1. Muntu ya me fwana na kutudila ntima ke salaka nki?

 MUNTU yina me fwana na kutudila ntima ke salaka bikesa ya kulungisa mambu ya yandi ke tuba mpi yandi ke tubaka kaka kieleka. (Nk. 15:4) Bantu ke zabaka nde bo lenda tudila yandi ntima. Beto ke zolaka nde bampangi na beto mpi kuzaba nde bo lenda tudila beto ntima. Inki beto lenda sala sambu bo tudila beto ntima?

2. Inki mutindu beto lenda monisa kibeni nde beto kele bantu yina bo lenda tudila ntima?

² Beto ta pusa ve bantu na ngolo na kutudila beto ntima. Kansi beto fwete sala mambu yina ta monisa nde bo lenda tudila beto ntima. Bo ke tubaka nde kutudila muntu ntima kele bonso mbongo. Kuzwa yo ke vandaka mpasi. Kansi yo ke vandaka pete na kuvidisa yo. Ya kieleka, Yehowa me fwana kibeni na kutudila ntima. Beto fwete tudila Yehowa ntima ntangu yonso sambu “bima yonso ya yandi ke salaka, yo me fwana na kutudila yo ntima.” (Nk. 33:4) Yandi ke zolaka nde beto landa mbandu na yandi. (Baef. 5:1) Beto tala mwa bambandu ya bansadi ya Yehowa yina landaka mbandu na yandi, mpi bo salaka mambu yina monisaka kibeni nde bo me fwana na kutudila ntima. Beto ta tubila mpi bikalulu tanu yina ta sadisa beto na kuvanda bantu yina bo lenda tudila ntima.

3-4. Inki mutindu profete Daniele monisaka kibeni nde yandi vandaka muntu yina bo lenda tudila ntima, mpi mbandu na yandi ke pusa beto na kudiyula nki bangiufula?

³ Profete Daniele vandaka mbandu ya mbote kibeni. Yandi vandaka muntu yina bo vandaka kutudila ntima. Bantu ya Babilone nataka yandi na kimpika. Ata mpidina, yandi zabanaka nswalu bonso muntu yina bo lenda tudila ntima. Bantu kumaka kutudila  yandi diaka ntima mingi ntangu Yehowa sadisaka yandi na kutendula bandosi ya Nebukadenezare, ntotila ya Babilone. Na dibaku mosi, yo lombaka nde Daniele kusonga Ntotila Nebukadenezare nde Yehowa vandaka ve kusepela ti yandi. Yo vandaka ve nsangu ya mbote sambu na ntotila. Yo lombaka nde Daniele kuvanda kikesa sambu na kupesa nsangu yina, sambu Nebukadenezare vandaka makasi mpi nku. (Dan. 2:12; 4:20-22, 25) Bamvula mingi na nima, Daniele monisaka diaka nde yandi vandaka kibeni muntu yina bo lenda tudila ntima, ntangu yandi tendulaka mbote-mbote nsangu ya kuyituka yina basikaka na kibaka ya nzo ya ntotila ya Babilone. (Dan. 5:5, 25-29) Na nima, Dariusi muntu ya Media mpi bamfumu yina yandi tulaka monaka mpi nde Daniele vandaka ti “mpeve ya kuyituka.” Bo zabaka nde Daniele vandaka “muntu ya bo lenda tudila ntima mpi bo monaka ve diambu yina yandi vandaka kusala ve mbote to diambu ya mbi.” (Dan. 6:3, 4) Ya kieleka, ata bamfumu yina vandaka ve kusambila Yehowa zabaka nde bo lenda tudila Daniele, nsadi ya Yehowa ntima.

⁴ Ntangu beto ke yindula mbandu ya Daniele, beto lenda kudiyula bangiufula yai: ‘Inki mutindu bantu yina kele ve Bambangi ya Yehowa ke tadilaka mono? Keti mono me zabanaka bonso muntu yina ke lungisaka mikumba na yandi mpi yina bo lenda tudila ntima?’ Sambu na nki beto fwete kudiyula bangiufula yina ya mfunu? Sambu beto ta kumisa Yehowa kana beto kele bantu yina bo lenda tudila ntima.

