'Dho -a 'gü -wɔn -ta

'Dho -a 'gü -wɔn -nu 'sëëdhɛ -ta

ˈWƆN ˗GƆ 38

˗Kwaa ˗zɔn ꞊dhɛ ˈdhaŋ˗ ˗bho ˗a ˈˈdhiʋ̈ ˗mɛn ˗mü kwa ˈka

˗Kwaa ˗zɔn ꞊dhɛ ˈdhaŋ˗ ˗bho ˗a ˈˈdhiʋ̈ ˗mɛn ˗mü kwa ˈka

«Mɛn ˈö ˈdhaŋ˗ ˗bho ˗a ˈˈdhiʋ̈ ˗mɛn ˈka, ˈyaa ö ˈˈdhi bho mɛn ˗nu ˗bha ˗bin ˈwɔn ˗nu ˗ta.»—PROV. 11:13.

ˈˈTAN 101 ˗Kwa kë mɛn do ˈka

ˈPË ˈKWA DHO ˗A YÖ *

1. Kwa ˗dho ˈdhaŋ˗ ˗bho ˗a ˈˈdhiʋ̈ ˗mɛn dɔ ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?

 MƐN ˈö ˈdhaŋ˗ ˗bho ˗a ˈˈdhiʋ̈ ˗mɛn ˈka, ˗yö pë ˈˈpɛpɛ ˗kë kö pë ˗nu ˈö ˗an ˈˈplüün bho ˈö ˗an kë, ˈgo mü ˈö gagade pö ˗kplawo. (Ps. 15:4) Mɛn ˗nu ˗wa ˗dɔ ˗zo ˗tën ˗a ˗dhɛ ˗mɛn ˈka. Kwa˗ ˈˈpiʋ̈ kö kwa ꞊dhegblü ˗nu kwa yö ꞊dhɛ ˗kɔ ˈö bhë, ˗a ˈdhö. ˈMën dho kwa ˗takun kö kwa ꞊dhegblü ˗nu ˈdhaŋ˗ bho kwa ˈˈdhiʋ̈?

2. Kwa ˗dho ˗a ˗zɔn ꞊dhɛ ˈdhaŋ˗ ˗bho ˗a ˈˈdhiʋ̈ ˗mɛn ˗mü kwa ˈka ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?

2 ˈKwaa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa ˈˈgbɩɩdhɛ wɔ mɛn ˗nu ˗ta kö ˗wo ˈdhaŋ˗ bho kwa ˈˈdhiʋ̈. Kwa këwɔn ˗nu ˈnën dho ˈsü ˗an ˗bha. ˈDhaŋ˗ ˗bho mɛn ˈˈdhiʋ̈ ˗sü ˗yö ꞊dhɛ ˈwëëga ˈdhö. ˗A ꞊slɔɔ ˗dhɛ ˗yö ˈˈgbɩɩ˗, ˈˈkɛɛ ˗a ˗go mɛn ꞊kwɛɛ˗ ˗dhɛ ˈˈplëëplë. Zoova këwɔn ˗nu ˗wa ˗kë ˈö ˈkwa ˈdhaŋ˗ bho ˗a ˈˈdhiʋ̈. Kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa ˈdhaŋ˗ bho ˗a ˈˈdhiʋ̈ ˗kplawo, ˈyö sü ꞊dhɛ «ˈwɔn ˈˈpɛpɛ ˈö˗ ˗kë, ˈdhaŋ˗ ˗bho ˗a ˈˈdhiʋ̈ ˗wɔn ˗nu ˗mü.» (Ps. 33:4) ˗Ya ˈˈpiʋ̈ kö ˈkwa˗ kë ˈpö ꞊dhɛ ö ˈdhö. (Efɛ. 5:1) ˗A ˗wɔn ˈgü, ˗a ˗dhɔkëmɛn ˈbha ˗nu ˈwo to ˗a ˗bha ˈwɔnzuan ˈˈpiʋ̈ ˈwo˗ ˗zɔn ꞊dhɛ ˈdhaŋ˗ ˗bho ˗a ˈˈdhiʋ̈ ˗mɛn ˗nu ˗mü wo ˈka ˗kwa ˗an ˗wɔn blɛɛˈˈ, kö ˈˈklʋʋsë ˈˈsoodhu ˈwo dho ˗a kë kö mɛn ˗nu ˈdhaŋ˗ bho kwa ˈˈdhiʋ̈, ˈkwa ˗an yö ˈpö.

ZOOVA ˗DHƆKËMƐN ˗NU ˈWO KUN ˈDHAŊ˗ ˗BHO ˗A ˈˈDHIƲ̈ ˗MƐN ˗NU ˈKA

3-4. ˗Kɔ ˗mɛɛn ˈö ˗Zlan ˗wodhiʋ̈lomɛn Daniɛdhö ˗ya ˗zɔn ˗a ˈka ꞊dhɛ ö ˈdhaŋ˗ ˗bho ˗a ˈˈdhiʋ̈ ˗mɛn ˈka? ˈYö ˈmën dho kwa ˗blü ˗a kë ˗sü ˗bha?

