1. Tũtonya kũmanya ata kana mũndũ mũna nĩ wa kwĩkwatw’a?

 MŨNDŨ wa kwĩkwatw’a nũtataa eanĩsye kĩla wathana na aneenaa ũla w’o. (Sav. 15:4) Andũ nĩmethĩawa mesĩ kana no mamũĩkĩĩe. Twĩenda ana-a-asa na eĩtu-a-asa maitũ mew’ae ũu ĩũlũ witũ. Kwoou tũtonya kwĩka ata nĩ kana matũĩkĩĩe?

2. Tũtonya kwonany’a ata kana twĩ ma kwĩkwatw’a?

² Tũyĩsa kũlasimĩthya angĩ matũĩkĩĩe. No nginya twĩkĩe kĩthito twĩke maũndũ meũmaĩkĩĩthya kana no matũĩkĩĩe. Andũ aingĩ maasya kũĩkĩĩwa kũilye ta mbesa. Kũimantha nĩkwendaa kĩthito, ĩndĩ kũsyasya no ndatĩka ĩmwe. Vate nzika, Yeova nĩwonanĩtye kana no tũmũĩkĩĩe. Ndakatũnenga kĩtumi o na kĩmwe kya kũema kũmwĩkwatya nũndũ “wĩa wake w’onthe ũtethaw’a na kĩthito,” kana kwa ndeto ingĩ, wĩthĩawa wĩ wa kwĩkwatw’a. (Sav. 33:4) Na endaa tũatĩĩae ngelekany’o yake. (Aev. 5:1) Ekai tũneenee ngelekany’o sya athũkũmi amwe ma Yeova, ala maatĩĩie ngelekany’o ya Ĩthe woo wa ĩtunĩ na moonany’a kana nĩ ma kwĩkwatw’a. O na ĩngĩ, nĩtũkwona nguma itano itonya kũtũtetheesya twĩthĩwe twĩ ma kwĩkwatw’a.

3-4. Mwathani Ndanieli oonanisye ata kana aĩ wa kwĩkwatw’a, na kĩu kyaĩle kũtuma twĩkũlya makũlyo meva?

³ Mwathani Ndanieli aĩ ngelekany’o nzeo vyũ ya mũndũ ũtonya kwĩkwatw’a. O na kau aĩ mũtave nĩ Ambaviloni, ĩtina  wa kavinda nĩwoonanisye kana aĩ mũndũ ũtonya kwĩkwatw’a. O na andũ nĩmeeyoneie nesanga kana nĩ wa kwĩkwatw’a yĩla Yeova wamũtetheeisye kũalyũla ndoto sya Mũsumbĩ Nevukatilesa wa Mbaviloni. Ĩvinda yĩmwe, Ndanieli nĩwalasimĩkie kũtavya mũsumbĩ ũsu kana Yeova ndendeeaw’a nĩwe, na ũsu ti ũvoo mũsumbĩ o na wĩva wenda kũwĩw’a. Ũndũ ũsu nĩwendaa ũkũmbaũ nũndũ Nevukatilesa eesĩkĩe ta mũndũ wĩ ũthatu mwai! (Nda. 2:12; 4:20-22, 25) Myaka mingĩ ĩtina wa ũu, Ndanieli nĩwoonanisye ĩngĩ kana nĩ wa kwĩkwatw’a yĩla waalyũlile nesa vyũ ndeto sya kũsengy’a ila syaumĩlile ũkũtanĩ wa nyũmba ya mũsumbĩ ku Mbaviloni. (Nda. 5:5, 25-29) O na Ndalio Mũmetia na anene me mbee ũsumbĩnĩ wake nĩmoonie “veva mũseo” nthĩnĩ wa Ndanieli. Nĩmamanyie kana Ndanieli “aĩ na kĩthito [kana, aĩ wa kwĩkwatw’a], o na kũiaaoneka kwake ĩvĩtyo kana ũndũ ũtaĩle.” (Nda. 6:3, 4) Vate nzika, o na atongoi matamwĩsĩ Ngai nĩmamanyie kana mũndũũme ũsu wamũthaithaa Yeova aĩ atonya kwĩkwatw’a!

