1. Ddikpa ke djo ko ka ko li ko thí ngbà nari ká ko ka ko chu addu ró?

 NGBÀ djo le ka le li le thí ná ke adi ndi tsoni djo ná lo njinji ndirigoti ke adi bbʉbbʉlo d’ra. (Zb. 15:4) Ndrŭ chueri chu nari kʉ, ndima ka ndima li ndima thí ke djo ngbà. Ko jirieri ko djoi ma, ko vei ma na di ndima mbu føri bbai ko djo. Nde, ko ká ka ko njí addu nja kpa li ndima thí ko djo d’e?

2. Ko djo ndrŭ ka ndima li ndima thí ngbà nari ká ko ka ko dhǒ ngbaribbai?

² Ko nzá ka ko cho ndrŭ kpakpanga na nja ndima di ndima thí li ko djo d’e ri. Ringani ko dhǒ ko djo nja ndrŭ ka ndima li ndima thí ngbà nari ko nji ná lo chulu. Le ka le pori le thí le li ndrŭ djo nari kʉ ddiddi mbø bbai. Ri badha e kpakpa, ro ri le vi nari e sʉsʉ. Bbʉbbʉ dhé, Yova adi nji ná lo adi rili ko li ko thí ke djo. Krʉ ddo ró ko ka ko li ko thí li ke djo dhonalo “ke nji ná ritsi krʉ e li djo le ka le li le thí ná ritsi.” (Zb. 33:4) Ndirigoti ke adi riji ko dyø ndi. (Efe. 5:1) Akonja kodhi ra nǎ Baba Yova dyøngʉe ná kpadhó loroji, ndirigoti kpa dhongʉe ndima ngbà djo le ka le li le thí ná kpa. Ndirigoti ko si ko tsotso ka ndi kó ná mbʉ (5) kʉ ná sifa nja, ndiro ndrŭ li ndima thí li ko djo d’e.

3-4. Nabi Danieli ká dhongʉe di djo ndrŭ ka ndima li ndima thí ngbà nari ngbaribbai ndirigoti fø lo ká ko cho ko dhu ngbá lo ko tsó?

³ Nabi Danieli kʉ bblo pli kʉ ná loroji, ngbà djo le ka le li le thí ná ndrŭ kana. Nì mai ndima ngʉe Babiloni nǎ no tsena ro, karrnga goti ke singʉe nji ná lo chulu ke dhongʉeri ndi djo le ka le li le thí ngbà. Ndrŭ lingʉe ndima thí ke djo bbo, Yova dhó ngatsotsokodha chulu ke tungʉe Babiloni nǎ pi Nebukadneza dhó nyo nanga ná saa na. Ro ddikpa saa na ringangʉeni ke d’rari pi dho nari kʉ, Yova nanga kani ka ke nji ná lo dho, føri nga ngʉe pi jingʉe ndi rr ná lo ri. Ri  ungʉeri Danieli é nga nǎ do ro nja ndi rá fø lo d’ra pi dho d’e, dhonalo Nebukadneza tsɨ sangʉeni bbo! (Da. 2:12; 4:20-22, 25) Bí cho da nari goti Danieli dhongʉe ndi djo le ka le li le thí ki ngbà nari d’ʉ ndi tungʉe Babiloni nǎ dzaikpa ro ndingʉeni ddù chulu ná lo nanga nari na. (Da. 5:5, 25-29) Luti, Umedi nǎ Darius ma, ndi unakpa ma na d’ingʉe riutso nari kʉ, Danieli djó kʉ “kpakpa bbo kʉ ná roho.” Kpa chungʉeri chu nari kʉ, Danieli kʉ “li djo le ka le li le thí ná ke ndirigoti nzɨ lo bé pá inga nga nǎ shasha kʉ ná ke.” (Da. 6:3, 4) Bbʉbbʉ dhé, nzɨ ngʉ Mungu má ná pikpa ma krʉ chungʉeri chu nari kʉ, Yova dzá fø njí dhi ke djo le ka le li le thí ngbà!

⁴ Danieli dhó loroji djo ko ngaddi na saa na ko ka ko dhuri ko tsó: ‘Nga kʉ Yova dzá Dimu ná ndrŭ ká churie ma ngbaribbai? Ma ká churieni nì adi ndi dhona le bbʉ ná ritsi nji ndirigoti ngbà djo ndrŭ ka ndima li ndima thí li ná ke i ngbà?’ Fø ngadhudha goti ká ko ka ko ngʉ addudho? Dhonalo ngbà djo ndrŭ ka ndima li ndima thí nari bbai ko ko dhǒ nari na ko adi madha bbʉ Yova dho.