3 ˗Zlan ˗wodhiʋ̈lomɛn Daniɛdhö ˗ya ˗zɔn ꞊dhɛ ˈdhaŋ˗ ˗bho ˗a ˈˈdhiʋ̈ ˗mɛn ꞊dede ˗mü ö ˈka. ˈKö ˗kë ꞊dhɛ Babidhɔnömɛn ˗nu ˗wa ˗kun ˈwo dho ˗a ˈka ˈˈgan ˈgü, ˗ya ˗zɔn ˗an ˗dhɛ ꞊dhɛ ö ˈdhaŋ˗ ˗bho ˗a ˈˈdhiʋ̈ ˗mɛn ˈka. ˗A ˗de ˗ʒiaan ˈdhɛ Zoova ˗bha ˗takundhe ˈsaa˗ ˈgü ˈö ˗gblüdë Nabukodonozɔ ˗bha ˈˈɲɛɛn ˈklɔɔ˗ pö, ˗wo ˈdhaŋ˗ ˗bho ˗a ˈˈdhiʋ̈ ˈzü ˈgbɛ. ˗Dhɛkpaɔyi do ˈka, Daniɛdhö ˗ya ˗pö ˗gblüdë ˗dhɛ ꞊dhɛ ˈwɔn ˗shiö ˗sü ˈka Zoova ˗dhɛ ˗a ˗bha. ˗A nɔɔn˗ ˈyaa kun ˗gblüdë ˗dhɛ ˗së. ˗A ˗wɔn ˈgü, Daniɛdhö ˗bhawɔn ˗kun ˈgüdɔgbɩɩsü ˗bha, ˈyö sü ꞊dhɛ Nabukodonozɔ ˗kun mɛn ˈˈvaanvan ˈka. (Dan. 2:12; 4:20-22, 25) ˈDhɛ ˗kwɛ ꞊va ˗yö ˗ʒiö, Daniɛdhö ˗ya ˗zɔn ˈzü ꞊dhɛ ˈdhaŋ˗ ˗bho ˗a ˈˈdhiʋ̈ ˗mɛn ˗mü ö ˈka, ˈyö ˗wo ˈö kun ˗bɛnzë ˗sü ˈka Babidhɔnö ˗gblüdë ˗bha ˈkɔ ˈˈbhaŋ ˗bha, ˗a ˈgü ˗pʋ ˗a ˗dhɛ. (Dan. 5:5, 25-29) ꞊Taabha, Dadhisö ˈö kun Mɛdömi ˈka waa ö ˗kɔ ꞊löö ˗nu ˗wa ˗yö ꞊dhɛ «ˈwɔndɔdhe ˗ziisü» ˗kun Daniɛdhö ˗gɔ. Wo ꞊dede ˗wa ˗pö ꞊dhɛ ˗yö «ˈdhaŋ˗ ˗bho ˗a ˈˈdhiʋ̈ ˗mɛn ˈö ˈyaa ˈwɔn ˗nu ˗lo ö ˈˈpiʋ̈ ɛɛnˈˈ ˈö ˈwaa ꞊mɔɔn˗ ˗bha kö ˗wo ˈmën ˗a ˈˈpiʋ̈, ˗a ˈka.» (Dan. 6:3, 4) ˗A ˗de ˗ʒiaan paɛn ˗nu ˈwo kun ˈˈsɛkɔɔnmɛn ˗nu ˈka, ˗wa ˗yö ꞊dhɛ Zoova ˗dhɔkëmɛn ˈö bhë ˈdhaŋ˗ ˗bho ˗a ˈˈdhiʋ̈ ˗mɛn ˗mü.

4 Kwa kwa ˗zota ˗ni ˈgü Daniɛdhö ˗bha ˈwɔnzuan ˈgü, ˗kwa kwa ˗de dhɛɛˈˈ ˈkpɔ: «Mɛn ˗nu ˈö ˈwaa Zoova ˗dhɔkëmɛn ˗nu ˈka, ˗wo n ˗yö ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ? ˗Wo n ˗yö ꞊dhɛ mɛn ˈö ö ˗bha yö ˗nu ˗kë ˗së ˈka, ˈwo ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˗wo ˈdhaŋ˗ bho ˗a ˈˈdhiʋ̈, ˗a ˈdhö ˗ee?» ˈMën ˗kë ˈö ˗së kö dhɛɛˈˈ ˗nu ˈwo bhë ˈkwa ˗an ˈkpɔ kwa ˗de ˗gɔ? ˈYö ˗tɔ ꞊dhɛ ˈkwa kë ˈdhaŋ˗ ˗bho ˗a ˈˈdhiʋ̈ ˗mɛn ˗nu ˈka, Zoova ˈtɔ ˗yö ˗bhɔ.

Neemi ö ˗kɔ ˗yɛ ˈdhaŋ˗ ˗bho ˗a ˈˈdhiʋ̈ ˗mɛn ˗nu ˗bha kö ˗wo yö ˗wɔngbɩɩsü ˈbha kë. (Kpɔɔˈˈ ˗wo ˗bhüöö kpö 5 ˈgü.)

5. ˈMën Anania ˗takun ˈö ˗kë ˈdhaŋ˗ ˗bho ˗a ˈˈdhiʋ̈ ˗mɛn ˈka?

5 ˗Kwɛ 455 K.Y.B. ˈgü, ˈdhɛ ˈˈsɛgɔdhiʋ̈mɛn Neemi ˗yö ö bo Zedhizadhɛmö ˈˈkplʋʋ dɔ ˗sü ˈka, ˗yö gɔɔn˗ ˗nu ˈwo dho wo ˗zokë ˈˈkwipö ˈö bhë ˗a ˈˈpiʋ̈ ˗së ˈka, ˗an ˗mɛɛn. ˗Yö ö ˗kɔ ˗yɛ Anania ˈö kun ˈˈkplʋʋ ˗maankëmɛn ˗nu ˗gɔmɛn ˈka, ˗a ˗bha. Biblö ˗ya ˗pö ꞊dhɛ Anania ˗kun mɛn ˈwo «ˈdhaŋ˗ bho ˗a ˈˈdhiʋ̈, ˈö ˗suʋ̈ ˗Zlan ꞊dede ˗gɔ ˈgbɛ ˈö ˗ʒiö ˗a ˈka mɛn ꞊vadhɛ ˗ta, ˗a ˈka.» (Néh. 7:2) Zoova ˗dhɔ ˗yö Anania ˗kë, ˈö˗ ˗bha ˈtɔŋ˗ ˗nu ˗lögü ˗sü ˈˈsuʋ̈ ˗ya ˗kë ˈzü. ˗A ˗wɔn ˈgü, yö ˈˈpɛpɛ ˈwo˗ dɔ ˗a ˗kɔ ˈka, ˗ya ˗kë ö ꞊sɔbhɛɛ ˈka. ˈˈKlʋʋsë ˗nu ˈwo bhë ˗wo ˗dho kwa ˗takun kö ˈkwa ˗Zlan ˗bha yö ˗wɔn ˈkun ˈˈgbɩɩ˗.

