1. Mũndũ mwĩhokeku angĩmenyeka atĩa?

 MŨNDŨ mwĩhokeku nĩ erutanagĩria kũhingia kĩrĩko na aragia ma. (Thab. 15:4) Andũ nĩ mamenyaga atĩ no mamwĩhoke. Tũngĩenda aarĩ na ariũ a Ithe witũ maiguage atĩ no matwĩhoke. Tũngĩka atĩa nĩguo matwĩhokage?

2. Tũngĩonania atĩa atĩ no twĩhokwo?

² Tũtingĩtindĩkĩrĩria andũ arĩa angĩ matwĩhoke, ĩndĩ no mũhaka twĩrutanĩrie gwĩka maũndũ marĩa mangĩtũma matwĩhoke. O ta ũrĩa arĩ ũndũ mũritũ gwetha mbeca na ũrĩ ũndũ mũhũthũ kũũrũo nĩcio, no taguo arĩ ũndũ mũritũ gũtũma andũ arĩa angĩ matwĩhoke na ũrĩ ũndũ mũhũthũ harĩ o gũtiga gũtwĩhoka. Jehova nĩ onanĩtie atĩ no tũmwĩhoke. Ndangĩka ũndũ ũngĩtũma twage kũmwĩhoka tondũ “maũndũ mothe marĩa ekaga nĩ ma kwĩhokeka.” (Thab. 33:4) Na endaga twĩgerekanagie nake. (Ef. 5:1) Rekei tũthuthurie ngerekano cia ndungata cia Jehova iria ciegerekanirie na Ithe witũ wa igũrũ na ikĩonania atĩ no ciĩhokwo. Ningĩ nĩ tũkuona ngumo ithano iria ingĩtũteithia gũtuĩka andũ mangĩĩhokwo.

3-4. Mũnabii Danieli oonanirie atĩa atĩ no ehokwo, na ũndũ ũcio wagĩrĩirũo gũtũma twĩyũrie ciũria irĩkũ?

³ Mũnabii Danieli nĩ atũigĩire kĩonereria kĩega gĩa gũtuĩka andũ ehokeku. O na gũtuĩka nĩ aatwarĩtio ithamĩrio nĩ Ababuloni, thutha wa ihinda inini nĩ oonanirie atĩ no mamwĩhoke. Andũ nĩ mamwĩhokire o na makĩria rĩrĩa aataũrire iroto cia Mũthamaki Nebukadineza wa Babuloni agĩteithio nĩ  Jehova. Hĩndĩ ĩmwe, Danieli nĩ aabatarire kwĩra mũthamaki ũcio ndũmĩrĩri ĩtangĩamũkenirie ya atĩ Jehova ndaakenagio nĩwe. Danieli nĩ aabataraga ũmĩrĩru nĩguo aheane ndũmĩrĩri ĩyo, tondũ Nebukadineza aarĩ mũndũ wa marakara manene. (Dan. 2:12; 4:20-22, 25) Mĩaka mĩingĩ thutha ũcio, Danieli nĩ oonanirie o rĩngĩ atĩ nĩ mũndũ ũngĩehokirũo rĩrĩa aataũrire atekũhĩtia ndũmĩrĩri ya kĩriga ĩrĩa yoonekire rũthingo-inĩ rwa nyũmba ya mũthamaki kũu Babuloni. (Dan. 5:5, 25-29) Na thutha ũcio, Dario ũrĩa Mũmedi na atongoria ake o nao nĩ moonire atĩ Danieli “aarĩ na roho wa mwanya thĩinĩ wake.” Maaugire atĩ Danieli “aarĩ mwĩhokeku na thĩinĩ wake gũtiarĩ ihĩtia o rĩothe kana ungumania.” (Dan. 6:3, 4) Kwoguo o na atongoria arĩa maathathayagia ngai cia maheeni nĩ moonire atĩ ndungata ĩyo ya Jehova nĩ ĩngĩehokirũo.

