1. A munhu wo tsumbeka i ti karatela ku maha yini?

 A MUNHU wo tsumbeka i ti karatela ku maha lezvi a tsumbisako niku i wulawula lisine. (Lis. 15:4) A van’wani va mu tsumba. Ha zvi lava ku a vamakabye va hina va hi tsumba. Hi nga maha yini kasi va hi tsumba?

2. Hi nga zvi kombisisa kuyini ku hi vanhu vo tsumbeka?

² A hi nge kurumeti van’wani a ku va hi tsumba. Hi fanele ku komba van’wani hi mitiro a ku zva ringana a ku va hi tsumba. A kutsumbeka ku fana ni mali. Zva karata ku yi kuma, kanilezvi zva olova ku yi luza. Handle ko kanakana, ha mu tsumba Jehovha. A nga ta tshuka a hi kanganyisa, hakuva “yontlhe mitiro yakwe yi tsumbekile.” (Lis. 33:4) I lava ku hinawu hi mu pimanyisa. (Efe. 5:1) A hi woneni a zvikombiso zva malandza yo kari ya Jehovha lawa ma pimanyisileko a Papayi wa hina wa le tilweni ma tlhela ma kombisa hi mitiro lezvaku ma tsumbeka. Hi ta tlhela hi wona a ntlhanu wa matshamela ma to hi vhuna kuva vanhu vo tsumbeka.

3-4. Muphrofeti Dhaniyeli i kombisile kuyini lezvaku munhu wo tsumbeka niku lezvo zvi fanele ku hi kuca ku ti wutisa yini?

³ Muphrofeti Dhaniyeli i hi vekele cikombiso ca cinene nguvhu ca kuva munhu wo tsumbeka. Hambu lezvi a nga khomilwe aya wukhumbini hi vaBhabhuloni, hi ku hatlisa i nova ni nduma yi nene niku a van’wani va wa mu tsumba. A nduma yakwe yi no engeteleka a cikhati leci a nga tlhamusela a miloro ya hosi Nebhukadnezare wa le Bhabhuloni. Ka khati go kari, zvi lavile ku Dhaniyeli a byela hosi ku Jehovha i wa nga xalali hi yona — ma  nga hi mahungu ya ku a hosi yi wa nga ta tsaka hi ku mazwa. Lezvo zvi wa lava a kutiya-hlanha, hakuva Nebhukadnezare i wa hi munhu wa cizangazangani. (Dan. 2:12; 4:20-22, 25) Andzhako ka malembe yo tala, Dhaniyeli i kombisile kambe lezvaku i wa tsumbeka a cikhati leci a nga tlhamusela a mahungu ya fihlakalo lawa ma nga woneka laha khurisini ga lomu ndlwini ya wuhosi le Bhabhuloni. (Dan. 5:5, 25-29) Hi ndzhako ka cikhati, Dhariyusi, a muMedhi, ni tihosana takwe vonawu va no wona lezvaku Dhaniyeli “i wa hi ni moya wunene”. Va wa zvi tiva lezvaku Dhaniyeli ‘i wa tsumbekile, ku wa nga hi na cihoxo hambu cihoheto ci nga kumiwa kakwe.’ (Dan. 6:3, 4) Phela hambu a tihosi leto ta vahedheni ti wa zvi wona lezvaku a mukhozeli loyi wa Jehovha i wa ringana ku mu tsumba!

⁴ Laha hi ehleketako hi cikombiso ca Dhaniyeli, hi nga ti wutisa lezvi: ‘I nduma muni ndzi nga nayo ka lava va nga hiko Vakustumunyu va Jehovha? Xana ndzi tiviwa kota munhu a khatalelako a wutihlamuleli gakwe ni kuva munhu a ringanako ku tsumbiwa?’ Hikuyini zvi nga zva lisima a ku ti maha zviwutiso lezvo? Hi lezvaku a cikhati leci hi tsumbekako hi mu nehela wudzundzo Jehovha.