6. Tisikö ˗ya ˗zɔn ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ ꞊dhɛ ö Pɔdhö ˈˈtɔŋdë ˈö ˈdhaŋ˗ ˗bho ˗a ˈˈdhiʋ̈ ˗mɛn ˈka, ˗a ˈka?

6 ˗Kwa Tisikö ˈö bɔmɛn Pɔdhö ˗yö ˈdhaŋ˗ bho ˗a ˈˈdhiʋ̈, ˗a ˗bha ˈwɔnzuan ˗ga. ˈDhɛ Pɔdhö kun ˗kasho ˈgü, ˗yö ö ˗zoyö Tisikö ˗dhɛ ˈö˗ pö ˗a ˗bha ꞊dhɛ ˗yö kwa «Dëmɛ ˗kɔdhiʋ̈mɛ ˈö to ö ˗wʋ ˗ta,» ˗a ˈka. (Efɛ. 6:21, 22) Pɔdhö ˗yö ˈdhaŋ˗ ˗bho ˗a ˈˈdhiʋ̈, ˈyö ˈsëëdhɛ ˗nu ˈö ˗an bɔ ö ꞊dhegblü ˗nu ˈwo kun Efɛzö waa Kodhɔsö ˗an ˗dhɛ ˗an dɔ ˗a ˗gɔ, ˈö˗ pö ˗a ˗dhɛ ˈzü ˗yö ˗an ꞊faanmën kö ˗yö ˗an ˗zogban. Tisikö ˗bha ˈwɔnzuan kwa ˗zo ˗bö kwa ꞊dhegblü gɔɔn˗ ˗nu ˈwo ˗klu ˗sü ˈka ˗Zlan ˗bha, ˈwo kwa ˗takun ˗ni ˈgü ˗a ˗dhɔkësü ˗bha ꞊dɛɛ, ˗an ˈka.—Kodh. 4:7-9.

7. ˈMën mɛn zii ˗nu waa mɛn zii ˗kɔ ꞊löö ˗nu ˈwo˗ ˗zɔn kwa ˗dhɛ ˈö ˗gban ˈdhaŋ˗ ˗bho ˈko ˈˈdhiʋ̈ ˗sü ˗bha?

7 ꞊Dɛɛ, kwa ˗Zlan ˈˈnuɛ ˗bho mɛn zii ˗nu waa mɛn zii ˗kɔ ꞊löö ˗nu ˈwo ˈdhaŋ˗ ˗bho ˗a ˈˈdhiʋ̈ ˗mɛn ˗nu ˈka, ˗an ˗wɔn ˈgü. ꞊Dhɛ Daniɛdhö, Anania waa Tisikö ˗an ˈdhö, ˗wo wo ˗bha yö ˗nu ˗sü wo ꞊sɔbhɛɛ ˈka. ˗A ˈwɔnzuan ˈnën ˗tɔ ˈkwa nu ˗bhɔkwëë ˗nu ˈwo ˈˈdhoogɔ ꞊zinŋgü ˗an ˗ta, kwa˗ ˗yö ꞊dhɛ ꞊waa˗ ˈgüwɔn ˗nu ˈˈpɛpɛ dɔ mɛn ˗nu ˗kɔ ˈka. Kwa ꞊dhegblü ˗nu ˈwo yö nu ˗an ˗dhɛ ˈˈdhʋ̈ ˗wa wo ˗de baaˈˈ ꞊waa˗ kë ˗së ˈka, ˗yö ˗kë mɛn zii ˗nu ˗dhɛ ˗së. ˗A ˈwɔnzuan ˈnën ˗tɔ ˈzü ˈkwa kwa ˗bha Biblö ꞊klaŋnën ˗nu ˗dhɛ ꞊glooyi ˗bhɔkwëë ˗ta, ˗yö ˗kë ga ˗sü ˈka kwa ˈgü ꞊dhɛ mɛn ˈbha ˗dho ˈˈdhɛɛtadhiaŋ˗ zë. ˗Ya ˈgo mü ˈzü, kwa˗ ˈwɔn ˗dɔ ꞊dhɛ ˈsëëdhɛ ˗nu ˈkwa dho ˗zlanwopö ˗an ˈka kwa ˗dho ˗an ꞊slɔɔ˗. Kwa ꞊dhegblü ˗nu ˈwo ˗klu ˗Zlan ˗bha ˗mɛn ˗nu ˈka ˈˈdhʋ̈, ˗wo wo ˗zo ˗kë kwa ˈˈpiʋ̈ ˗së ˈka. ˗A ˗wɔn ˈgü, kwa Zoova ˈˈnuɛ ˗bho. ˗Kɔ ˗mɛɛn ˈö ˈkwa dho ˗a ˗zɔn ˗a ˈka ˈzü ꞊dhɛ kwa ˈdhaŋ˗ ˗bho ˗a ˈˈdhiʋ̈ ˗mɛn ˗nu ˈka?