⁴ Tũsũanĩĩte ngelekany’o ya Ndanieli, nũseo tũkekũlya-ĩ: ‘Nyie nĩsĩkĩe ata nza wa kĩkundi? Nĩnĩsĩkĩe ta mũndũ wĩanĩasya ianda syake na ũtonya kwĩkwatw’a?’ Nĩkĩ kũsũngĩa makũlyo asu nĩ kwa vata? Nũndũ nĩtũmũtaĩaa Yeova yĩla tweethĩwa twĩ ma kwĩkwatw’a.

5. Nĩkĩ Aanania weesĩkĩe ta mũndũ wa kwĩkwatw’a?

⁵ Mwakanĩ wa 455 mbee wa Klĩsto, ĩtina wa Ngavana Neemia kũtũngĩĩa ngũta sya Yelusaleme, nĩwamanthie aũme ma kwĩkwatw’a masũvĩe ndũa ĩsu nesa. Katĩ wa aũme ala Neemia wanyuvie, ũmwe aĩ Aanania, ũla  waĩ mũnene wa ĩla nyũmba nene yĩ kĩemo. Mbivilia yaĩtye kana Aanania “aĩ mũndũ wĩ kĩthito [kana, wa kwĩkwatw’a], na akĩaa Ngai kũvĩtũka aingĩ.” (Nee. 7:2) Nũndũ Aanania nĩwamwendete Yeova mũno na nĩwakĩaa kwĩka ũndũ ũtonya kũmũthatya, nĩwoosaa ianda ila wanengawe kwa ũito. Nguma isu no itũtetheesye o naitũ twĩthĩwe twĩ ma kwĩkwatw’a ũthũkũminĩ wa Ngai.

6. Tikiko oonanisye ata kana aĩ mũnyanya wa kwĩkwatw’a wa mũtũmwa Vaulo?

⁶ Kwasũanĩa ngelekany’o ya mwana-a-asa ũmwe waĩkĩĩwe nĩ mũtũmwa Vaulo weetawa Tikiko. Yĩla Vaulo waĩ kyovonĩ kya nyũmba, nĩwamwĩkwatisye Tikiko, o na amwĩtie “mũthũkũmi mũĩkĩĩku.” (Aev. 6:21, 22) Vaulo oonanisye kana nĩwamũĩkĩĩe kwa kũmũnenga valũa atwaĩe ana-a-asa ma Eveso na Kolosai. Na ti ũu w’oka. Nĩwamũtũmie amekĩe vinya na aimakiakisya. Ngelekany’o ya Tikiko yĩtũlilikany’a aũme aĩkĩĩku na ma kwĩkwatw’a ala mathĩnĩkĩaa mavata maitũ ma kĩ-veva ũmũnthĩ.—Ako. 4:7-9.

7. Ngelekany’o ya atumĩa na atetheesya ma kĩkundi kyenyu yĩũmanyĩsya kyaũ ĩũlũ wa kwĩthĩwa wĩ wa kwĩkwatw’a?

⁷ Nĩtũtũngaa mũvea mũno nũndũ wa kwĩthĩwa na atumĩa na atetheesya ma kĩkundi ma kwĩkwatw’a. O ta Ndanieli, Aanania, na Tikiko, nĩmosaa ianda syoo kwa ũito. Kwa ngelekany’o, yĩla twathi ũmbanonĩ wa katĩkatĩ wa kyumwa, nĩtwĩthĩawa twĩsĩ nesa kana ala maaĩwe ilungu ũmbanonĩ ũsu nĩmeũsyumya. Na mwa atumĩa matanaa ta kĩ yĩla ala maaĩwe ilungu maũmbanonĩ masyũmbany’a nesa na masyumya! O na ĩngĩ, tũikĩaa kũthokya amanyĩw’a maitũ ma Mbivilia ũmbanonĩ wa wikendi tũyona ũla ũvangĩthasya ala mekumya maũvoo ma andũ onthe ta ũlilwe nĩ kũvangĩthya ũla ũkumya ũvoo kyumwa kĩu. Eka ũu, nĩtwĩthĩawa twĩsĩ kana mavuku ala tũkwenda kwondũ wa ũtavany’a me vo. Ana-a-asa asu aĩkĩĩku nĩmatũsũvĩaa nesa vyũ, na nĩtũmũtũngĩaa Yeova mũvea mũno nũndũ woo! Ĩndĩ tũtonya kwonany’a ata kana twĩ ma kwĩkwatw’a?