5. Cini ci vhunileko Hananiya a kuva munhu wo tsumbeka?

⁵ Hi 455 Mahlweni ka Nguva ya Hina, andzhako ka loku Govhernadhori Nehemiya a aketile mimuro ya Jerusalema, i no lava a vavanuna vo tsumbeka lava va nga wa ta khatalela a dhoropa. Cikari ka vavanuna lavo, Nehemiya i hlawulile Hananiya a kuva nduna ya makhokhola. A Bhibhiliya gi wulawula hi Hananiya kota  ‘wanuna a tsumbekileko, na a hundza vanyingi hi ku chava Nungungulu’. (Neh. 7:2) A ku randza Jehovha ni ku chava ku mu khunguvanyisa zvi kucile Hananiya a ku a ti tsitsirita ni ka cihi ciavelo a nga nyikiwa. A matshamela lawo ma ta vhuna hinawu a ku hi tsumbeka ntirweni wa Nungungulu.

6. Tikikusi i kombisile kuyini lezvaku i wa hi munghana wo tsumbeka wa mupostoli Pawule?

⁶ Wona cikombiso ca Tikikusi, a munghana wo tsumbeka wa mupostoli Pawule. A cikhati leci Pawule a nga vhalelwe laha kaya, i wa vhuniwa hi Tikikusi, laha ka kuza a ku i “nandza go tsumbeka”. (Efe. 6:21, 22) Pawule i rumile Tikikusi lezvaku a heleketa mapapilo ka vamakabye le Efesusi ni le Kolosi ni ku tlhela a va tiyisa ni ku va chavelela. Tikikusi i hi alakanyisa a vavanuna vo tsumbeka lava va hi khatalelako hi tlhelo ga moya nyamutlha. — Kol. 4:7-9.

7. Zvini u nga gondzako ka madhota ni malandza yo vhunetela ya bandla ga wena xungetano hi kuva munhu wo tsumbeka?

⁷ Nyamutlha ha ma bonga nguvhu a madhota ni malandza yo vhunetela hi lezvi va nga vanhu vo tsumbeka. A ku fana na Dhaniyeli, na Hananiya na Tikikusi, va khatala nguvhu hi zviavelo zvabye. Loku hiya mutlhanganweni wa cikari ka vhiki, ha tiyiseka lezvaku zvontlhe zvipandze zvi ta mahiwa. A madhota ma bonga nguvhu loku a vamakabye lava va avelweko zvipandze va longisela va tlhela va maha zvipandze zvabye! Hi cikombiso, a hi kanakani a ku ramba zvigondzani zva hina zva Bhibhiliya a ku zvita mutlhanganweni wa hina wa kumbhela ka vhiki hi ku chava ku a makabye loyi a nga ni kanelo ya vanhu vontlhe a nga tshuka a rivakelwe ku lulamisela. Ahandle ka lezvo, ha tiyiseka lezvaku a mabhuku hi ma lavako kasi ku ma tirisa kuchumayeleni contlhe cikhati ma tava kona. Ha khatalelwa khwatsi hi vamakabye lavo vo tsumbeka, niku ha mu bonga nguvhu Jehovha hi kota ya vona! Makunu, hi nga kombisa kuyini lezvaku hi vanhu vo tsumbeka?

8. Hi nga kombisa kuyini kuringanisela laha hi kombisako kukhatala hi van’wani? (Mavingu 11:13)

⁸ Ha va randza a vamakabye va hina niku ha khatala hi kutshamiseka kabye. Hambulezvo, hi fanele ku ringanisela ni ku kombisa cichavo hi zvihundla zvabye. A vokari bandleni ga wuKristu ga zana ga malembe go sangula va wa hi ni “dekele, va nghenela zva vambe, va wulawula hi zvilo va nga faneliko ku wulawula hi zvona.” (1 Tim. 5:13) Handle ko kanakana, a hi zvi lavi ku fana navo. Kanilezvi a hi zvi veke laha kaku a wokari i hi byela mahungu ya yena wutsumbu a gumesa a hi byela ku a hi faneli ku byela van’wani vanhu. Hi cikombiso, a makabye wo kari wa cisati i hi bhulela a mababyi yo kari a nga nawo kutani cikarato cin’wani a kumanako naco, a gumesa a hi kombela ku hi nga byeli van’wani. Hi fanele ku maha lezvi a nga hi kombela. * (Lera Mavingu 11:13.) Zvezvi a hi woneni a zviyimo zvin’wani zvotala lezvi zvi nga zva lisima a ku hi hlayisa cihundla.