⁴ Tũgĩĩcũrania kĩonereria kĩu kĩa Danieli, no twĩyũrie ũũ: ‘Andũ arĩa matarĩ Aira a Jehova manjũĩ atĩa? Hihi nĩ manjũĩ ndĩ mũndũ ũhingagia maũndũ marĩa ehokeirũo kana mũndũ ũngĩĩhokeka?’ Twagĩrĩirũo kwĩyũria ciũria icio nĩkĩ? Tondũ nĩ tũgoocithagia Jehova rĩrĩa twakorũo tũrĩ ehokeku.

5. Nĩ kĩĩ gĩatũmaga Hanania akorũo arĩ mũndũ ũngĩĩhokwo?

⁵ Mwaka-inĩ wa 455 Mbere ya Mahinda Maitũ (M.M.M), thutha wa Ngavana Nehemia gwaka rĩngĩ thingo cia Jerusalemu, nĩ aacaririe arũme mangĩĩhokwo arĩa mangĩarũgamĩrĩire itũũra rĩu. Gatagatĩ-inĩ ka andũ  arĩa Nehemia aathurire, nĩ haarĩ na Hanania, ũrĩa warĩ mũnene wa Nyũmba Njirigĩre. Bibilia yugaga atĩ Hanania aarĩ “mũndũ mwĩhokeku mũno na nĩ eetigĩrĩte Ngai ũrĩa wa ma gũkĩra andũ angĩ aingĩ.” (Neh. 7:2) Kwenda Jehova na gwĩtigĩra kũmũrakaria nĩ gwateithagia Hanania oe na ũritũ wĩra o wothe aaheagwo. Ngumo icio o na ithuĩ no itũteithie gũtuĩka andũ mangĩĩhokwo ũtungata-inĩ wa Jehova.

6. Nĩ na njĩra ĩrĩkũ Tikiko aarĩ mũrata mwĩhokeku wa mũtũmwo Paulo?

⁶ Ta wĩcirie ũhoro wa Tikiko, ũrĩa warĩ mũrata mwĩhokeku wa mũtũmwo Paulo. Rĩrĩa Paulo aarĩ kĩoho-inĩ kĩa nyũmba, nĩ eehokete Tikiko, o na aamwĩtire “ndungata njĩhokeku.” (Ef. 6:21, 22) Makĩria ma Paulo kũmwĩhokera gũtwarĩra aarĩ na ariũ a Ithe witũ a Efeso na Kolosai marũa, nĩ eehokete atĩ nĩ angĩamekĩrire ngoro na amomĩrĩrie. Tikiko atũririkanagia ũhoro wa arũme ehokeku arĩa marũmbũyagia mabataro maitũ ma kĩĩroho ũmũthĩ.—Kol. 4:7-9.

7. Ũngĩĩruta atĩa igũrũ rĩgiĩ kwĩhokeka kuumana na athuri na ndungata cia kĩũngano thĩinĩ wa kĩũngano kĩanyu?

⁷ Nĩ tũcokagia ngatho mũno tondũ ariũ a Ithe witũ arĩa matungataga marĩ athuri a kĩũngano na ndungata cia kĩũngano makoragwo marĩ ehokeku. O ta Danieli, Hanania, na Tikiko, ariũ a Ithe witũ acio nĩ moyaga wĩra wao na ũritũ. Kwa ngerekano, rĩrĩa twathiĩ mũcemanio wa gatagatĩ-inĩ ga kiumia nĩ tũkoragwo na ma atĩ tũcunjĩ tuothe twa mũcemanio ũcio nĩ tũgaĩirũo andũ. Athuri a kĩũngano nĩ macokagia ngatho mũno rĩrĩa aarĩ na ariũ a Ithe witũ arĩa magaĩirũo tũcunjĩ tũu mehaarĩria wega na matũhingia. Ningĩ rĩrĩa twanyita ũgeni arutwo aitũ a Bibilia moke mũcemanio witũ wa mũthia-inĩ wa kiumia, nĩ tũkoragwo na ma atĩ kũrĩ na mũndũ wa kũruta mĩario ya andũ othe. Na nĩ tũkoragwo na ma atĩ nĩ tũgũkorũo na mabuku marĩa tũrabatara ma kũhunjia. Nĩ tũrũmbũyagio wega nĩ ariũ a Ithe witũ acio ehokeku na nĩ tũcokagĩria Jehova ngatho nĩ ũndũ wao. No nĩ na njĩra irĩkũ tũngĩonania atĩ no twĩhokwo?