5. Hanania ká chungʉeni li djo ndrŭ ka ndima li ndima thí ná ke addudho?

⁵ Cho 455 na Y.G.N., Guvernere Nehemia chingʉe Yerusalemu nǎ dzaikpa nari goti, ke nengʉe ngbà djo le ka le li le thí ná kpetsi kpa nja ndima b’o fø bba ronga d’e. Fø bba ronga ka ndi b’o ná fø kpa djó bbonga Nehemia vʉngʉe Hanania. Biblia pori Hanania ngʉe ni ngʉ “adi Mungu do nji ndirigoti ngbà djo le ka le lie le thí ná ke nja bí kʉ ná ndrŭ djolu.” (Neh. 7:2) Yova ndi ji ndirigoti ke dho ndi njedha bbʉ nari  do dho Hanania ngʉ adi ndi dhona le bbʉ ná njínji krʉ kpakpanga na. Fø sifa ka ndi kó ko tsotso maddi nja ndrŭ li ndima thí li ko djo Mungu dzá njí kana d’e.

6. Tikiko ká dhongʉeri ndi kʉ ngbà djo mutume Paulo ka ndi li ndi thí ná kau ngbaribbai?

⁶ Anja mutume Paulo lai li djo le ka le li le thí ná ke Tikiko dhó loroji. Prizo nǎ Paulo ngʉe ná saa djo, ke ngʉ adi ndi thí lili ke djo ndirigoti ke pongʉeri Tikiko kʉ, “chi tøni ná njí dhi ke.” (Efe. 6:21, 22) Paulo nzɨ ngʉ adi ndi thí li ke djo nja ke rá barua dhé mba Efeso nǎ ndirigoti Kolosai nǎ kʉ ná le-djoi dho dhé ri, ro ke ngʉ adi ndi thí li ke djo dhonalo ke ngʉ adi fø le-djoi li kpakpa ndirigoti ke ngʉ adi kpa iso pɨpɨ. Tikiko dhó loroji adi njʉ ko ronga b’o kiroho nǎ chi ndima tøni ro ná kpetsi kpa dhó longa no ko dho.​—Kol. 4:7-9.

7. Nidhó kutaniko nǎ wazee ma, watumishi wa huduma ma na djo le ka le li le thí ngbà. Nde, ni ká ka ni ba ngbá somo kpadhó loroji nǎ ro?

⁷ Njʉ ko nanga adi jini bbo, kodhó ngbà djo le ka le li le thí ná wazee ma, watumishi wa huduma ma na dhi lo dho. Danieli ma, Hanania ma, Tikiko ma na bbai kpa adi ndima dhó le bbʉ ná njínji kpakpanga na. Loroji na, yenga ddo kana e ná njudha dhi ngana ko si ró, ko adi ri chu nari kʉ programu nǎ e ná kipindi krʉ le bbʉe b’lo ndrŭ dhona. Ndirigoti kipindi le bbʉe dhó ná fø le-djoi ma, le-vei ma na tayarisha ndima dhó le bbʉe ná fø kipindi ngbà ndirigoti kpa njí ri njí ró, føri adi hwè bbʉ bbo wazee dho! Loroji na, ko nanga ro nzɨ adi rɨni kodhó wanafunzi wa Biblia ko nzǐ njudha dhi ngana nari dho ri, dhonalo ko adi ri chu nari kʉ hotuba si bbʉ ná ke kʉ nì. Ndirigoti ko chueri chu nari kʉ, kodhó lo u lod’radha dho ná vichapo krʉ sie nì. Chi tøni ná le-djoi krʉ adi ko ronga b’o bblo ndirigoti ko adi mbai po Yova dho kpa dhi lo dho! Nde, ko ká ka ko dhori ko kʉ ngbà djo le ka le li le thí ná ndrŭ nari ngbá chu na?

8. Ri ká ngani ko é kiasi na ngbaribbai nja ndrŭ ro ko ko dyu li ná saa na? (Mezali 11:13)

⁸ Ko jirie ko djoi ma, ko vei ma na ji ndirigoti ko adi riji ko chu kpadhó lo ká di ngbǎ ma nari. Nì mai ri kʉ føro, ringani ko é kiasi na ndirigoti ko b’o kpadhó nzá le ka le po ndrŭ kana ná lo ronga b’o. Karne ya kwanza nǎ kutaniko nǎ nja ndrŭ “ngʉ adi ndrŭ loti, kpa ngʉ adi ndima tso tsu nja ndrŭ dhó lo na, kpa ngʉ adi nzá djo ringani ndima tilo ná loti.” (1 Ti. 5:13) Bbʉbbʉ dhé, ko nzá jiri ko é kpa bbai ri. Nde, addinga i lo djo, ddikpa le d’ra siri dhi lo ko dho ndirigoti le pori nzɨ ko ra fø lo d’ra nja ndrŭ dho. Loroji na, ddikpa le-ve ka ndi d’ra ndi da lu ná afya dhi kpakpalo ko dho inga ndi da lu ná nja kpakpalo ndirigoti le nziri ko tsó nzɨ ko d’ra fø lo ro ndrŭ dho ró, ringani ko njiri fø. * (Azø Mezali 11:13.) Kpadjo akonja b’o ronga ringani ko b’o ná siri dhi lo ro di.