5. Inki sadisaka Hanania na kuvanda muntu yina bo lenda tudila ntima?

⁵ Na 455 na ntwala ya ntangu na beto, ntangu guvernere Nehemia manisaka kutunga diaka bibaka ya Yeruzalemi, yandi sosaka bantu ya  bo lenda tudila ntima bayina ta tanina mbote mbanza. Na kati ya bantu yina Nehemia ponaka, yandi ponaka Hanania, mfumu ya Kisika ya Ngolo. Biblia ke tuba nde Hanania “vandaka kibeni muntu ya me fwana na kutudila ntima [yina] vandaka kuwa Nzambi ya kieleka boma kuluta bantu mingi ya nkaka.” (Neh. 7:2) Hanania vandaka kuzola Yehowa mpi yandi vandaka kuwa yandi boma. Yo yina, yandi vandaka kusala mbote-mbote konso kisalu yina bo vandaka kupesa yandi. Kana beto ke zola Yehowa mpi beto ke wa yandi boma, yo ta sadisa beto mpi na kuvanda bantu yina bo lenda tudila ntima na kisalu ya Yehowa.

6. Inki mutindu Tisike monisaka nde yandi vandaka nduku ya me fwana na kutudila ntima sambu na ntumwa Polo?

⁶ Beto tadila mbandu ya Tisike, muntu yina ntumwa Polo vandaka kutudila ntima. Ntangu Polo vandaka na boloko na nzo mosi, yandi tudilaka Tisike ntima mpi yandi tubaka nde Tisike vandaka “nsadi ya kwikama.” (Baef. 6:21, 22) Polo pesaka yandi mukumba ya kupesa bampangi ya Efezo mpi ya Kolosai mikanda mpi ya kupesa bo kikesa. Tisike ke yibusa beto bantu ya kwikama bayina bo lenda tudila ntima ya ke lungisaka bampusa na beto ya kimpeve bubu yai.—Bakol. 4:7-9.

7. Inki malongi nge lenda baka na yina me tala kuvanda muntu ya me fwana na kutudila ntima na mbandu ya bankuluntu mpi ya bansadi ya kisalu ya dibundu na beno?

⁷ Bubu yai, beto kele na kiese mingi na kuvanda ti bankuluntu mpi bansadi ya kisalu yina beto lenda tudila ntima. Bo ke lungisaka mbote-mbote mikumba na bo bonso Daniele, Hanania mpi Tisike. Mu mbandu, ntangu beto ke kwendaka na lukutakanu ya kati-kati ya mposo, beto ke zabaka nde bo kabulaka dezia na ntwala masolo yonso ya manaka ya lukukutakanu yina na bampangi. Bo ke sepelaka mingi ntangu bampangi ke yidikaka masolo yina bo pesaka bo mpi ke salaka yo. Diaka, ntangu beto ke bingisaka balongoki ya Biblia na kukwisa na lukutakanu ya nsuka ya mposo, beto ke zabaka mbote nde kele ti mpangi yina yilamaka sambu na kusala diskure ya bantu yonso. Beto ke zabaka mpi nde beto ta vanda ti mikanda yina beto kele ti yo mfunu sambu na kulonga nsangu ya mbote. Bampangi yina ya kwikama ke kebaka beto mbote na kimpeve. Beto ke pesaka Yehowa mersi mutindu beto kele ti bampangi yina. Kansi, inki mutindu beto mpi lenda monisa nde beto kele bantu yina me fwana na kutudila ntima?