8. Tũngĩonania atĩa ũigananĩru rĩrĩa tũrenda kũmenya ũrĩa aarĩ na ariũ a Ithe witũ marathiĩ na mbere? (Thimo 11:13)

⁸ Tondũ nĩ twendete aarĩ na ariũ a Ithe witũ, nĩ twendaga kũmenya ũrĩa marathiĩ na mbere. O na kũrĩ ũguo, no mũhaka tũkoragwo na ũigananĩru na tũtĩage maũndũ mao ma thĩinĩ. Akristiano amwe thĩinĩ wa kĩũngano gĩa karine ya mbere nĩ “[maaheanaga] mũcene, na makaingĩrĩra maũndũ ma andũ arĩa angĩ, makaaragia maũndũ matagĩrĩirũo kwaria.” (1 Tim. 5:13) Tũtingĩenda kũhaana tao. No ĩ mũndũ angĩtwĩra ũhoro wake wa thĩinĩ na atwĩre tũtikeere andũ angĩ? Kwa ngerekano, mwarĩ wa Ithe witũ no atwĩre igũrũ rĩgiĩ thĩna mũna wa mwĩrĩ arĩ naguo kana igerio rĩngĩ aracemania narĩo, na atwĩre tũtikeere mũndũ ũngĩ ũhoro ũcio. Nĩ twagĩrĩirũo gũtĩa wendi wake. b (Thoma Thimo 11:13.) Rekei rĩu tuone nĩ maũndũ-inĩ ta marĩkũ mangĩ arĩ ũndũ wa bata kũiga hitho.

9. O mũndũ thĩinĩ wa famĩlĩ angĩonania atĩa atĩ nĩ mwĩhokeku?

⁹ Thĩinĩ wa famĩlĩ. O mũndũ thĩinĩ wa famĩlĩ arĩ na itemi rĩa kũiga maũndũ ma thĩinĩ ma famĩlĩ marĩ hitho. Kwa ngerekano, mwarĩ wa Ithe witũ no akorũo na kamũtugo mũthuri wake onaga atĩ no gatũme andũ matheke.  Mũthuri ũcio ndangĩthiĩ akĩraga andũ arĩa angĩ ũhoro wĩgiĩ kamũtugo kau nĩguo ndagaconorithie mũtumia wake. Tondũ nĩ endete mũtumia wake, ndangĩenda gwĩka ũndũ o na ũrĩkũ ũngĩmũtuurithia. (Ef. 5:33) Andũ ethĩ o nao nĩ mendete kuonio gĩtĩo. Nĩ ũndũ wa bata aciari kũririkanaga ũndũ ũcio. Matingĩenda gũconorithia ciana ciao na njĩra ya kwĩra andũ arĩa angĩ mahĩtia marĩa ciĩkĩte. (Kol. 3:21) Ciana o nacio nĩ irabatara gũkorũo na ũũgĩ, igethema kũheana ũhoro ũngĩconorithia andũ arĩa angĩ a famĩlĩ. (Gũcok. 5:16) Andũ othe thĩinĩ wa famĩlĩ mangĩhingagia itemi rĩao rĩa kũiga maũndũ ma thĩinĩ ma famĩlĩ marĩ hitho, famĩlĩ yao nĩ ĩrĩkoragwo na ũrũmwe.