9. Familia nǎ ndrŭ ká ka ndima dhǒ ndima djo le ka le li le thí ngbà nari ngbaribbai?

⁹ Familia nǎ. Familia nǎ ndrŭ krʉ dho ringani ndima b’o familia nǎ nzá le ka le po ndrŭ kana ná lo ronga b’o. Loroji na, njaro ddikpa le-ve ka ndi é gbo ka ndi tá le na nari ndibbá ke adi dyá ná ddikpa nyi na. Ke dho ká ringani ndi d’ra fø lo nja ndrŭ dho ndirigoti ndi liri le mbu ndi che? Nzá! Dhonalo ke jirie ndibbá le ji ndirigoti ke  nzá jirie ndi njí le thí ronga ka ndi vo ná lo ri. (Efe. 5:33) B’lo dhi ná nzø jirieri le di heshima ro bbʉ ndima dho nja chu na. Ri kʉ bbo na mana kʉ ná lo gø dhi ndrŭ di fø lo ngano. Kpadho nzá ringani ndima di do pá ndima dhi nzø djo, kpadhó kosa ndima d’ra nja ndrŭ dho nari chulu ri. (Kol. 3:21) Nzø dho maddi ringani ndima di siri ronga b’o, nzɨ ndima d’ra nzá le ka le d’ra ná lo nja ndrŭ dho, ndiro nzɨ ndima pa do ndima dhó familia nǎ ndrŭ djo ró. (Kum. 5:16) Njati familia nǎ ndrŭ ddiddiro krʉ di siri ronga b’o ró, familia nǎ ndrŭ kana nga sie chøchø.

10. Bbʉbbʉ kau le kʉ nari ká tsu addu ndi nǎ? (Mezali 17:17)

¹⁰ Kau le nji nari kana. Nja saa na, kodhó lo jirie kodhó lo ko ka ko d’ra dho ná kau. Ro nja saa djo, føri ka ndi é kpakpa. Njaro ri nga e sʉsʉ ko dho ko d’ra ko thí nǎ ko ddi ná lo kau dho ri. Ro ko d’rari ke dho ndirigoti ko rá riutso d’i ke d’ra fø lo nja ndrŭ dho ri ró, føri adi ko thí bʉbʉ. Føri rɨngana, njati ko d’ra ngbaribbai ma ko ko mbu nari kodhó ddikpa kau dho ndirigoti ke rá føri ro d’ra nja ndrŭ dho nzá ró, ko nanga adi jini bbo, dhonalo føri kʉ “bbʉbbʉ kau.”​—Azø Mezali 17:17.

11. (a) Ndima djo ndrŭ ka ndima li ndima thí ngbà nari ká wazee ma, ndima bbá isɨ ndrŭ ma na ka ndima dhǒ ngbaribbai? (b) Ddikpa muzee nzá d’rae kutaniko nǎ siri ndidhó familia nǎ ri, ná ke dhó loroji nǎ ro ká ko ka ko ba ngbá somo? (Anja ri chuti ji.)

