre. Yēḵ hī min öi hāngenlōn tö yip holre, aṅhavin töm inyāichngö holtö mikah-elmat re öi la-envö, kô-òṙô, ṙāpöre ngaich ṙātö-ellōnre min yip hol hī nö in hī. Mihôiṅ pöri ngam ṙinātö-ellōn cha nö in hī nö lakukiyö. Lökten ayī-ö öi hòṅ kēken nup la-en nup chūök hī nup inlahen cha nö ṙātö-ellōn re nö in hī. Ngaich yēḵ hī min öi ngatī inlahen ngaich mihôiṅ min ayī-ö öi sā inlahen ngam Tēv Yāvē öi chūök ṙinātö-ellōn.