10. Gũkorũo ũrĩ mũrata wa ma kũhutĩtie ũndũ ũrĩkũ? (Thimo 17:17)

¹⁰ Ũhoro-inĩ wĩgiĩ arata. Rĩmwe na rĩmwe aingĩ aitũ nĩ tũiguaga tũkĩenda kwĩra mũrata wa hakuhĩ kaũndũ gaitũ ga thĩinĩ. Ti ũndũ mũhũthũ gwĩka ũguo hingo ciothe. No tũkorũo tũtamenyerete kwĩra andũ arĩa angĩ maũndũ maitũ ma thĩinĩ na no tũkue ngoro mũno tũngĩmenya atĩ mũrata witũ nĩ erĩte andũ angĩ ũndũ tũramwĩrĩte. No nĩ tũkenaga mũno rĩrĩa twamenya atĩ mũrata witũ nĩ oĩ kũiga hitho. Ũcio nĩwe “mũrata wa ma.”—Thoma Thimo 17:17.

11. (a) Athuri a kĩũngano na atumia ao monanagia atĩa atĩ no mehokwo? (b) Tũngĩĩruta atĩa kuumana na mũthuri wa kĩũngano ũrĩa ũrĩ hamwe na famĩlĩ yake thutha wa kũrũmbũiya ũndũ wa hitho wa kĩũngano? (Rora mbica.)

¹¹ Thĩinĩ wa kĩũngano. Athuri a kĩũngano arĩa maigaga hitho makoragwo marĩ “handũ ha kwĩhitha rũhuho, [na] handũ ha kwĩgitia” kũrĩ Akristiano. (Isa. 32:2) Nĩ tũĩ atĩ no twĩre athuri a kĩũngano ũndũ o wothe tũrĩ na ma atĩ ũndũ ũrĩa tũkũmeera ũgũikara ũrĩ hitho. Tũtimatindĩkagĩrĩria matwĩre maũndũ marĩa magĩrĩire kũigwo marĩ hitho. Makĩria ma ũguo, nĩ tũkenagio nĩ atumia a athuri a ciũngano citũ tondũ matigeragia kũhoya athuri ao ũhoro wa hitho wa andũ arĩa angĩ.  Hatarĩ nganja, mũtumia wa mũthuri wa kĩũngano nĩ agunĩkaga rĩrĩa aga kũigua ũhoro wa hitho wa aarĩ na ariũ a Ithe witũ. Mũtumia ũmwe wa mũthuri wa kĩũngano aaugire ũũ: “Nĩ ngenaga tondũ mũthuri wakwa ndanjĩraga ũndũ o na ũrĩkũ wĩgiĩ andũ arĩa marabatara ũteithio wa athuri, na o na ndanjĩraga marĩĩtwa mao. Nĩ ngenaga tondũ nĩ aigaga maũndũ macio marĩ hitho, na kwoguo nditangĩkaga nĩ ũndũ wa maũndũ itarĩ na ũhoti igũrũ rĩamo. Nĩ ũndũ ũcio, nĩ hotaga kũingĩrana wega na andũ othe kĩũngano-inĩ. Na nĩ ngoragwo na ma atĩ ndera mũthuri wakwa igũrũ rĩgiĩ maũndũ makwa ma thĩinĩ kana mathĩna makwa, o namo nĩ arĩigaga marĩ hitho.” Ma nĩ atĩ ithuothe tũngĩenda gũkorũo tũĩkaine tũrĩ andũ mangĩĩhokwo. Nĩ ngumo ta irĩkũ ingĩtũteithia gũkinyĩra muoroto ũcio? Rekei twarĩrĩrie ithano.

