1. ¿Jantʼiniʼ i éjtowal ki exlaʼ max i éjtowal ki belaʼ kʼal jun i atikláb?

 JUN I ATIKLÁB axi etsʼey in pútuwal in káwintal ani in ulal an chubaxtaláb, játs kʼal axi i éjtowal ki belaʼ (Sal. 15:4). Patal i kulbetnál ki jaʼúbnaʼ i atikláb axi antsanáʼ in ey. Ani játs jawaʼ i léʼ abal an epchalchik kin tsalpay tin kwéntaj wawáʼ. ¿Jantʼoj neʼets tu ku tólmiy abal axi más kin belaʼ kʼal wawáʼ?

2. ¿Jantʼiniʼ i tejwamedhál abal axi más in éjtowal kin belaʼ kʼal wawáʼ?

² Wawáʼ játs axi kwaʼal ki tejwamédhanchij an epchalchik abal in éjtowal kin belaʼ kʼal wawáʼ. Ani kwaʼal ki lej tʼajaʼ ti kwéntaj abal yab ki kʼibchij ani kin jilaʼ kin belaʼ kʼal wawáʼ. Ki tsalpay kʼal a Jehová, Jajáʼ in tejwamedhámal abal «etsʼey i éjtowal ki belaʼ kʼal Jajáʼ» (Sal. 33:4). A Jehová in léʼ abal ki nitsʼbiy (Efes. 5:1). Al axéʼ xi exobintaláb neʼets ki tsuʼuw talchik i tʼiplab tin kwéntaj jitaʼchik in nitsʼbiy a Jehová. Jajáʼchik in tejwamédhaʼ abal axi kʼeʼatchik in éjtowalak kin belaʼ kʼal jajáʼ. Jayej neʼets ki tsuʼuw boʼ i tolmixtaláb abal axi más kin ejtow kin belaʼ kʼal wawáʼ.

3, 4. a) ¿Jantʼiniʼ tin tejwamédhaʼ a Daniel abal axi más in éjtowalak kin belaʼ kʼal jajáʼ? b) ¿Jantʼoj in tomnál ki konowiy ti baʼ?

³ An kawlómej Daniel pel jun i alwaʼ tʼiplab. Jajáʼ neʼdháj ti Babilonia jantʼiniʼ i wikʼnél, pero in tejwamédhaʼ abal axi más in éjtowalak kin belaʼ kʼal jajáʼ. Talbél, a Jehová in tólmiy  abal kin ejtow kin wilkʼanchij an wachib a Nabucodonosor, nixéʼ in tʼajaʼ abal ka bélchin más kʼal axi kʼeʼatchik. Jun a kʼicháj a Daniel in koʼoy kin uchaʼ a Nabucodonosor abal a Jehová yabáts u kulbél kʼal jajáʼ. A Daniel in yéjenchij yan i iniktaláb kom a Nabucodonosor lej tsákulom (Dan. 2:12; 4:20-22, 25). Yan i támub talbél, a Daniel in tejwamédhaʼ abal in éjtowal ka bélchin jawaʼ in ulal, kom in wilkʼaʼ jun i kaw axi tejwaméj al jun i baʼteʼ (Dan. 5:5, 25-29). Talbél, a Darío ani in tʼojnálil jayej in tʼajaʼchik ti kwéntaj jantʼiniʼ játsak in ey a Daniel. In exlaʼchik abal a Daniel etsʼey in ulal an chubaxtaláb ani abal u éjtowabak ka bélchin jawaʼ in ulal (Dan. 6:3, 4). Ma an eyalchik axi yab in kʼakʼnálak a Jehová in tʼajaʼchik ti kwéntaj abal a Daniel etsʼey in ulalak an chubaxtaláb.

⁴ Ki tsalpay kʼal a Daniel, ani ki konowiy ti baʼ: «¿Jantʼoj in tsálpayal an atiklábchik tin kwéntaj nanáʼ? ¿In éjtowalchik kin belaʼ axi más kʼal nanáʼ ani etsʼey u pútuwal u uchbíl?». Lej exbadh ki tsalpay kʼal axéʼ kom i puwénchal a Jehová tam axi más kin belaʼ kʼal wawáʼ.

5. ¿Jaleʼ ti patal in éjtowalak kin belaʼ kʼal a Hananías?