¹¹ Kutaniko nǎ. Chuchuni siri ronga b’odha dho ná wazee kʉ “ru le ka le runi vʉvʉ ró nanga ndirigoti ngatso le ka le nyi nanga” le-djoi dho. (Isa. 32:2) Ko churi chu nari kʉ, ko ka ko d’ra krʉ kʉ ná lo fø kpetsi kpa dho, ro kpa nzɨ ra kʉ ri ro d’ra d’i ndrŭ dho ri. Ko nzɨ adi kpa cho kpa d’ra siri dhi lo ko dho ri. Føri kina, ko nanga adi jini bbo wazee bbá isɨ ndrŭ dho, dhonalo ndrŭ nzɨ adi rine wazee d’ra siri kʉ ná lo ndima dho ri. Bbʉbbʉ dhé, ri kʉ ledha njati muzee bbá le di ndi djoi ma, ndi vei ma na dhó siri dhi lo djo loti nzá ró.  Ddikpa muzee bbá le pori: “Ma nanga adi jini bbo dhonalo ma bbá ke nzɨ adi ndima rae ndrŭ tsotso ko ná ngana dae ná lo nanga tu ma dho ri, inga ri ká ngani le kó ie tsotso nari nanga ma nzɨ ddi inga ndi d’ra kpa ró dho ma dho ri. Føri adi ma nyǒ tho bbo, dhonalo ma nzá jirie nzá tsotso ma ka ma kó ná lo di ma nanga d’o ri. Føri adi rili ma mbu ma bblo ndirigoti ma tilo bblo kutaniko nǎ ndrŭ krʉ na. Føri dzá lo dho ma urieri u nari kʉ, ma d’ra ngbaribbai ma, ma ma mbu nari inga madhó kpakpalo ma bbá ke dho ró, madhó lo ronga ka ndi b’oni b’o.” Bbʉbbʉ dhé, ko krʉ jirieri ko chuni ngbà djo ndrŭ ka ndima li ndima thí ná ndrŭ. Nde, ko tsotso ká ngbá sifa ka ndi kó nja ko é fø di ná ndrŭ d’e? Akonja ko tsotso ka ndi kó ná mbʉ (5) kʉ ná sifa.

12. Ká addudho ko ka ko pori nari kʉ, jidha kʉ le thí le li ndrŭ djo nari tso ngani ná nga? Abbʉ ddikpa loroji.

¹² Jidha kʉ le thí le li ndrŭ djo nari tso ngani ná nga. Yesu pongʉeri bbobbo aro kʉ ná yadha kʉ, ko ji Yova ndirigoti ko ji ko lai ndrŭ. (Mt. 22:37-39) Ko ji Yova nari adi ko ronga cho ko dyø ke dhó kaka ná loroji, ndrŭ djo le le thí li nari kana. Loroji na, ko djoi ma, ko vei ma na ko ji nari adi rili ko b’o kpadhó siri dhi lo ronga b’o ndrŭ kana. Ko nzá jirie ko po njedha ka ndi bbʉ kpa dho ná lo inga che dho kpa ka ndima mbu ndima ná lo ri.​—Yoh. 15:12.

13. Nyenyenga ká adi ko tsotso kó ngbaribbai ndiro ko é ngbà djo ndrŭ ka ndima li ndima thí ná ndrŭ d’e?

¹³ Nyenyenga si ko tsotso ko nja ko é ngbà djo ndrŭ ka ndima li ndima thí ná ndrŭ d’e. Nyenyenga na kʉ ná Mukristo nzɨ adi riji ndi ké nja ndrŭ nanga ya kwanza ndi d’ra ddikpa lo nari na ri. (Flp. 2:3) Ke nzɨ adi rine ndrŭ nja ndi mana na nzá ringaeni ndi d’ra ndrŭ dho ná lo ndi d’ra nari chulu ri. Nyenyenga adi ko tsotso ko ndiro nzɨ ko d’ra kodhó nganjadha bbo ddikpa nzá djo Biblia po lo inga kodhó vichapo tilo djo ná lo djo ró.

14. Lo utsod’idha ká ka ndi kó ko tsotso ngbaribbai ndiro ko é ngbà djo nja ndrŭ ka ndima li ndima thí ná ndrŭ d’e?

¹⁴ Lo utsod’idha (utambuzi) ka ndi kó Mukristo tsotso ko ndiro ndi chu “ngbá saa djo ká ndi ka ndi tilo nzá ndirigoti ngbá saa djo ká ndi ka ndi tilo ti” nari d’e. (Muh. 3:7) Nja desturi nǎ le adi ripo, “lo le ti nari kʉ mbø (feza) ro ddi le go nari kʉ or.” Nja lo nǎ le ka le pori nja saa djo rie bblo le go ddi lo le ti nari djolu. Føri djotsina, Mezali 11:12 i shauri bbʉ ko dho: “Bbʉbbʉ lo utsod’idha na kʉ ná ke adi go ddi.” Akonja ddikpa loroji, bí nji ddo kutaniko nǎ ná ddikpa muzee le ngʉ adi cho ndi rá nja kutaniko nǎ kʉ ná kpakpalo tsotso ko. Ke djo ke lai ddikpa muzee pori ɨ, “Ke adi krr ndiro nzɨ ndi d’ra nja kutaniko nǎ siri nja kutaniko nǎ ró.” Fø muzee ngʉe nyodyu na bbo nari dho, kedhó kutaniko nǎ nja wazee ngʉ adi heshima bbʉ ke dho. Kpa chungʉeri chu ke nzɨ ra ndima dhó siri dhi lo ro d’ra nja ndrŭ dho ri.