12. Nĩ kĩĩ kĩngĩtũma tuuge atĩ wendo nĩyo ngumo ĩrĩa ya bata mũno harĩ gũtuĩka mũndũ mwĩhokeku? Taarĩria.

¹² Wendo nĩyo ngumo ĩrĩa ya bata mũno ĩngĩtũma twĩhokwo. Jesu aaugire atĩ maathani merĩ marĩa manene nĩ kwenda Jehova na kwenda mũndũ ũrĩa tũriganĩtie nake. (Mat. 22:37-39) Wendo witũ harĩ Jehova nĩ ũtũtindĩkaga kwĩgerekania na kĩonereria gĩake gĩkinyanĩru gĩa kwĩhokeka. Kwa ngerekano, wendo witũ harĩ aarĩ na ariũ a Ithe witũ nĩ ũtũtindĩkaga kũiga maũndũ mao ma thĩinĩ marĩ hitho. Tũtingĩenda kũheana ũhoro ũngĩmatuurithia, ũngĩmaconorithia, kana ũngĩmaingĩria ũgwati-inĩ.—Joh. 15:12.

13. Wĩnyihia ũngĩtũteithia atĩa gũkorũo tũrĩ andũ mangĩĩhokeka?

¹³ Wĩnyihia no ũtũteithie gũtuĩka andũ mangĩĩhokeka. Mũkristiano mwĩnyihia ndageragia kwĩgaathĩrĩria kũrĩ arĩa angĩ na njĩra ya gũkorũo arĩ wa mbere kũheana ũhoro mũna. (Afil. 2:3) Ndageragia kwĩyonania atĩ nĩ wa bata na njĩra ya kuuga atĩ arĩ na ũhoro mũna wa hitho atagĩrĩirũo kwaria ũhoro waguo. Wĩnyihia ningĩ no ũtũteithie kwaga gũtheremia mawoni maitũ ene megiĩ maũndũ matarĩrĩirio thĩinĩ wa Bibilia kana mabuku-inĩ maitũ.

14. Ũtaũku ũngĩtũteithia atĩa gũtuĩka andũ mangĩĩhokwo?

¹⁴ Ũtaũku no ũteithie Mũkristiano kũmenya “hĩndĩ ya gũkira na hĩndĩ ya kwaria.” (Koh. 3:7) Kũrĩ andũ maugaga atĩ, “Kwaria nĩ kwega, no gũkira nĩ kwega makĩria.” Na njĩra ĩngĩ, ũguo nĩ kuuga atĩ nĩ kũrĩ hĩndĩ arĩ wega makĩria gũkira handũ ha kwaria. Nĩkĩo Thimo 11:12 yugaga ũũ: “Mũndũ ũrĩa ũkoragwo na ũtaũku wa ma nĩ gwĩkirĩra ekiragĩra.” Harĩ mũthuri ũmwe wa kĩũngano ũrĩ na ũmenyeru, na kaingĩ nĩ oragio ateithie ciũngano ingĩ rĩrĩa irĩ na mathĩna maritũ. Mũthuri ũngĩ wa kĩũngano akĩaria ũhoro wĩgiĩ mũthuri ũcio aaugire ũũ: “Hingo ciothe nĩ emenyagĩrĩra ndakaheane ũhoro wa hitho wĩgiĩ ciũngano ingĩ.” Gũkorũo arĩ na ũtaũku nĩ gũtũmaga aheo gĩtĩo nĩ athuri arĩa angĩ matungataga nao kĩũngano-inĩ kĩao. Nĩ makoragwo na ma atĩ ndangĩheana ũhoro wao wa hitho harĩ andũ arĩa angĩ.

15. Heana ngerekano ĩronania ũrĩa kwaria ma kũngĩtũma arĩa angĩ matwĩhoke.

¹⁵ Ũndũ ũngĩ ũngĩtũteithia gũtuĩka andũ mangĩĩhokwo nĩ kwaragia ma. Nĩ twĩhokaga mũndũ waragia ma tondũ nĩ tũmenyaga atĩ gũtirĩ hĩndĩ angĩheenania. (Ef. 4:25; Ahib. 13:18) Kwa ngerekano, ta tua atĩ ũrenda kwagagĩria ũhoti waku wa kũrutana. Kwoguo ũkeera mũndũ agũthikĩrĩrie ũkĩruta mĩario na akwĩre nĩ ha ũngĩagagĩria makĩria. Nũũ ũngĩĩhoka akũhe ũtaaro wa ma? Hatarĩ nganja  nĩ mũndũ ũrĩa ũngĩkwĩra na gĩtĩo ũhoro wa ma atekũhithĩrĩra, handũ ha ũrĩa ũngĩkwĩra ũrĩa ũrenda kũigua. Bibilia yugaga ũũ: “Kũrũnga mũndũ ũtekũhithĩrĩra nĩ kwega gũkĩra wendo mũhithanie. Nguraro cia gwĩkĩrũo nĩ mũrata nĩ cia wĩhokeku.” (Thim. 27:5, 6) O na gũtuĩka ma nĩ ĩtuuraga, ũtaaro wa ma kuuma kũrĩ mũrata no ũkũgune.