⁵ Ban támub 455 okʼxidh ka waʼtsin a Cristo, talbél ti taʼpámej ka tsʼejkáj an bichow Jerusalén, an eyal Nehemías in bíjiy talchik i inik abal kin béletnaʼ an bichow. Axéʼchik xi inik in tejwamedhámal abal in pútuwal kʼal jawaʼ u kónchinal kin tʼajaʼ. Jun kʼal axéʼ xi inik axi eyendháj pel  a Hananías. An Biblia in ulal abal a Hananías «lej éxladhak kom in pútuwalak kʼal jawaʼ u kónchinal ani in kʼakʼnálak a Jehová» (Neh. 7:2). Kom in lej kʼanidhálak a Jehová in tsápnanchalak kin putuw kʼal jawaʼ u kónchinalak kin tʼajaʼ. Jaxtám pelak jun i inik kʼal axi patal in éjtowalak kin belaʼ. Jayetsej i éjtowal ki tʼajaʼ abal patal kin belaʼ kʼal wawáʼ.

6. ¿Jantʼiniʼ tin tejwamédhaʼ a Tíquico abal a Pablo in éjtowalak kin belaʼ kʼal jajáʼ?

⁶ Xowéʼ ki exóbnaʼ tin kwéntaj a Tíquico, jun in jaʼúb an abatwálej Pablo. Tam ti an abatwálej Pablo kʼwajiy ti wikʼaxteʼ lej tólmiyat kʼal a Tíquico, jaxtám in uluw: «A Tíquico pel i lej putudh tʼojnal kʼal an Ajátik» (Efes. 6:21, 22). In uchbiy abal kin nenchij i cartas an epchalchik axi ti Éfeso ani ti Colosas. Pero jayej in pidhaʼ kʼeʼat i tʼojláb, in uchaʼ abal kin kanatbédhachik. In tʼiplábil a Tíquico tu tólmiyal ki tsalpay kʼal an epchalchik axi xowéʼ in okʼnál in bichówil a Jehová, jajáʼchik tu tólmiyal abal ku utey más kʼal a Jehová (Col. 4:7-9).

7. ¿Jantʼoj tam alwaʼ tʼiplab tu punchal an ókʼnomchik ani an tolmix ókʼnom?

⁷ Xowéʼ ta kʼicháj patal an epchalchik in lej kʼakʼnál an tʼojláb axi in tʼajál an ókʼnomchik ani an tolmix ókʼnom. Jajáʼchik in tʼajál ejtíl a Daniel, a Hananías ani a Tíquico, in pidhálchik yan in jalbíl in tʼojlábil. Jun i tʼiplab, tam wawáʼ ku kʼalej ban tamkuntaláb axi ti tsʼejel semana yab u tʼeʼpinal kom i exlálits abal an epchalchik in bijiyámalits jitaʼchik neʼets kin bínaʼ an pejach. Ani an ókʼnomchik in lej kʼakʼnál tam kin tsuʼuw abal an epchalchik in pútuwal kʼal an pejach axi bijchinének. Jayej tam ki kaniy jun i exóbal ban tamkuntaláb axi tin taltal an semana, yab u tʼeʼpinal kom i exlál abal neʼets ka waʼtsin jun i epchal axi kin bínaʼ an tʼilomtaláb. Ani i lej belál abal etsʼey neʼets ki koʼoy an publicaciones abal ku olnomáts. I lej kʼákʼnanchal an ókʼnomchik kom tu beletnál lej alwaʼ. Pero, ¿jantʼiniʼ i éjtowal ki tejwamédhanchij axi kʼeʼat abal in éjtowal kin belaʼ kʼal wawáʼ?