8. Nĩ ũndũ wĩva twaĩle kwĩsũvĩana naw’o yĩla tũkwenda kũmanya ũndũ ala angĩ maendeee? (Nthimo 11:13)

⁸ Nĩtwendete ana-a-asa na eĩtu-a-asa maitũ, na nĩtwendaa kũmanya ũndũ maendeee. Ĩndĩ nĩtwaĩlĩte kwĩsũvĩa tũikelikye maũndũnĩ moo mũno na tũikavuany’e maũndũ mate kwenda mamanyĩke. Amwe kĩkundinĩ kya Kĩklĩsto kya ĩvinda ya atũmwa maĩ na mũtuo wa “kũsukana na kwĩlikya maũndũnĩ ma andũ angĩ, maineenea maũndũ mataĩle kũneenea.” (1 Tim. 5:13) Mwa tũyĩsa kwenda twĩthĩwe tamo. Ĩndĩ twasye mũndũ nĩwatũtavya maũndũ make ma kĩmbithĩ, na aitũkũlya tũikatavye andũ angĩ. Kwa ngelekany’o, mwĩĩtu-a-asa no atũtavye ĩũlũ wa ũwau mũna wĩ naw’o kana ĩtatwa ĩna ũendeee kũkitana nayo, na aitũkũlya tũikatavye angĩ. Vekala ũu, nĩtwaĩle kũnenga ũtwi wake ndaĩa. * (Soma Nthimo 11:13.) Ekai yu tũneenee mavinda angĩ twaĩlĩte kwĩsũvĩa tũikavuany’e maũndũ ma kĩmbithĩ.

9. Kĩla ũmwe nthĩnĩ wa mũsyĩ atonya kwonany’a ata kana nĩ wa kwĩkwatw’a?

⁹ Ĩthĩwa wĩ mũndũ wa kwĩkwatw’a nthĩnĩ wa mũsyĩ. Kĩla ũmwe nthĩnĩ wa mũsyĩ nĩwaĩlĩte kwĩsiĩĩa ndakavuany’e maũndũ ma kĩmbithĩ makonetye mũsyĩ woo. Kwa ngelekany’o, mwĩĩtu-a-asa no ethĩwe na mũtuo mũna mũũme wonaa ũsaanĩtye. Ĩndĩ we mũndũũme wendete kĩveti kyake no aneenee andũnĩ mũtuo  ũsu ũtonya kũkĩkĩĩthya nthoni? Ndesa kwĩka ũu! Ndesa kwenda kwĩka ũndũ o na ũmwe ũtonya kũkĩũmĩsya. (Aev. 5:33) Amũika o namo nĩmendaa kũnengwa ndaĩa. Na nĩ ũndũ wa vata asyai mamanye ũu. Asyai mayĩsa kwenda kwĩkĩĩthya syana syoo nthoni kwa kũvuanĩsya angĩ mavĩtyo masyo. (Ako. 3:21) Nasyo syana nĩsyaĩlĩte kwĩmanyĩsya kwĩthĩwa na ũĩ kwa kwĩsũvĩa iikatandĩe wanda maũndũ matonya kwĩkĩĩthya nthoni andũ ala angĩ ma mũsyĩ. (Kũt. 5:16) Yĩla kĩla ũmwe watata ndakavuany’e maũndũ ma kĩmbithĩ ma mũsyĩ woo, ngwatanĩo yoo nĩlũlũmĩĩlaa.