16. Thimo 10:19 yonanagia atĩa bata wa kwĩgirĩrĩria?

¹⁶ Kwĩgirĩrĩria nĩ kwa bata mũno angĩkorũo nĩ tũrenda kwĩhokwo nĩ andũ arĩa angĩ. Nĩ gũtũteithagia gũkira rĩrĩa tũraigua tũkĩenda kũheana ũhoro wa hitho twĩrĩtwo. (Thoma Thimo 10:19.) No ũkorũo ũrĩ ũndũ mũritũ kwĩgirĩrĩria rĩrĩa tũrahũthĩra nenda cia ũkinyanĩria. Tũngĩaga kwĩmenyerera, no twĩkore tũkĩheana ũhoro wa hitho kũrĩ andũ aingĩ tũtekũmenya. Na tũngĩheana ũhoro Intaneti-inĩ tũtingĩhota kũgirĩrĩria ũrĩa andũ arĩa angĩ mekũhũthĩra ũhoro ũcio, kana mathĩna marĩa mangiumana na ũhoro ũcio. Kwĩgirĩrĩria ningĩ no gũtũteithie gũkira rĩrĩa akararia matũheenereria tũheane ũhoro ũngĩingĩria aarĩ na ariũ a Ithe witũ ũgwati-inĩ. Ũndũ ũcio no wĩkĩke rĩrĩa tũrahũngwo mahũri nĩ thigari tũrĩ bũrũri-inĩ wĩra witũ ũgirĩtio kana ũgekĩrĩrũo mĩkaana. Hĩndĩ ta ĩyo kana mahinda-inĩ mangĩ, no tũhũthĩre ũtaaro wa ‘kũgiragĩrĩria kanua gaitũ tũgakahumbĩra.’ (Thab. 39:1) Nĩ tũrabatara gũkorũo tũrĩ ehokeku harĩ andũ othe, makorũo marĩ andũ aitũ a famĩlĩ, arata, aarĩ na ariũ a Ithe witũ, kana mũndũ ũngĩ o wothe. Na nĩguo tũkorũo tũrĩ ehokeku nĩ tũrabatara kwĩgirĩrĩria.

17. Tũngĩteithĩrĩria atĩa harĩ kwĩhokana thĩinĩ wa kĩũngano gitũ?

¹⁷ Nĩ tũcokagia ngatho nĩ ũndũ wa Jehova gũtũgucĩrĩria famĩlĩ-inĩ ya andũ mendaine na mangĩĩhokeka. Ithuothe tũrĩ na itemi rĩa kwĩrutanĩria gũtuĩka andũ mangĩĩhokwo nĩ aarĩ na ariũ a Ithe witũ. O mũndũ thĩinĩ wa kĩũngano angĩĩrutanagĩria kuonania wendo, wĩnyihia, ũtaũku, kwĩgirĩrĩria, na kwaragia ma, nĩ tũrĩteithagĩrĩria harĩ kwĩhokana thĩinĩ wa kĩũngano. No mũhaka tũthiĩ na mbere kwĩrutanĩria nĩguo tuonanie atĩ tũrĩ andũ mangĩĩhokwo. Rekei twĩgerekanagie na Jehova Ngai witũ na tũthiĩ na mbere kuonanagia atĩ tũrĩ ehokeku.