8. Sambu na nki beto fwete vanda ti bukati-kati ntangu beto ke tudila bampangi ya nkaka dikebi? (Bingana 11:13)

⁸ Beto ke zolaka bampangi na beto mpi beto ke tudilaka bo dikebi. Kansi beto fwete vanda ti bukati-bukati mpi beto fwete bumba mambu na bo ya kinsweki. Bampangi ya nkaka na dibundu ya mvu-nkama ya ntete vandaka ‘kutonga mpi kudikotisa na mambu ya bantu ya nkaka mpi kutubila mambu yina bo fwete tubila ve.’ (1 Tim. 5:13) Ya kieleka, beto ke zola ve kuvanda bonso bo. Muntu mosi lenda songa beto mambu na yandi mpi yandi lenda lomba beto na kusonga yo ve muntu ya nkaka. Mu mbandu, mpangi-nkento mosi lenda songa beto maladi yina yandi ke bela to mambu ya nkaka ya mpasi yina yandi ke kutana ti yo mpi yandi lenda lomba beto na kusonga yo ve bantu ya nkaka. Beto fwete sala kaka mutindu yandi ke zola. * (Tanga Bingana 11:13.) Beto tadila ntangu yai mambu ya nkaka ya ke monisa nde yo kele mfunu na kubumba kinsweki.

9. Inki bantu ya dibuta lenda sala sambu na kumonisa nde bo me fwana na kutudila ntima?

⁹ Na dibuta. Konso muntu na dibuta kele ti  mukumba ya kubumba mambu ya kinsweki ya dibuta. Mu mbandu, nkento mosi ya kele Mukristu lenda vanda ti kikalulu mosi yina bakala na yandi ke sepelaka ve ti yo. Keti bakala na yandi ta songa yo bantu ya nkaka mpi kupesa nkento na yandi nsoni? Yandi ta sala yo ve sambu yandi ke zolaka nkento na yandi mpi yandi ta sala ve ata fioti kima yina ta pesa nkento na yandi mpasi. (Baef. 5:33) Batoko ke zolaka nde bo sadila bo mambu na luzitu yonso. Yo kele mfunu nde bibuti kuvila yo ve. Bo fwete songa ve bantu ya nkaka bifu ya bana na bo. Kana bo sala mutindu yina, yo ta pesa bana na bo nsoni. (Bakol. 3:21) Bana mpi fwete bumba kinsweki. Bo fwete songa ve bantu ya nkaka ya kele ve na dibuta na bo mambu ya kinsweki yina lenda pesa bantu ya nkaka ya dibuta na bo nsoni. (Kul. 5:16) Kana konso muntu na kati ya dibuta ke bumba mambu ya kinsweki ya dibuta, bantu yonso na dibuta ta kuma kuzolana ngolo.

10. Kuvanda nduku ya kieleka ke tendula nki? (Bingana 17:17)

¹⁰ Na kinduku. Bantangu ya nkaka, beto ke zolaka kusonga nduku na beto mosi ya ngolo mambu na beto ya kinsweki. Kansi bantangu ya nkaka, yo lenda vanda mpasi na kusala yo. Yo lenda vanda ve pete na kusonga muntu ya nkaka mambu na beto ya kinsweki. Yo lenda sala beto mpasi mingi kibeni kana beto wa nde nduku yina me songa bantu ya nkaka mambu yina beto songaka yandi. Kansi beto ke vandaka na kiese mingi ya kuvanda ti nduku yina beto lenda songa mambu na beto ya kinsweki sambu beto ke zaba nde yandi ta bumba yo. Yandi kele “nduku ya kieleka.”—Tanga Bingana 17:17.

11. (a) Inki mutindu bankuluntu ti bankento na bo ke monisaka nde bo kele bantu yina bo lenda tudila ntima? (b) Inki dilongi beto ke baka na nkuluntu yina me solula mambu ya kinsweki na dibundu mpi na nima yandi kele ti dibuta na yandi? (Tala kifwanisu.)