9. A zviro zva ngango zvi nga kombisa kuyini lezvaku zva tsumbeka?

⁹ Laha ngangweni. A ciro cin’we ni cin’wani ca ngango ci na ni wutihlamuleli ga ku fihla a timhaka to kari ta cihundla ta laha ngangweni. Hi cikombiso, a sati wa muKristu a nga randza ku maha zvilo zva ku ka nuna wakwe zva hlekisa. A ku a nuna wakwe i wa ta famba a hlawutela van’wani, a mu wisa tingana a sati wakwe ke? A nge mahi lezvo! Phela wa mu randza sati wakwe, niku i wa nga ta tshuka a maha ni wihi nchumu wu nga wa ta mu zwisa kubayisa. (Efe.  5:33) A vaswa va lava ku kombisiwa cichavo cokari hi vapswali vabye. Zvinene a ku a vapswali va alakanya a mhaka leyi. A va faneli ku va wisa tingana a vana vabye hi ku hlawutela zvihoxo zvabye ka van’wani. (Kol. 3:21) A vana va fanele ku tlhariha, va nga wulawuli hi zvilo zvi nga wa ta wisa tingana a zviro zvin’wani zva ngango. (Deut. 5:16) Loku a ciro cin’we ni cin’wani ca ngango ci maha cipandze ca cona hi ku hlayisa a zvihundla zva laha ngangweni, a ngango wu ta zwanana.

10. Zvini zvi patsekako laha ka kuva munghana wa lisine? (Mavingu 17:17)

¹⁰ Ka vanghana va hina. A kutala ka hina zva tshuka zvi laveka ku hi mu byela cihundla co kari a munghana wa hina wa hombe. Ka zvikhati zvin’wani, lezvo zvi nga hi karatela. Kuzvilava hi tshamela ga hina zva hi karatela a ku byela van’wani lezvi zvi nga mbilwini ya hina. Kanilezvi, loku hi tshuka hi kanya mbilu hi mu byela cihundla co kari a munghana wa hina, zvi nga hi pandza nguvhu mbilu loku hi gumesa hi tiva ku i hlawutele van’wani lezvi hi nga mu byela. Hambulezvo, ha va bonga nguvhu lava va ti khomako va nga bhoxi a zvihundla zva hina! Lavo ‘vanghana’ va lisine. — Lera Mavingu 17:17.

11. a) A madhota ni vasati vabye va zvi kombisa kuyini lezvaku vanhu vo tsumbeka? b) Zvini hi gondzako ka lezvi a dhota go kari gi ti khomisako zvona a timhaka ta bandla ta cihundla laha ngangweni wakwe? (Wona mufota.)