10. Nĩ kyaũ kyonanasya kana mũndũ nĩ mũnyanya wa w’o? (Nthimo 17:17)

¹⁰ Ĩthĩwa wĩ mũndũ anyanyau matonya kwĩkwatya. Mavinda kwa mavinda, aingĩ maitũ nĩtwendaa kũelesya mũndũ twĩ ndũũ ũndũ tũkwĩw’a. Ĩndĩ mavinda amwe, no twĩw’e ũsu wĩ ũndũ wĩ vinya. No kwĩthĩwa tũemawa nĩ kũtavya angĩ maũndũ maitũ ma kĩmbithĩ, na no tũũmĩe mũno twesa kwĩthĩa mũndũ twĩ ndũũ nũvuanĩisye angĩ maũndũ asu. Kĩvathũkany’o na ũu, tũtanaa ta kĩ kwĩthĩwa na mũnyanya tũtonya kũmũtavya ũndũ tũkwĩw’a na tũiema kũsyĩw’a vangĩ! Mũndũ ta ũsu ethĩawa e “mũnyanya” wa w’o.—Soma Nthimo 17:17.

11. (a) Atumĩa na iveti syoo monanasya ata kana nĩ ma kwĩkwatw’a? (b) Visa wa mũtumĩa ũla ũkũtũmĩa ĩvinda na mũsyĩ wake ĩtina wa kũthĩnĩkĩa maũndũ ma kĩmbithĩ ma kĩkundi wĩtũmanyĩsya kyaũ?

¹¹ Ĩthĩwa wĩ mũndũ ana-a-asa na eĩtu-a-asa matonya kwĩkwatya. Atumĩa ala matavuanasya maũndũ ma kĩmbithĩ ma ana-a-asa moo methĩawa mailye “ta vandũ va kwĩvitha kĩseve, na ta kwĩvitha kĩuutani.” (Isa. 32:2) Nĩtwĩthĩawa twĩsĩ kana no tũmatavye maũndũ o na meva tũte na nzika kana maimavuany’a. Naitũ tũimathing’ĩĩasya matũtavye maũndũ maĩlĩte kwĩthĩwa me ma kĩmbithĩ. O na ĩngĩ, nĩtũnengete ndaĩa eĩtu-a-asa ala matwaĩtwe nĩ atumĩa nũndũ maiĩnzĩĩaa ũvoo ũtamakonetye kuma kwa aũme moo. Namo matanaa ta kĩ yĩla aũme moo maema kũmatavya maũndũ ma kĩmbithĩ ma ana-a-asa na eĩtu-a-asa moo! Mwĩĩtu-a-asa ũmwe ũtwaĩtwe nĩ mũtumĩa aisye: “Nĩndanaa kwona  mũemewa ateũndavya maũndũ ma kĩmbithĩ makonetye ala mathokeie mamekĩe vinya, kana ala mekwenda kũtetheew’a kĩ-veva. O na ndandavasya masyĩtwa moo. Ndanaa mũno nũndũ ndanguĩthasya mũio wa maũndũ ndatonya kũthĩnĩkĩa. Nũndũ wa ũu, nĩw’aa ve laisi kũlikana na onthe kĩkundinĩ. Na kĩu kĩtumaa nĩĩkĩĩa kana yĩla natavya mũemewa ũndũ ngwĩw’a kana mathĩna makwa, ndemavuany’a.” Vate nzika, ithyonthe nĩtwendaa kwĩthĩwa twĩsĩkĩe ta andũ ma kwĩkwatw’a. Kwoou nĩ nguma ta syĩva itonya kũtũtetheesya twĩanĩsye ũndũ ũsu? Ekai tũneenee itano.