˗KWA ˈˈDHƐ ˈTO ˈWƆN ˈBHA ˗NU ˗TA KÖ MƐN ˗NU ˈDHAŊ˗ BHO KWA ˈˈDHIƲ̈

8. ˈKwa˗ pö ˈkwa kwa ˈˈtʋ̈ŋ kë mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˈgü, kwa ˗dho ˈwɔn kë ö ˗naan ˈka ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ? (Proverbes 11:13)

8 Kwa ꞊dhegblü ˗nu ˗dhɔ ˗yö kwa ˗kë, ˈö ˈkwa kwa ˈˈtʋ̈ŋ ˗kë ˗an ˈgü. ˈˈKɛɛ kwa dua ˗mü ˈkwa˗ kë kwa ˈsuan˗ ˈka, kö ˈkwa ˗dho kwa ˈˈdhi ˗da ˗an ˗bha ˈwɔn ˗nu ˈö ˈwaa ˗gban kwa ˗bha ˗an ˈgü. ˗Kwɛ këŋ do ˗blɛɛsü ˈgü, kletiɛn ˈbha ˗nu ˗kun ˗zlanwokɔdhi ˗nu ˈgü ˈö «dhiang ˗yö pa˗ ˗nu ˗ta, ˈyö dhiang ˈö ˈyaa˗ ˗nu zë ˗dhiang ˈka ˈwo˗ ꞊gban zë, ˈyö ˈwo wo ˗dɩ dɔ˗ ˈka mɛ ˗nu ˗bha ˈwɔn ˈgü.» (1 Tim. 5:13) ˈKwaa˗ ˈˈpiʋ̈ ˈkwa kë ꞊dhɛ ˗an ˈdhö. ˗Kwa kwa ˗zota kö mɛn ˈbha ˗yö ö ˗bha ˈwɔn ˈbha blɛɛˈˈ kwa ˗dhɛ, kö ˗ya pö kwa ˗dhɛ ꞊dhɛ ˈkwa ˗dho kwa ˈˈdhi bho˗ ˗ta mɛn ˈbha ˗dhɛ. ˗A ˈwɔnzuan ˈnën ˗tɔ kwa ꞊dhegblüdhe do ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ö ˗bha ˈˈyua ˗wɔn ɛɛnˈˈ ˈwɔn ˈö ö ˗ta ˗a ꞊blɛɛ kwa ˗dhɛ, ˈö˗ pö ˗yö ˈto kwaa˗ ˗nu kwa ꞊zinŋgü. ꞊Ya kë ˈˈdhʋ̈, pë ˈö˗ pö bhë ˗kwaa ꞊bhlëë ˗ya. * (Proverbes 11:13 ˗wo pö.) ˈWɔn ˈˈwɛɛ ˈbha ˗nu ˈö dho kë ˗së kö ˈkwa ˗an ˈto kwa ˗de ˗gɔ, ˗kwa ˗an ˗wɔn blɛɛˈˈ.

9. ˈKɔdhigümɛn ˗nu ˗dho ˗a ˗zɔn ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ ꞊dhɛ wo ˈdhaŋ˗ ˗bho ˗a ˈˈdhiʋ̈ ˗mɛn ˗nu ˈka?

9 Kwa ˗bha ˈkɔdhi ˈgü. Mɛn ˈö ˈdhö ˗a dua ˗mü kö ˗yö ˈkɔdhigüwɔn ˈbha ˗nu ˈto ö ˗de ˗gɔ. ˗A ˈwɔnzuan ˈnën ˗tɔ dhebɔ ˈö kletiɛn ˈka ˗yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha kö ˗yö ˈˈyɩɩ ˗wɔn ˈbha ˗nu kë ˈö ꞊gɔɔn ˈˈɲaan. ˗A ꞊gɔɔn ˗dho ˈdho ˈö˗ ꞊blɛɛ mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗dhɛ kö ˗yö ˈlëë˗ dɔ ˗a ˗bha ˗ee? ˗Abin, ˗a ˗bha dhebɔ ˗dhɔ ˗ya ˗kë. ˗A ˗wɔn ˈgü ˈyaa˗ ˈˈpiʋ̈ kö ˈö pë ˈˈdhiʋ̈˗ kë ˗a ˈka. (Efɛ. 5:33) Wlüünën ˗nu ˗de ˈpö ꞊waa ˗an ꞊bhlëë ˗ya, ˗yö ˗kë ˗an ˗dhɛ ˗së. ˗Yö ˗dho kë ˗së kö ˗an ˗mɛn ˗nu ˗zo ˈya ˗dho bhɔ ˗a ˈdhɛ bhë˗ ˈka. ˗An dua ˈyaa ˗mü kö ˗wo ˈlëë˗ dɔ ˗an ˗bha, ˈwɔn ˗nu ˈwo zë ˗an ˗gɔ ˗a ˗blɛɛ mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗dhɛ ˗sü ˈka. (Kodh. 3:21) ˈNën ˗nu ˗de ˈpö ˗an dua ˈyaa ˗mü kö ˈwɔn ˗nu ˈwo ˈkɔdhi ˈgü ˗wa blɛɛˈˈ mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗dhɛ kö ˗wo ˈlëë˗ dɔ ˈkɔdhigümɛn ˈbha ˗bha. (Deut. 5:16) Mɛn ˗dhɛ ˈö ˈdhö, ˗ya ˈwɔn ˗nu ˈwo ˗gban ˗an ˗bha ˈkɔdhi ˗bha ˗an ˈto ö ˗de ˗gɔ, ˗mlɛɛn ˈö ˗an ꞊zinŋgü ˗yö ˗yɔ.