¹¹ Laha bandleni. A madhota lawa ma tiviwako hi ku hlayisa cihundla, a ka vamakabye vabye va fana ni “wuchavelo loku moya wu bhubhutsa” ni “wuponelo ka cingulo”. (Isa. 32:2) Ha zvi tiva lezvaku hi nga bhula ni vamakabye lavo na hi tlhatlhekile, na hi tiyiseka lezvaku lezvi hi to va byela va nga ta byela van’wani. A hi va kurumeti ku va hi hlawutela zvilo zva cihundla. A cin’wani kambe, ha va bonga nguvhu a vasati va madhota ya hina hi kota ya lezvi va kalako va nga zami ku xotsa mahungu ya cihundla ka vanuna vabye. Kunene, makatekwa ku a sati wa dhota a nga byeliwi mahungu ya cihundla ya vamakabye laha bandleni. A sati wa dhota go kari i wulile lezvi: “Ndza bonga  nguvhu hi lezvi a nuna wa mina a kalako a nga ndzi hlawuteli mahungu ya cihundla xungetano hi vamakabye lava va mahelako tiendzo ta wurisi kutani lava va lavako ku vhuniwa hi tlhelo ga moya ne ku ndzi byela mavito yabye. Ndza bonga hi lezvi a nuna wa mina a kalako a nga ndzi rwexi ndzhwalo wa zvikarato zva ku ne ndzi nga ta maha nchumu. Hi kota ya lezvo, zva ndzi olovela a ku bhula ni vontlhe lomu bandleni na ndzi tlhatlhekile. Ndza tsumba lezvaku loku ndzi byela nuna wa mina lezvi ndzi ti zwisako zvona kutani zvikarato zva mina, a nga ta hlawutela van’wani.” Kunene, hontlheni hi lava kuva vanhu vo tsumbeka. Makunu matshamela muni ma nga hi vhunako ku maha lezvo? A hi wonene a ntlhanu wa wona.

12. Hikuyini hi nga wulako lezvaku a lirandzo hi gona tshamela ga tshinya gi nga hi vhunako kuva vanhu vo tsumbeka? Nyika cikombiso.

¹² A lirandzo hi gona tshamela ga tshinya gi nga hi vhunako kuva vanhu vo tsumbeka. Jesu i wulile lezvaku a milayo yimbiri ya hombe ku randza Jehovha ni muakelani wa hina. (Mat. 22:37-39) A lirandzo la hina hi Jehovha li hi kuca ku pimanyisa cikombiso cakwe co mbhelela ca kutsumbeka. Hi cikombiso, a lirandzo la hina hi vamakabye li hi kuca ku hi nga hlawuteli zvihundla zvabye. Hi wa nga ta tshuka hi hlawutela zvilo zvi nga wa ta va bayisa, ku va dhanisa kutani ku va maha va karateka. — Joh. 15:12.

13. A kutikoramisa ku hi vhuna ku hiva vanhu vo tsumbeka hi ndlela muni?

¹³ A kutikoramisa ku hi vhuna ku hiva vanhu vo tsumbeka. A muKristu wo ti koramisa a nga ti karateli kuva yena wo sangula ku byela van’wani a mahungu yo kari. (Filp. 2:3) A nga hundzeleti a lisima lakwe hi ku maha van’wani va alakanya ku wa tiva zvilo zva ku a nga faneli ku wulawula hi zvona. A kutikoramisa kambe ku ta hi vhikela ku hi nga xwanyi zvilo zva mavalivali zvaku a ku wulawuliwi hi zvona lomu ka Bhibhiliya kutani ka mabhuku ya hina ma seketelwako ka Bhibhiliya.

14. A kupimisisa ku hi vhunisa kuyini kuva vanhu vo tsumbeka?

¹⁴ A kupimisisa ku vhuna a muKristu a ku a tiva ‘a cikhati ca ku miyela, ni cikhati ca ku wulawula’. (Mutsh. 3:7) A magezu lawa ya ku: “A ku wulawula i prata kanilezvi a ku miyela i ouro” ma tolovelekile nguvhu ka midhawuko yo kari. Hi magezu man’wani, ku na ni zvikhati zvi nga zvinene a ku miyela a ku hundza ku wulawula. Hi cigelo leco Mavingu 11:12 a nge: ‘A munhu wa kupimisisa wa ti miyelela.’ Hi cikombiso, a dhota go kari go buvha gi tolovela ku kombeliwa a ku vhunetela man’wani mabandla ka zvikarato zva wona zva hombe. Mhakeni leyi, a dhota gin’wani gi wulile lezvi xungetano hi dhota lego: “Contlhe cikhati a gi tshuki gi hlawutela timhaka ta cihundla ta mabandla man’wani.” A kupimisisa ka dhota lego ku mahile ku gi kombisiwa cichavo hi vamakabye lava va tirako zvin’we ka hubye yabye ya madhota. Va tiyiseka lezvaku a nga ta tshuka a hlawutela van’wani a zvihundla zvabye.