15. Ad’ra addudho ma, rie bbʉbbʉ lo ni d’ra ri ró nja ndrŭ ka ndima li ndima thí li ni djo nari.

¹⁵ Bbʉbbʉ lo le d’ra nari kʉ, ko tsotso ka ndi kó ndiro nja ndrŭ li ndima thí li ko djo d’e ná nja lo. Ko adi ko thí li bbʉbbʉ lo d’ra ná ke djo, dhonalo ko churi krʉ ddo ró ke adi bbʉbbʉ lo d’ra. (Efe. 4:25; Ebr. 13:18) Loroji na, addiri ni ji ni rá anzi nidhó longaddidha kana. Føri dzá lo dho ni nzi ddikpa ke nja ke rr nidhó hotuba, ndirigoti ke si ngbaribbai ma ni ka ni njiri ndiro nidhó hotuba sie luti bblo pli nari  d’ra ni dho d’e. Ni ká ka ni li ni thí ie djo nja ndi si bbʉbbʉ kʉ ná shauri bbʉ ni dho d’e? Ri ká ka ndi é hwè ka ndi bbʉ ni dho ná lo d’ra ná ke inga jidha na bbʉbbʉ lo d’ra ni dho ná ke? Fø jibu kʉ wazi. Biblia ripo: “Wazi kʉ ná nizamu darie da rú le ru ná jidha djolu. Vo ma ri vó ni ronga ró nidhó kau bbʉ ni dho ná nizamu adi ke kʉ chi nari dhǒ.” (Mez. 27:5, 6) Kpakpa ma ri rrdha e ya kwanza ro, bbʉbbʉ kau d’ra ko dho ná lo nǎ ro ko adi faida ba bbo.

16. Ringani ko di ko ronga tso chocho nari ká Mezali 10:19 dho ngbaribbai?

¹⁶ Le ronga tso le chocho nari kʉ bbo na mana kʉ ná lo ndiro nja ndrŭ di ndima thí li ko djo d’e. Fø sifa ka ndi kó ko tsotso ndiro nzɨ ko shani nja ko d’ra siri dhi lo d’e. (Azø Mezali 10:19.) Njaro ko ronga tso ko cho nari ka ndi si kpakpa eternete na ko njínji ná saa djo. Njati ko é krr nga ró, ko ka ko d’ra siri dhi lo bí kʉ ná ndrŭ dho nzá ko ji ro. Ndirigoti b’lo ko pli longa ró, ko nzá ka ko chu ngbaribbai ma ndrŭ ka ndima njinjí fø lo na nari ri, ndirigoti ngbá lo ma ka ndi si fø lo nǎ ro nari ro ri. Ko ronga tso ko cho nari ka ndi kó ko tsotso ki njati wapinzani di rimbu ndima liri ko d’ra hatari na ka ndi li ko djoi ma, ko vei ma na ná lo ró. Fø di ná lo ka ndi banga njati polise di ngadhu ko tso gʉ kodhó njí gʉni ná ngø nǎ ná saa djo. Ko ka ko njínji Biblia nǎ ɨ ripo ná yadha na, “akob’o [ko] tso ronga le tso ronga tso chodha dhi ritsi na” fø lo kana ndirigoti nja lo kana maddi. (Zb. 39:1) Njati rie ko di kodhó familia na ma, kodhó bbakau na ma, ko djoi ma, ko vei na ma inga nja d’i ndrŭ na ma ró, ringani ko é ngbà djo ndrŭ ka ndima li ndima thí ná ndrŭ. Nja ko é ngbà djo ndrŭ ka ndima li ndima thí ná ndrŭ d’e, ringani ko di ko ronga tso chocho.

17. Ko ká ka ko liri kutaniko nǎ ndrŭ di ndima thí lili ndima djo ngbaribbai?

¹⁷ Ko adi mbai po bbo Yova dho, ke gba ko tso jiji ko ná li djo ko ka ko li ko thí ná ko djoi na nari dho! Ko krʉ dho ringani ko é li djo ko djoi ma, ko vei ma na ka ndima li ndima thí ná ndrŭ. Njati ko di jidha dhǒ, nyenyenga ma, chølo ma, lo utsod’idha ma ndirigoti ko di ko ronga tso chocho ró, fø ko rinji nari na ko rili kutaniko nǎ ndrŭ di ndima thí lili ndima djo. Ringani ko njí kpakpanga ndiro ndrŭ di ndima thí lili ko djo d’e. Akodyø kodhi Mungu Yova, ndirigoti akoliri ndrŭ li ndima thí ko djo.