10. ˈMën ˗tɔ ˗kë mɛn ˈˈtɔŋdë ꞊dede ˈka ˗sü? (Proverbes 17:17)

10 Kwa ˈˈtɔŋdë ˗nu ˈˈpiʋ̈. ˗Ya kë ꞊shiöŋ kwa ˗bhawɔn ˗yö kwa zuʋ̈ˈˈ ˗pʋ kwa ˈˈtɔŋdë ˈˈgbɩɩ˗ ˈbha ˗dhɛ ˗sü ˗bha. ˈˈKɛɛ ˈˈtʋ̈ŋ ˈbha ˗nu ˈka, ˗a kë ˗sü ˈyaa kë ˈˈplëëplë. ˗A ˈbha ˗ya kë kö kwa zuʋ̈ˈˈ ˗pʋ mɛn ˗nu ˗dhɛ ˗sü ˗yö kwa ˗kɔa ˈˈgbɩɩ˗, ˈyö ˗tɔ kwa˗ ˗pö kwa ˗de ˗dhɛ ꞊waa˗ blɛɛˈˈ mɛn ˈbha ˗dhɛ, ˗yö ˗dho ˈmën kwa ˈka ꞊dedewo. ˈˈKɛɛ kwa ˈˈtɔŋdë ˈö ˈyaa ö ˈˈdhi bho kwa ˗bha ˈwɔn ˗nu ˗ta mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗dhɛ ˗ya kë ˗dhö, ˗yö ˗kë kwa ˗dhɛ ˗së ꞊dedewo. «ˈˈTɔŋdë ꞊dede» ˈnën bhë.—Proverbes 17:17 ˗wo pö.

Mɛn zii ˗ nu ˈwaa ˗bin ˗wɔn ˗nu blɛɛˈˈ wo ˗bha ˈkɔdhigümɛn ˗nu ˗dhɛ. (Kpɔɔˈˈ ˗wo ˗bhüöö kpö 11 ˈgü.) *

11. (1) Mɛn zii ˗nu waa wo ˗bha dhebɔ ˗nu ˗wo ˗dho ˗a ˗zɔn ꞊dhɛ wo ˈdhaŋ˗ ˗bho ˗a ˈˈdhiʋ̈ ˗mɛn ˗nu ˈka ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ? (2) ˗Gleŋ ˗mɛɛn ˈkwa˗ sü mɛn zii ˈö pë ˈˈbin ˗ta bhë ˗a ˗bha? (Pë ˈˈbin ˈö bhë ˗a ˗ga.)

11 ˗Zlanwokɔdhi ˈgü. Mɛn zii ˗nu ˈwo mɛn ˗nu ˗bha ˗bin ˗wɔn to wo ˗de ˗gɔ bhë, ˗wo kë ˗sü ˈka ꞊dhɛ «˗binŋdhɛ ˈö ˈˈtee ˈˈgbɩɩ˗ ˗gɔ ˗a ˈdhö» wo ꞊dhegblü ˗nu ˗bha ˈka. (Is. 32:2) Kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa kwa zuʋ̈ˈˈ ˗pʋ ˗an ˗dhɛ, ˈyö sü ꞊dhɛ ˈwii ˗dho wo ˈˈdhi bho kwa ˗bha ˈwɔn ˗nu ˗ta mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗dhɛ. Kwa dua ˈyaa ˗mü ˈpö ˈkwa˗ ˈˈslö mɛɛnˈˈ kö ˗wo ˗bin ˗wɔn ˗nu blɛɛˈˈ kwa ˗dhɛ. ˗Ya ˈgo mü, kwa mɛn zii ˗nu ˗bha dhebɔ ˗nu ꞊bhlëë ˗ya, ˈyö ˗tɔ ˈwaa˗ ˈˈslö mɛɛnˈˈ kö wo ꞊gɔɔn ˗nu ˗wo ˈwɔn ˗nu ˈwo ˗gban mɛn ˗nu ˗bha ˗an blɛɛˈˈ wo ˗dhɛ. Mɛn zii ˗nu ˈti wo ˈˈdhi bho wo ꞊dhegblü ˗nu ˗bha ˈwɔn ˗nu ˗ta wo ˗bha dhebɔ ˗nu ˗dhɛ, ˗yö ˗kë ˗së ˗zlanwokɔdhi ˗bha ˈka. Mɛn zii do ˗bha dhebɔ ˗ya ˗pö: «Kwa ꞊dhegblü ˈbha ˗bhawɔn ˗ya yö mɛn zii ˗nu ˗bha ˗takundhe ˗bha, n ꞊gɔɔn ˈyaa˗ blɛɛˈˈ n ˗dhɛ toŋtoŋdhö. ˗A ˗de ˗ʒiaan ˈyaa˗ ˗mɛn ˈtɔ pö n ˗dhɛ. ˗A kë ˗sü kö ˈwɔn ˗nu ˈö ˈmaan ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈa pë ˈbha kë ˗an ˈgü ˗yö ˗an ˈto ˗binŋdhe ˈgü bhë, ˗yö n ˗dhɛ ˗së ˈyö sü ꞊dhɛ ˗yö n ˗takpa zuʋ̈dhiʋ̈tɛ ˗gɔ. ˗A ˗wɔn ˈgü, ˈman kë n ꞊dhegblü ˗nu ˈˈpiʋ̈ ˗zlanwokɔɔdhö, a ˗kë n ˗de ˈgü ˗së. A ˈdhaŋ˗ ˗bho n ꞊gɔɔn ˈˈdhiʋ̈ ꞊dhɛ ˈman n zuʋ̈piʋ̈wɔn ɛɛnˈˈ n ˗man ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˗nu blɛɛˈˈ ˗a ˗dhɛ, ˗yö ˗dho ˈto yi ꞊zinŋgü.» Mɛn ˈˈpɛpɛ kwa˗ ˈˈpiʋ̈ kö mɛn ˗nu ˗wo kwa ˈsü ˈdhaŋ˗ ˗bho ˗a ˈˈdhiʋ̈ ˗mɛn ˈka. ˈMën dho kwa ˗takun kö ˈkwa˗ kë ˈˈdhʋ̈? ˗Kwaa ˈbha ˗nu ˗wɔn blɛɛˈˈ.

ˈˈKLƲƲSË ˗NU ˈWO DHO KWA KË ˈDHAŊ˗ ˗BHO ˗A ˈˈDHƲ̈ ˗MƐN ˗NU ˈKA

12. ˈMën ˗kë ˈö ˈkwa˗ pö ꞊dhɛ ˗dhɔ ˈnën mɛn ˗kë ˈdhaŋ˗ ˗bho ˗a ˈˈdhiʋ̈ ˗mɛn ˈka?