15. Nyika cikombiso ci kombako lezvi a ku wulawula lisine zvi nga mahisako zvona ku a van’wani va hi tsumba.

¹⁵ A kuva vanhu va lisine i tshamela gin’wani gi lavekako kasi hiva vanhu vo tsumbeka. A munhu wa ku wulawula lisine ha mu tsumba hakuva ha zvi tiva lezvaku a nga ta tshuka a hi hembela. (Efe. 4:25; Mah. 13:18) Hi cikombiso, a hi nga zvi veke laha ka ku u lava ku chukwatisa a magondzisela ya wena. Makunu u kombela wokari lezvaku a ingisela kanelo ya wena a tlhela a ku nyika mawonela ya lomu u nga chukwatisako. Himani u nga wa ta mu tsumba lezvaku i ta ku byela lisine? Xana hi loyi a ku byelako lezvi u tsakelako ku zvizwa kutani hi loyi  hi wunene a ku byelako lisine? A hlamulo wu laha kubaseni. A Bhibhiliya gi ngalo: ‘A kukawuka kuwonekeleni ku nene, ku hundza a lirandzo leli li fihlilweko. A timbanga ti vangiwako hi munghana ti kombisa kutsumbeka kakwe’. (Mav. 27:5, 6) Hambu lezvi kusanguleni zvi nga bayisako ku zvizwa, a magezu ya lisine ya munghana hi wona ma nga hi vhunako hi cikhati co leha.

16. Mavingu 10:19 i ci khanyisisa kuyini a cilaveko ca kutikhoma?

¹⁶ A kutikhoma ka lisima nguvhu loku hi lava ku a van’wani va hi tsumba. A tshamela legi gi hi vhuna ku hi ti khoma loku hi ringiwa ku wula zvilo zva cihundla. (Lera Mavingu 10:19.) Zvi nga tshuka zvi hi karatela ku hi ti khoma a cikhati leci hi tirisako a ma rede social. Loku hi nga ti woneli, hi nga tshuka hi hlawutela mahungu ya cihundla ka vanhu vo tala na hi nga zvi poli. Neti hi haxa mahungu lomu ka Internet, a ha hi na ndlela ya ku wonelela lezvi a mahungu lawo ma to tirisiswa zvona kutani zvikarato lezvi ma to vanga. A kutikhoma kambe ku hi vhuna ku hi simama hi miyela a cikhati leci a valala va hina va zamako ku hi kurumeta ku hi wula zvilo zvi to veka mhangweni a vamakabye va hina. Lezvo zvi humela a cikhati leci hi thethisiwako hi maphoyisa ka tiko legi a ntiro wa hina wu betelwako. Ka zviyimo lezvi ni ka zvin’wani, hi nga tirisa a wusungukati ga ku ‘hlayisa a minomu ya hina hi matomu’. (Lis. 39:1) Kani hi tirisana ni va ngango wa hina, ni vanghana va hina, ni vamakabye va hina kutani van’wani vanhu, hi fanele kuva vanhu vo tsumbeka. Kasi hiva vanhu vo tsumbeka hi fanele ku ti khoma.

17. Zvini hi nga mahako kasi hi tsumbana laha bandleni?

¹⁷ A ho ku mu bonga Jehovha hi lezvi a hi kokileko hita ka ngango wa misava yontlhe wu wumbiwako hi vanhu vo tsumbeka va nga ni lirandzo! Hontlheni hi na ni wutihlamuleli ga ku maha ku a vamakabye va hina va hi tsumba. Laha hi ti karatelako ku kombisa lirandzo, kutikoramisa, kupimisisa, kuva vanhu va lisine ni kutikhoma, hi maha lezvaku hi tsumbana laha bandleni. Zvi lava ku hi kulula hi n’watseka kasi ku komba lezvaku hi vanhu vo ringana ku a van’wani va hi tsumba. Ngha hi pimanyisa Jehovha, a Nungungulu wa hina, hi simama ku komba lezvaku hi vanhu vo tsumbeka.