12. Nĩkĩ tũtonya kwasya kana no nginya twĩthĩwe twendete ala angĩ nĩ kana matũĩkĩĩe? Nengane ngelekany’o.

¹² No nginya twĩthĩwe twendete ala angĩ nĩ kana matũĩkĩĩe. Yesũ aisye kana mĩao ĩlĩ ĩla mĩnene vyũ nĩ kũmwenda Yeova na kwenda atũi maitũ. (Mt. 22:37-39) Kũmwenda Yeova kũtumaa twenda kũatĩĩa ngelekany’o yake nzeo vyũ ya kwĩthĩwa e wa kwĩkwatw’a. Kwa ngelekany’o, kwenda ana-a-asa na eĩtu-a-asa kũtumaa twĩsũvĩa tũikavuany’e maũndũ moo ma kĩmbithĩ. Tũyĩsa kwenda kũvuany’a ũndũ ũtonya kũmaũmĩsya, kũmekĩĩthya nthoni, kana kũmew’ĩthya woo.—Yoa. 15:12.

13. Wĩnyivyo ũtonya kũtũtetheesya ata twĩthĩwe twĩ ma kwĩkwatw’a?

¹³ Wĩnyivyo no ũtũtetheesye twĩthĩwe twĩ ma kwĩkwatw’a. Mũklĩsto wĩ wĩnyivyo ndeyendeeasya vala ve andũ ala angĩ kwa kwĩthĩwa e wa mbee kũvuany’a ũndũ. (Avi. 2:3) Ndonethasya angĩ kana we nĩ wa vata mũno kwa kũvanga atĩ nĩwĩsĩ ũndũ mũna wa kĩmbithĩ ũtesa kũũvuany’a. O na ĩngĩ, wĩnyivyo nũtumaa tũema kũnyaĩĩkya mawoni maitũ ĩũlũ wa maũndũ mataneeneetwe Mbivilianĩ kana mavukunĩ maitũ.

14. Ũmanyi ũtonya kũtũtetheesya ata twĩthĩwe twĩ ma kwĩkwatw’a?

¹⁴ Ũmanyi no ũtetheesye Mũklĩsto kũvathũkany’a “ĩvinda ya kũvindya, na ĩvinda ya kũneena.” (Mũta. 3:7) Ve nthimo ĩtũmĩawa isionĩ imwe yaasya: “Kũneena no ta vetha, ĩndĩ kũvindya no ta thaavu.” Kwa ndeto ingĩ, mavinda amwe wĩthĩaa nĩ kavaa kũvindya kwĩ kũneena. Nĩkyo kĩtumi ĩandĩko ya Nthimo 11:12 yĩtũtaĩte ũũ: “Mũndũ wĩ na ũmanyi nũvindasya.” Kwavindĩĩsya ngelekany’o ĩno. Ve mũtumĩa ũmwe wĩ ũtũĩka ũkothaa kũkũlw’a atetheesye ikundi ila syĩ na mathĩna momũ. Mũtumĩa ũngĩ aiweta ĩũlũ wake aisye, “Ethĩawa e metho mũno ndakavuany’e maũndũ ma kĩmbithĩ ma ikundi ila ingĩ.” Kĩu nĩkĩtumĩte anengwa ndaĩa nĩ ana-a-asa ala angĩ wĩthĩawa namo nzamanĩ ya atumĩa. Nĩmethĩawa mesĩ kana ndesa kũvuanĩsya angĩ maũndũ moo ma kĩmbithĩ.

15. Nengane ngelekany’o ĩkwonany’a ũndũ kũneenaa w’o kũtonya kũtuma angĩ makũĩkĩĩa.

¹⁵ Kũneena w’o nĩkũtumaa twĩthĩwa twĩ ma kwĩkwatw’a. Twĩkwatasya mũndũ ũneenaa ũla w’o nũndũ nĩtwĩsĩ kana ndesa kũtũkenga. (Aev. 4:25; Aevl. 13:18) Kwa ngelekany’o, twasye wĩenda kwaĩlangya ũtũĩka waku wa kũmanyĩsya. Na kwoou ũikũlya mũndũ mũna akwĩthukĩĩsye ũyumya ũvoo nĩ kana aũtavye kũla ũtonya kwaĩlangya. Nĩ mũndũ wa mũthemba wĩva ũtonya kũĩkĩĩa aũnenge ũtao wa w’o? Nĩ ũla ũkũtavasya o kĩla ũkwenda kwĩw’a-ĩ, kana nĩ ũla ũkũtavasya o nesa kĩla kya w’o? Ũsũngĩo wĩ ũtheinĩ. Mbivilia yaĩtye: “Kavaa ũkany’o wĩ ũtheinĩ kwĩ wendo ũvithĩtwe. Mawũkite ma mũnyanya nĩ ma kĩthito.” (Nth. 27:5, 6) O na kau mbeenĩ no tũeme kũtana yĩla mũnyanya witũ watũtavya maũndũ sanzũ, kĩu nokyo kĩtonya kwĩsa kũtũtethya.