12 ˈDhaŋ˗ ˗bho mɛn ˈˈdhiʋ̈ ˗sü ˗yö ˗gban ˗dhɔ ˗ta. Yesu ˗ya ˗pö ꞊dhɛ ˈtɔŋ˗ ꞊plɛ ˈö ˗an ˗wɔn ˈdhö ˈˈgbɩɩ˗ ˈyö ˈwo ˗tɔ Zoova ˗dhɔ waa kwa këyɔɔ ˗nu ˗dhɔ ˗bha kwa kë ˗sü. (Mat. 22:37-39) Zoova ˗dhɔ kwa ˗blü ˗to ˗a ˗bha ˈwɔnzuan ˈˈpiʋ̈ ˗sü ˗bha, ˈö ˈkwa ˗kë ˈdhaŋ˗ ˗bho ˗an ˈˈdhiʋ̈ ˗mɛn ˗nu ˈka. Kwa ꞊dhegblü ˗nu ˗dhɔ kwa ˗blü ˈpö ˈˈdhɛ ˗to ˗an ˗bha ˈwɔn ˈbha ˗nu ˗ta ˗sü ˗bha. Kwa dua ˈyaa ˗mü toŋtoŋdhö kö pë ˈö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˗yö pë ˈˈdhiʋ̈˗ kë ˗an ˈka ɛɛnˈˈ ˗yö ˈlëë˗ dɔ ˗an ˗bha, ˈkwa ˈˈdhɛ bho ˗a ˗ta.—Zan 15:12.

13. ˗Desütɩtɩsü kwa ˗kë ˈdhaŋ˗ ˗bho ˗a ˈˈdhiʋ̈ ˗mɛn ˈka ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?

13 ˗Desütɩtɩsü ˗dho kwa ˗takun kö ˈkwa kë ˈdhaŋ˗ ˗bho ˗a ˈˈdhiʋ̈ ˗mɛn ˈka. Kletiɛn ˈö ö ˗de sü ˈˈtɩtɩ, ˈwɔn ˈbha ˗ya ˗da ˈyaa˗ ˈˈslö mɛɛnˈˈ kö ˈö kë mɛn ˗blɛɛsü ˈö dho ˈˈdhɛ bho ˗a ˗ta, ˗a ˈka. (Fdh. 2:3) ˈYaa˗ ˗zɔn mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗dhɛ ꞊dhɛ ˈwɔn ˈˈgblʋ̈gblʋ̈ ˗nu ˈwo ˗bin ˗sü ˈka ˈö˗ dua ˈyaa ˗mü kö ˗ya blɛɛˈˈ bhë, ö ˗an ˗dɔ. ˗Ya ˈgo mü ˈzü, ˗desütɩtɩsü ˗dho kwa ˗takun kö ˈwɔn ˗nu ˈö wo ˈti ˈgo Biblö ɛɛnˈˈ kwa ˗bha ˈsëëdhɛ ˗nu ˈgü, ˈwo ˗kë kwa ˗de ˗bha ˈwɔn yö ˗kɔ ˈka, ˈkwa ˗dho ˗an ˗pɛn.

14. ˈWɔnbhokoodɔsü kwa ˗takun ˈö ˈkwa ˗kë ˈdhaŋ˗ ˗bho ˗a ˈˈdhiʋ̈ ˗mɛn ˈka ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?

14 ˈWɔnbhokoodɔsü ˗dho kletiɛn ˗takun kö ˗yö «ˈˈtʋ̈ŋ ˈö dho dɔ˗ ˈka ö ˈˈtun waa ˈˈtʋ̈ŋ ˈö dho dhiaŋzë ˗a ˈka,» ˗an dɔ. (Eccl. 3:7) ˈˈSɛ ˈbha ˗nu ˈgü, mɛn ˗nu ˗bha ˈˈgɔɔn do ˗ya ˗pö: «Dhiaŋzë ˗sü ˗yö ꞊dhɛ ˈwëë˗ ˈdhö, ˈˈkɛɛ ˗dɔ ˈˈtun ˗sü ˗yö ꞊dhɛ ˈˈsënŋ ˈdhö.» ˗A ˗pö ˗kɔ ˈˈwɛɛ ˈgü ˗sü ˈka, ˈˈtʋ̈ŋ ˈbha ˗nu ˈka ˗yö ˗dho kë ˗së kö ˈkwa dɔ kwa ˈˈtun. ˗A ˗wɔn ˈgü, Proverbes 11:12 ˗ya ˗pö: «Mɛn ˈö ˈwɔnbhokoodɔdhe ꞊dede ˈdhö˗ ˗gɔ, ˗yö ˗dɔ ö ˈˈtun.» ˗A ˈwɔnzuan do ꞊nɛn: Kwa ꞊dhegblü do ˈö mɛn zii ˈka ˈö˗ yi ˗ya ꞊gwëë, ˗ya kë ꞊shiöŋ ˗wa ˗dhɛ ˗zlanwokɔdhi ˈbha ˗nu ˈgü kö ˗yö ˈwɔn ˈbha ˗nu ˈˈɲan bhɔ. Pë ˈö mɛn zii do ˗ya ꞊blɛɛ ˗a ˗bha, ˗kwaa ˗ga. ˗Ya ˗pö: «˗Yö ˗kë ö ˈsuan˗ ˈka ˗kplawo kö ˈya ˗dho ˈwɔn ˗nu ˈwo ˗zlanwokɔdhi ˗nu ˈwo ˈˈdhʋ̈ ˗an ˈgü, ˗a ˗gɛn bho mɛn ˗nu ˗dhɛ.» ˗A ˗wɔn ˈgü, mɛn zii ˗nu ˈwo˗ ˗bha zlanwokɔdhi ˈgü ˗wa ꞊bhlëë ˗ya, ˈwo˗ ˈwɔn dɔ ꞊dhɛ ˈyaa ꞊mɔɔn˗ ˗bha kö ˗yö wo ˗bha ˗bin ˗wɔn ˗nu blɛɛˈˈ mɛn ˗nu ˗dhɛ.