8. Belits max u tʼeʼpinal kʼal an epchalchik, ¿jantʼoj yab in tomnál ki tʼajaʼ? (Proverbios 11:13).

⁸ I lej kʼanidhál an epchalchik ani i léʼ abal ka kʼwajiychik alwaʼ. Pero yab in tomnál ki kónomchikiy an epchalchik kʼal jantʼoj axi yab in léʼ tu ku ólchij. Ban tamkuntaláb axi ti kʼaʼál siglo waʼatsak i epchalchik axi in kulbetnálak ti balkʼikʼíl kʼal jawaʼ yab in kwéntaj, ani kin tʼiloxnaʼ jawaʼ yab in tomnál (1 Tim. 5:13). Wawáʼ yab i léʼ ki tʼajaʼ ejtíl jajáʼchik. Ki tsalpay abal jun i epchal tu ólchal jantʼoj ani jajáʼ in lej belál abal yab neʼets ki olnaxnaʼ. Jun i tʼiplab, walám jun i epchal tu ku uchaʼ abal kʼwajat in watʼal jun i kʼibataláb o abal yab kanat in atsʼál ani jajáʼ tu uchál abal yab ki ólchij jitaʼ. Wawáʼ kwaʼal ki putuw kʼal jawaʼ an epchal tu uchaʼ (ka ajiy Proverbios 11:13). * ¿Jaykʼiʼ más yab in tomnál ki tʼiloxnaʼ jawaʼ u ólchin?

9. ¿Jantʼoj in éjtowal kin tʼajaʼ an yaneláb abal ka bélchin kʼal axi más?

⁹ Al i yanél. Al i yanél waʼats yan jantʼoj axi yab in tomnál ki olnaxnaʼ. Jun i tʼiplab, walám jun i epchal inik in kulbetnál  jantʼoj axi in tʼajál in kʼimádhil, pero an epchal mimláb yab in léʼ abal axi más kin exlaʼ. ¿Yab aníts abal an epchal yab in tomnál ka xeʼtsin kin olnaxnaʼ? In lej kʼanidhál in kʼimádhil, jaxtám yab in léʼ kin tidhebédhaʼ nibal kin yajbédhanchij in ichích (Efes. 5:33). Kʼeʼat i tʼiplab, an tatalábchik kwaʼal kin tʼilaʼ abal an tsakamchik yab in kulbetnál ka tidhebedháj. Jaxtám yab u xeʼtsinal kin tʼiloxnaʼ tam u ukʼpinal in tsakámil (Col. 3:21). Jayej, an tsakamchik kwaʼal kin exóbnaʼ yab kin tʼiloxnaʼ jawaʼ u watʼel al in yanél abal yab kin tidhebédhaʼ jitaʼ (Deut. 5:16). Max an tataláb ani an tsakam kin tsápnanchij yab kin tʼiloxnaʼ jawaʼ u watʼel kʼal in yanél, patal neʼets ka kʼwajiy más kulbél ani neʼetschik ka neʼdháxin más alwaʼ.

10. ¿Jantʼoj in tʼajál jun i alwaʼ jaʼúb? (Proverbios 17:17).

¹⁰ Kʼal i jaʼúbchik. Junchikíl patal i yéjenchal ki ólchij jitaʼ jawaʼ i atsʼál. Pero walám kʼibat i atsʼál ki tʼajaʼ ani más max yab i ujnám ki olnaʼ jawaʼ i watʼal. Max jun i kʼicháj i ólchij i jaʼúb jawaʼ i atsʼálak ani max nixéʼ xi jaʼúb in olnaxnaʼ, walám i lej yajnaʼ. Pero i lej kʼakʼnál tam jun i jaʼúb yab in olnaxnál jawaʼ ki ólchij. Játs jawaʼ in tʼajál jun i jaʼúb axi chubax u kʼanidhom (ka ajiy Proverbios 17:17).

11. a) ¿Jantʼiniʼ in tejwamedhál an ókʼnomchik ani in kʼimádhil abal i éjtowal ki belaʼ kʼal jajáʼchik? b) ¿Jantʼoj i exobnál kʼal jun i ókʼnom axi in tʼilmayal jun i epchal axi ti tamkuntaláb ani yab in tʼilchij in yanél? (Ka tsuʼuw an foto).