¹¹ Na dibundu. Bankuluntu yina ke bumbaka kinsweki kele “kisika ya kubumbana mupepe, kisika ya kubumbana” sambu na bampangi na bo. (Yez. 32:2) Beto ke zabaka nde beto lenda solula ti bo kukonda mpasi sambu beto ke ndimaka nde, bo ta songa ve bantu ya nkaka mambu yina beto ke songa bo. Beto fwete pusa bo ve na  kusonga beto mambu ya kinsweki. Diaka, beto ke sepelaka mingi ti bankento ya bankuluntu sambu bo ke pusaka ve babakala na bo na kusonga bo mambu ya kinsweki ya bantu ya nkaka. Ya kieleka, yo kele mbote kibeni nde nkuluntu kusonga ve nkento na yandi mambu ya kinsweki ya bampangi. Nkento ya nkuluntu mosi ke tuba nde: “Mono ke sepelaka mingi nde bakala na mono kusonga mono ve mambu ya kinsweki ya bampangi yina yandi ke solulaka ti bo na baviziti ya kingungudi to bayina yandi ke sadisaka na kimpeve. Mono ke zolaka nkutu mpi ve nde yandi songa mono bazina na bo. Mono ke zolaka ve nde yandi songa mono yo sambu mono ke zolaka ve kudiyangisa sambu na mambu ya me tala mono ve. Yo ke sadisaka mono na kusolula ti bampangi yonso na dibundu kukonda mpasi. Yo ke sadisaka mono mpi na kundima nde kana mono songa bakala na mono mambu na mono, yandi ta songa yo mpi ve bantu ya nkaka.” Ya kieleka, beto yonso ke zolaka nde bo tudila beto ntima. Inki bikalulu ta sadisa beto na kuvanda bantu ya me fwana na kutudila ntima? Beto tadila bikalulu tanu yina ta sadisa beto.

12. Sambu na nki beto ke tuba nde zola kele kikalulu ya ntete yina ta sala nde bantu kutudila nge ntima? Pesa mbandu.

¹² Zola kele kikalulu ya ntete yina ta sala nde bantu kutudila nge ntima. Yezu tubaka nde bansiku zole ya kuluta nene kele kuzola Yehowa mpi kuzola nkweno. (Mat. 22:37-39) Zola na beto sambu na Yehowa fwete pusa beto na kulanda mbandu na yandi ya kukuka sambu na kuvanda muntu ya me fwana na kutudila ntima. Mu mbandu, zola sambu na bampangi na beto fwete pusa beto na kubumba mambu na bo ya kinsweki. Beto fwete tuba ve ata fioti kima yina ta sala bo mpasi to yina ta pesa bo nsoni.—Yoa. 15:12.

13. Inki mutindu kudikulumusa ta sadisa beto na kuvanda bantu yina bo lenda tudila ntima?

¹³ Kudikulumusa ta sadisa beto na kuvanda bantu yina bo lenda tudila ntima. Mukristu ya kudikulumusa ke sosaka ve kuvanda muntu ya ntete na kusonga bantu ya nkaka mambu sambu na kudimonisa. (Bafil. 2:3) Yandi ke pusaka ve bantu ya nkaka na kuyindula nde yandi me zaba mambu ya mfunu to mambu ya kinsweki yina yandi fwete songa ve bantu ya nkaka. Kudikulumusa ta sadisa beto diaka na kupanza ve bangindu na beto mosi na yina me tala mambu yina Biblia to mikanda na beto me tubila ve.

14. Inki mutindu luswasukusu ta sadisa beto na kuvanda bantu yina bo lenda tudila ntima?

¹⁴ Luswasukusu ta sadisa Mukristu na kuzaba “ntangu ya kuvanda pima mpi ntangu ya kutuba.” (Lon. 3:7) Na bansi ya nkaka, bo ke tubaka nde kutuba kele arza kansi kuvanda mpima kele wolo. Yo ke tendula nde bantangu ya nkaka, yo ke vandaka mbote na kuvanda mpima. Yo yina, Bingana 11:12 ke tuba nde: “Muntu yina kele ti luswasukusu ya kieleka ke bikalaka pima.” Beto tadila mbandu mosi. Mbala mingi bo ke lombaka nkuluntu mosi ya kele ti eksperiansi na kusadisa mabundu ya nkaka na mambu ya mpasi. Beto tala mambu yina nkuluntu mosi ke tuba sambu na nkuluntu yango: “Yandi ke salaka yonso sambu yandi tuba ve mambu ya kinsweki ya me tala mabundu ya nkaka.” Bankuluntu ya dibundu ya nkuluntu yina ke zitisaka yandi sambu yandi ke vandaka ti luswasukusu. Bo ke ndimaka nde yandi ta songa ve bantu ya nkaka mambu na bo ya kinsweki.