15. ˈKwa kë gagade pö ˗mɛn ˈka, mɛn ˗nu ˗dho ˈdhaŋ˗ bho kwa ˈˈdhiʋ̈. ˗A ˈwɔnzuan do ˗zɔn.

15 Gagade pö ˗sü ˗yö kwa ˗takun ˈö ˈkwa ˗kë ˈdhaŋ˗ ˗bho ˗a ˈˈdhiʋ̈ ˗mɛn ˗nu ˈka. Mɛn ˈö gagade pö ˗mɛn ˈka kwa ˈdhaŋ˗ ˗bho ˗a ˈˈdhiʋ̈, ˈyö ˗tɔ kwa˗ ˈwɔn ˗dɔ ꞊dhɛ ˗yö ˗dho gagade pö ˗kplawo. (Efɛ. 4:25; Ebl. 13:18) ˗A ˈwɔnzuan ꞊nɛn: ˗Ka ka ˗zota kö ka˗ ˈˈpiʋ̈ ˈka kë mɛn ꞊klaŋkë Biblö ˈka ˗mɛn ˗së ˈka. ˗A ˗wɔn ˈgü, ka˗ ˈˈpiʋ̈ ˈka˗ pö mɛn ˈbha ˗dhɛ ˗yö ö ˈˈtʋ ˈto ka ˗bha ˈˈdhɛɛtadhiaŋ˗ ˗bha kö ꞊taabha pë ˗dhɛ ˈö ˈka dho baaˈˈ ˗a ˗bha, ˗ya pö ka ˗dhɛ. De ˈö ˈka dho ka ˗kɔ ˈˈyɛ ˗a ˗bha? Mɛn ˈö dho ˈˈkpënŋ kë ka ˗gɔ yö ˗mü ˗ee? Ɛɛnˈˈ mɛn ˈö dho gagade pö ka ˗dhɛ ka ꞊bhlëë ˈgü, yö ˗mü? ˗A ˗yɔ ˗yö kwa ˈˈɲaan. Biblö ˗ya ˗pö: «ˈWɔn yaa ˈkwa˗ ˗kë ꞊waa˗ blɛɛˈˈ kwa ˗dhɛ vɛɛdhö, ˗yö ˗së ˈö ˗ʒiö ˗a ˈka kwa ˗dhɔ ˈö mɛn ˗ya ˗bin, ˗a ˗ta. Kwa ˈˈtɔŋdë ˗ya gagade ˈö ˗yɛ kwa ˗bha ˗a pö kwa ˗dhɛ, kö ˗ya ˗zɔn ꞊dhɛ kwa ˗wɔn ˗yö ö ˗gɔ ˈˈgbɩɩ˗.» (Prov. 27:5, 6) ˈKö ˗kë ꞊dhɛ ˗a züdɔdhɛ ˈgü ˗yö ˗dho ˈmën kwa ˈka, kwa ˈˈtɔŋdë ˗ya gagade pö kwa ˗dhɛ, ˈˈtʋ̈ŋ ˗nu ˗wo ʒiö ˗ni ˈgü kwa ˗dho ˗a ˗sëdhɛ yö.

16. Proverbes 10:19 ˗ya ˗zɔn ˈˈpuu ˈka ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ ꞊dhɛ kwa ˗bhawɔn ˗yö ˗mɔn kwa ˗de ꞊sɔŋ ˗bha ˗sü ˗bha?

16 ˗Mɔn ö ˗de ꞊sɔŋ ˗bha ˗sü ˗dho ˗a kë ˈzü ˈö mɛn ˗nu ˗wo ˈdhaŋ˗ bho kwa ˈˈdhiʋ̈. ˗Yö ˗dho kwa ˗takun kö mɛn ˗nu ˗bha ˈwɔn ˈwo˗ ꞊blɛɛ kwa ˗dhɛ kwa ˈˈdhi ˗bho ˗a ˗ta ˗sü ˈö mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗dhɛ ˗a ˗dhɔ ˗ya kwa ˈkun, ˈkwa ˗mɔn kwa ˈˈdhi ˈkun ˗sü ˗bha. (Proverbes 10:19 ˗wo pö.) ˈKwa kë ˗kpankwëëdhɛ ˈö ɛntɛnɛtö ˗ta ˗a ˗bha, ˗mɔn ö ˗de ꞊sɔŋ ˗bha ˗sü ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ˗kë kwa ˗kɔa ˈˈgbɩɩ˗. Kwa ˈti˗ kë ˗së, kwa ˗dho ˗bin ˗wɔn ˈbha ˗pɛn kwa ˗de ˈtii ˈka. ˈKwa kwa bo ˗a ˗pɛn ˗sü ˈka ɛntɛnɛtö ˗ta, kö ˈkwaa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈzü ˈkwa mɛn ˗nu ˗kɔ ˈkun pë ˈö ˗dhi ˗an ˗dhɛ ˗a ˗kë ˗a ˈka ˗sü ˗bha. ˗Ya ˈgo mü, pë ˈˈdhiʋ̈˗ suu ˈö dho ˗a kë mɛn ˗nu ˈka kwa ˈti ˗dho ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa pë ˈbha ˗kë ˗a ˈgü. ˗Gban kwa ˗gɔ ˗mɛn ˗nu ˗wa ˈˈgbɩɩdhɛ wɔ kwa ˗ta kö ˈkwa ˈwɔn ˈbha ˗nu ˈwo dho kwa ꞊dhegblü ˗nu dɔ ga ˗yɛ ˈˈdhiʋ̈ ˗an blɛɛˈˈ wo ˗dhɛ, ˗mɔn ö ˗de ꞊sɔŋ ˗bha ˗sü ˗dho kwa ˗takun ˈö ˈkwa dɔ kwa ˈˈtun. ˗A ˈwɔnzuan ꞊nɛn: ꞊Ya kë ꞊dhɛ ˈˈsɛ ˈö ˈkwa˗ ˈgü ˗wa kwa ˗bha yö ꞊kɛɛ˗ ˈˈkan mü, ˈˈsɔdha ˗nu ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo dhɛɛˈˈ ˈbha ˗nu kwa kpɔ kwa ˗gɔ. ˈWɔn suu ˗nu ˈwo ˈˈdhʋ̈ waa˗ ˈˈwɛɛ ˈbha ˗nu ˈgü, kwa dua ˗mü ˈkwa Biblö ˗bha ˈtɔŋ˗ ˗gɛngbandhɛ ˈö˗ pö ꞊dhɛ ‹ˈkwa ˈˈgbʋyʋʋ yö kwa ˈˈdhi ˗bha› bhë, ˗a ˗ya ꞊bhlëë ˈgü. (Ps. 39:1) Kwa dua ˗mü ˈkwa˗ kë kö kwa ˗bha ˈkɔdhigümɛn ˗nu, kwa ˈˈtɔŋdë ˗nu, kwa ꞊dhegblü ˗nu ɛɛnˈˈ mɛn suu ˈˈpɛpɛ ˗wo ˈdhaŋ˗ bho kwa ˈˈdhiʋ̈. ˈˈKɛɛ ˈkwa˗ pö ˗yö kë ˈˈdhʋ̈, ˗kwa dua ˗mü kö ˈkwa ˗mɔn kwa ˗de ꞊sɔŋ ˗bha.