¹¹ Ti tamkuntaláb. I lej kʼakʼnál kom an ókʼnomchik yab in olnaxnál jawaʼ i ólchal. I lej belál abal jajáʼchik neʼets tu ku tólmiy tam ki yéjenchij (Is. 32:2). I exlál abal i éjtowal ki ólchij patal jawaʼ i atsʼál, kom i lej bélal abal yab neʼets kin olnaxnaʼ. Jayej yab i nixoknál tu ku ólchij jawaʼ yab in tomnál ki exlaʼ. I lej kʼakʼnál jawaʼ in tʼajál in kʼimádhil an ókʼnomchik, kom yab in kónomchikal in tomkíl jawaʼ yab in tomnál kin exlaʼ. Jayej i lej kʼakʼnál kom an ókʼnomchik yab in tʼilchal in kʼimádhil  jawaʼ u watʼel ti tamkuntaláb. In kʼimádhil jun i ókʼnom in uluw axéʼ: «U lej kʼakʼnál kom u tomkíl yab tin ólchal jawaʼ in tʼilalchik tam in tsaʼbiyal jun i epchal axi ti tamkuntaláb. Yab tin ólchal nibal jitaʼ játs axi in tsaʼbiy. U lej kʼákʼnanchal yab ti kin ólchij kom nanáʼ yab neʼets ku ejtow ku tʼajaʼ jantʼoj abal ku tólmiychik. Antsanáʼ u éjtowal ku tʼilmay patal an epchalchik ani yab ku tidhebédhaʼ. Jayej u exlál abal max ku ólchij u tomkíl jawaʼ u atsʼál ani jawaʼ tin tʼeʼpindhál, yab neʼets kin olnaxnaʼ». Patal i léʼ abal axi más kin belaʼ kʼal wawáʼ. Ki tsuʼuw boʼ jantʼoj axi neʼets tu ku tólmiy abal axi más kin belaʼ kʼal wawáʼ.

12. Ka olnaʼ jaleʼ ti exbadh an kʼanidhomtaláb.

¹² An kʼanidhomtaláb játs axi in tʼajál abal axi más kin belaʼ kʼal wawáʼ. A Jesús in uluw abal jawaʼ más exbadh játs ki kʼanidhaʼ a Jehová ani axi más (Mat. 22:37-39). Kom i lej kʼanidhál a Jehová, jaxtám i léʼ ki nitsʼbiy ani i léʼ abal axi más kin belaʼ kʼal wawáʼ. Jun i tʼiplab, max i kʼanidhál an epchalchik yab neʼets ki olnaxnaʼ jawaʼ jajáʼchik tu ku ólchij. Yab jaykʼiʼ neʼets ki olnaxnaʼ jantʼoj axi kin tidhebédhaʼ an epchalchik o axi kin tʼajaʼ kin yajnaʼ (Juan 15:12).

13. ¿Jantʼiniʼ tu tólmiyal an tsaʼataláb abal axi más tu ku bélchij?

¹³ An tsaʼataláb tu tólmiyal abal axi más kin belaʼ kʼal wawáʼ. An epchalchik axi tsaʼat in ey yab u kʼalel kin dhubat olnaxnaʼ jawaʼ it in exlál (Filip. 2:3). Jayej yab in ulal abal expidh jajáʼ in exlál jantʼoj ani abal axi más yabaye in exlál. Jayej jitaʼchik tsaʼat in ey yab in nixoknál jitaʼ abal expidh ka bélchin jawaʼ jajáʼ in tsálpayal, belits abal an Biblia yab in olnál.

14. Max i léʼ abal axi más tu ku bélchij, ¿jaleʼ ti lej exbadh ki okʼxidh tsalpay kʼal jawaʼ neʼets ki uluw?

¹⁴ Max ki okʼxidh tsalpay jawaʼ awil ka watʼey neʼets tu ku tólmiy abal ki exlaʼ «jaykʼiʼ ku kawin» ani «jaykʼiʼ imbáj» (Ecl. 3:7). Al talchik i bichow u uluwáb abal «lej exbadh ku kawin pero más exbadh ku jilkʼon kwekʼej». Axéʼ xi kaw in léʼ tu ku exóbchij abal junchikíl lej exbadh yab ku kawin. Jaxtám Proverbios 11:12 in ulal axéʼ xi kaw: «Tam i okʼxidh tsálpayal jawaʼ awil ka watʼey, u jílkʼonal kwekʼej». Ki tsalpay kʼal jun i ókʼnom axi u lej kaniyáb kʼal kʼeʼat i ókʼnom abal ka tólmixin abal ka tsʼejkáj jun i kʼibataláb. Kʼeʼat i ókʼnom in uluw axéʼ tin kwéntaj an epchal: «Etsʼey in lej tʼajál ti kwéntaj abal yab kin olnaxnaʼ jawaʼ in exlál kʼal kʼeʼat i tamkuntaláb». In at ókʼnom in lej belál kʼal axéʼ xi epchal kom in exlál abal yab neʼets kin olnaxnaʼ jawaʼ yab in tomnál.