16. Ĩandĩko ya Nthimo 10:19 yonanĩtye ata vata wa kwĩsiĩĩa?

 ¹⁶ Kwĩsiĩĩa nĩ kwa vata mũno ethĩwa nĩtũkwenda angĩ matũĩkĩĩe. Nguma ĩsu nĩtũtetheeasya twĩkale tũvindĩtye o na yĩla twatatĩka tũvuany’e maũndũ tũnataviw’e kĩmbithĩnĩ. (Soma Nthimo 10:19.) No twĩw’e ve vinya mũno kwĩsiĩĩa yĩla tũũtũmĩa isese sya kũea ngewa. Tũkaema kwĩthĩwa twĩ metho, no twĩthĩe tũvuanĩisye andũ aingĩ vyũ maũndũ ma kĩmbithĩ o na tũteũmanya. Na yĩla twamina kũnyaĩĩkya ũvoo ũsu Indanetinĩ, tũitonya kũsiĩĩa ũndũ angĩ mekũũtũmĩa kana mathĩna ala matonya kumĩla. O na ĩngĩ, kwĩsiĩĩa kũtumaa twĩkala tũvindĩtye yĩla ala matũvĩngaa matata kũtũsesenga tũvuany’e maũndũ ma kĩmbithĩ matonya kũlikya ana-a-asa na eĩtu-a-asa maitũ mũisyonĩ. Ũu no wĩkĩke yĩla asikalĩ meũkũlya makũlyo Ngusi ila syĩ nthĩ wĩa witũ ũkũnĩtwe maluvuku kana ũsiĩĩwe. No tũatĩĩe mwolooto wa ‘kũsũvĩa kanyw’a [witũ] ta kwova na mũkwa’ ũndũnĩ ũũ na maũndũnĩ angĩ. (Sav. 39:1) Twaĩlĩte kwĩthĩwa twĩ andũ matonya kwĩkwatw’a nĩ andũ onthe, methĩwe nĩ andũ maitũ ma mũsyĩ, anyanya maitũ, kana nĩ ana-a-asa na eĩtu-a-asa maitũ. Na nĩ kana twĩthĩwe twĩ ma kwĩkwatw’a, no nginya twĩmanyĩsye kwĩsiĩĩa.

17. Tũtonya kwĩka ata nĩ kana ithyonthe kĩkundinĩ twĩkale tũĩkĩĩanĩe?

¹⁷ Tũmũtũngĩaa Yeova mũvea ta kĩ nũndũ wa kũtũkusya twĩthĩwe nthĩnĩ wa ngwatanĩo ya ana-a-asa matwendete na ma kwĩkwatw’a! Ithyonthe nĩtwaĩle kwĩkĩa kĩthito twĩthĩwe tũtonya kwĩkwatw’a nĩ ana-a-asa na eĩtu-a-asa maitũ. Yĩla kĩla ũmwe weekĩa kĩthito ethĩwe esĩkĩe ta mũndũ wendete ala angĩ, wĩ wĩnyivyo, ũmanyi, ũneenaa ũla w’o, na wĩsiĩĩaa, ithyonthe kĩkundinĩ twĩthĩawa tũtonya kũĩkĩĩanĩa. No nginya tũendeee kwĩkĩa kĩthito twonany’e kana twĩ ma kwĩkwatw’a. Ekai ĩndĩ tũatĩĩae ngelekany’o ya Ngai witũ, Yeova, na tũiendeea kwonany’a kana twĩ ma kwĩkwatw’a.