17. ˈMën ˈkwa dho ˗a kë kö ˈdhaŋ˗ ˗bho ˈko ˈˈdhiʋ̈ ˗sü kë kwa ˗bha ˗zlanwokɔdhi ˈgü?

17 Kwa Zoova ˈˈnuɛ ˗bho ꞊dedewo, ˈyö sü ꞊dhɛ ˗ya kwa ˗da ˈkɔdhi ˈö˗ ˈgümɛn ˗nu ˗wo ˗dhɔ ˗kë wo ˈko ˗nu ˈka, ˈwo ˈdhaŋ˗ bho wo ˈko ˗nu ˈˈdhiʋ̈, ˗a ˈgü. Mɛn ˈˈpɛpɛ kwa dua ˗mü ˈkwa pë ꞊gban kë kö kwa ꞊dhegblü ˗nu ˗wo ˈdhaŋ˗ bho kwa ˈˈdhiʋ̈. Mɛn ˈö ˈdhö ꞊yaa˗ ˈˈslö mɛɛnˈˈ kö ˗dhɔ, ˗desütɩtɩsü, ˈwɔnbhokoodɔsü, gagade pö ˗sü waa ˗mɔn ö ˗de ꞊sɔŋ ˗bha ˗sü ˗wo kë ö ˗gɔ, ˈdhaŋ˗ ˗bho wo ˈko ˗nu ˈˈdhiʋ̈ ˗sü ˗dho kë ˗zlanwokɔdhi ˈgü. ˗Kë ˈdhaŋ˗ ˗bho ˗a ˈˈdhiʋ̈ ˗mɛn ˈka ˗sü ˈyaa ˗dhɛkpaɔyi do ˈgü ˗wɔn ˈka. ˗Kwa ˈto kwa ˗bha ˗Zlan Zoova ˗bha ˈwɔnzuan ˈˈpiʋ̈, ˈkwa˗ ˗zɔn ˗kplawo ꞊dhɛ ˈdhaŋ˗ ˗bho ˗a ˈˈdhiʋ̈ ˗mɛn ˗mü kwa ˈka.

ˈˈTAN 123 ˗Kwa ˈˈwɩ ˗Zlan ˗bha mɛn ꞊kɔɔn ˗sü ˗bha, ˈkwa ˈwɔn man ˗a ˗ta

^ ˈKwa˗ pö mɛn ˗nu ˗wo ˈdhaŋ˗ bho kwa ˈˈdhiʋ̈, kwa dua ˗mü ˈkwa˗ ˗zɔn ˈpö ꞊dhɛ ˈdhaŋ˗ ˗bho ˗a ˈˈdhiʋ̈ ˗mɛn ˗mü kwa ˈka. ˈWɔn ˗gɔ ˈö yö ˗a ˈgü, ˈpë ˗kë ˈö dho kë ˗së kö ˈkwa ˈdhaŋ˗ bho kwa ˈko ˈˈdhiʋ̈ waa ˈˈklʋʋsë ˗nu ˈwo dho kwa ˗takun kö mɛn ˗nu ˈdhaŋ˗ bho kwa ˈˈdhiʋ̈, kwa ˗dho ˗an yö ˈzü.

^ ˈKwa˗ man ꞊dhɛ mɛn ˈbha ˈö ˗zlanwokɔdhi ˈgü ˗ya ˈwɔn yaa ꞊gbɔɔnsü kë, ˗kwaa pö ˗a ˗dhɛ ˗yö ˗takundhe ˗dhɛ mɛn zii ˗nu ˗gɔ. ˗Yö ˈti˗ kë ˈˈdhʋ̈, kwa dua ˗mü ˈkwa˗ blɛɛˈˈ mɛn zii ˗nu ˗dhɛ, ˈyö sü ꞊dhɛ kwa ˗klu ˗sü ˈka Zoova waa kwa ˗bha ˗zlanwokɔdhi ˗an ˗bha.

^ PË ˈˈBIN ˈKLƆƆ˗: Mɛn zii do ˈö go ˗bin ˗wɔn ˈbha ˈˈɲan bhɔ, ˈyaa˗ blɛɛˈˈ ˗ni ˈgü ö ˗bha ˈkɔdhigümɛn ˗nu ˗dhɛ.