15. Ka olnaʼ kʼal jun i tʼiplab jaleʼ ti lej exbadh etsʼey ki uluw an chubaxtaláb.

¹⁵ Max etsʼey ki uluw an chubaxtaláb neʼets kin tʼajaʼ abal axi más kin belaʼ kʼal wawáʼ. Tam jun i atikláb etsʼey in ulal an chubaxtaláb yab i atsʼál kʼibat ki belaʼ kʼal jajáʼ (Efes. 4:25; Heb. 13:18). Jun i tʼiplab, ki tsalpay abal jun i epchal in léʼ kin bínaʼ más alwaʼ an tʼilomtaláb. Tam, in konchal jun in jaʼúb abal ka otsʼówiyat ani ka uchan jantʼoj in éjtowal kin jálkʼunchij. ¿Jitaʼ neʼets kin konchij abal ka tólmiyat? ¿Jun i epchal axi etsʼey in ulal an chubaxtaláb o jun i epchal kʼal axi neʼets ka uchan jantʼojákits? An Biblia tu uchal axéʼ xi kaw: «Más exbadh ku ólchin jawaʼ i yéjenchal ki jalkʼuy ani yab ku tsínkanchat». Tam jitaʼ tu ku boliy játs kom tu  kʼanidhál (Prov. 27:5, 6). Walám neʼets ki atsʼaʼ kʼibat tam jun i jaʼúb tu ku boliy, pero talbél neʼets ki tʼajaʼ ti kwéntaj abal jats jawaʼ i yéjenchal.

16. ¿Jantʼoj tu exóbchal Proverbios 10:19?

¹⁶ Lej exbadh ki exóbnaʼ ki uluw expidh jawaʼ in tomnál. Axéʼ neʼets tu ku lej tólmiy tam i atsʼál abal i léʼ ki uluw jantʼoj axi i exlál (ka ajiy Proverbios 10:19). Max i lej eyendhál an internet abal tu tʼilom, walám ki atsʼaʼ abal i léʼ ki ólnaʼ jantʼoj axi i exlál. Max yab ki tʼajaʼ ti kwéntaj i éjtowal ki ólnaʼ jantʼoj axi yab in tomnál kin exlaʼ axi más. Ani tam ki ólnaʼits, walám axi más yab kin eyendhaʼ tekedh o walám ma ki yajbedhaʼ jitaʼ. Jayej in tomnál ki lej tʼajaʼ ti kwéntaj jantʼoj neʼets ki uluw tam an eyalchik o kʼeʼat i atikláb axi tu kʼwiyál, kin exaʼ abal ki ólnaʼ jantʼoj tin kwéntaj an epchalchik. Ani játs jawaʼ in tʼajál an policía ban bichow juʼtáj tu kʼánchinal an epchalchik kin kʼakʼnaʼ a Jehová o ka kalej ti ólnom. Max ki watʼaʼ axéʼ, neʼets tu ku lej tólmiy axéʼ xi tsalpadh kaw axi ti Biblia: «Neʼets ku paxkʼiy u wiʼ abal yab kin kawin» (Sal. 39:1). Lej exbadh abal an epchalchik, i yanél, i jaʼúb ani kʼeʼat i atikláb kin belaʼ kʼal wawáʼ. Jaxtám ti lej exbadh ki uluw expidh jawaʼ in tomnál.

17. ¿Jantʼoj i éjtowal ki tʼajaʼ abal an epchalchik axi ti tamkuntaláb kin belaʼ kʼal axi más?

¹⁷ I lej kʼakʼnál kom a Jehová tu utúmal tin bichówil, tejéʼ patal u kʼanidháx ani i éjtowal ki belaʼ kʼal an epchalchik. Ki tsápnanchij ku kʼanidháxin ani ki koʼoy i tsaʼataláb. Jayej ki tsalpay okʼxidh kʼal jawaʼ neʼets ki uluw, ki uluw an chubaxtaláb ani yab ku lej kawin, ani expidh ki uluw jawaʼ in tomnál. Antsanáʼ neʼets ku tólmixin abal an epchalchik ka kʼwajiy junkudh ani abal axi más kin belaʼ kʼal wawáʼ. Ki nitsʼbiy a Jehová, ani ki tólmiy axi kʼeʼatchik abal kin belaʼ kʼal wawáʼ.