15. Pesa mbandu ya ke monisa nde kana nge kele masonga, bantu ta tudila nge ntima.

¹⁵ Beto fwete vanda mpi masonga sambu bantu ya nkaka kutidila beto ntima. Beto ke tudilaka muntu ya masonga ntima sambu beto ke zabaka nde ntangu yonso yandi ta tuba kieleka. (Baef. 4:25; Baeb. 13:18) Mu mbandu, yindula nde nge ke zola kutomisa mutindu na nge ya kulonga  Biblia. Nge me lomba mpangi mosi na kuwidikila disolo na nge mpi na kusonga nge bisika yina nge lenda yidika sambu nge sala yo mbote. Nani nge ta tudila ntima sambu yandi songa nge mambu na masonga yonso? Keti yo kele muntu yina ta songa nge kieleka na mawete yonso to yina ta songa nge mambu kaka sambu na kusepedisa nge? Mvutu kele pwelele. Biblia ke tuba nde: “Kunganina ya pwelele kele mbote kuluta zola ya kubumbana. Bamputa yina nduku me lwadisa nge ke vandaka ya kwikama.” (Bing. 27:5, 6) Ata yo ta vanda mpasi na kuwa yo na mbala ya ntete, mambu ya masonga yina nduku me songa beto ta sadisa beto mingi.

16. Inki mutindu Bingana 10:19 ke monisa mfunu ya kudiyala?

¹⁶ Yo kele mfunu mingi nde beto kudiyala sambu bantu kutudila beto ntima. Kudiyala ta sadisa beto na kuvanda mpima ntangu beto ke zola kusonga bantu ya nkaka mambu ya kinsweki yina bo songaka beto. (Tanga Bingana 10:19.) Yo lenda vanda mpasi na kudiyala ntangu beto ke sadila baaplikasio ya kutindilana ba message mpi ya kusolula ti bantu na Internet. Kana beto keba ve, beto lenda panza mambu ya kinsweki na bantu mingi kukonda kukana. Kana beto panza bansangu yina na Internet, beto ta zaba ve mutindu bantu ya nkaka ta sadila yo mpi mpasi yina yo lenda nata. Kudiyala ta sadisa beto mpi na kuvanda mpima ntangu bambeni ke pusa beto na kutuba mambu yina lenda tula bampangi na beto na kigonsa. Yo lenda salama ntangu bapolisi ke yula beto bangiufula na insi yina bo me buyisaka kisalu na beto. Beto lenda sadila munsiku ya ‘kukeba munoko na beto ti kima ya kukangila munoko,’ ntangu bo ke pusa beto na kutuba mambu yina lenda tula bampangi na beto na kigonsa to ntangu bo ke yula beto bangiufula to na mambu ya nkaka. (Nk. 39:1) Beto fwete vanda bantu ya me fwana na kutudila ntima na dibuta, na kinduku, na dibundu mpi na nganda ya dibundu. Diaka beto fwete kudiyala sambu bantu kutudila beto ntima.

17. Inki beto yonso lenda sala sambu bampangi kuditudilana ntima na dibundu?

¹⁷ Beto ke pesaka Yehowa mersi mingi mutindu yandi me bendaka beto na dibuta yina kele ti bampangi ya ke zolaka beto ya kele bantu ya me fwana na kutudila ntima. Beto yonso fwete sala nde bampangi kutudila beto ntima. Kana konso muntu ke sala bikesa ya kuzola bampangi, ya kuvanda ti kudikulumusa, ti luswasukusu, ya kuvanda masonga mpi ya kudiyala, yo ta sala nde bampangi kuditudilana ntima na dibundu. Beto fwete landa kusala bikesa ya kumonisa nde beto kele bantu yina bo lenda tudila ntima.