Chiru li chihabʼ 1940 linnaʼ linyuwaʼ xeʼok xtzolbʼal li Santil Hu rikʼinebʼ laj testiiw re li Jehobʼa. Moqon xeʼxkanabʼ, usta joʼkan, linnaʼ junelik naxkʼul li tasal hu Laj Kʼaakʼalehom ut Ajsi aawu! Ut chiru li chihabʼ 1950, kiwank jun li nimla chʼutam bʼarwiʼ nekeʼtzʼaqonk naabʼal li tenamit aran Nueva York, ut linjunkabʼal xeʼwulak.

Moqon li hermaan Lawrence Jeffries kiʼok chi qulaʼaninkil, ut kixyal xkʼutbʼal chiwu li yaal. Abʼanan, inkʼaʼ sa nawekʼa naq ebʼ laj testiiw re li Jehobʼa inkʼaʼ nekeʼtzʼaqonk chi pleetik chi moko chirix li xʼawabʼejilal li winq. Ninye re, wi chixjunilebʼ li wankebʼ saʼ li tenamit Estados Unidos inkʼaʼ nekeʼraj xik chi pleetik, ebʼ li xikʼ nekeʼilok teʼchalq ut teʼoq chi taqlank saʼ qabʼeen. Saʼ xyaalal li hermaan Jeffries naxchʼolobʼ chiwu. «Kʼaru nakaakʼoxla, wi chixjunilebʼ li wankebʼ arin teʼxloqʼoni ru li Jehobʼa ut li xikʼ nekeʼilok teʼchalq, kʼa raj ru tixbʼaanu li Jehobʼa?». Aʼin kixkʼutbʼesi chiwu naq moko us ta yookin chi naʼlebʼak, ut aʼin kixbʼaanu naq twaj xtzolbʼal xkomon chirix li Jehobʼa.

Naabʼal li hoonal xwoksi re rilbʼal li hu Laj Kʼaakʼalehom ut Ajsi aawu!, li naxkʼula linnaʼ rubʼel li ochoch. Xinkʼe reetal naq xintaw li yaal, joʼkan naq xinkʼulubʼa naq tinxtzol li hermaan Jeffries. Joʼkan ajwiʼ, rajlal xinʼok chi xik saʼebʼ li chʼutam. Li yaal kiwulak saʼ linchʼool, ut kinʼok joʼ aj puktesinel. Xjalaak li kiwaj xbʼaanunkil xbʼaan naq xintaw ru naq «xnachʼok chaq li xnimla kutankil li Qaawaʼ» Jehobʼa (Sof. 1:14). Inkʼaʼ chik nawaj xik saʼ li nimla tzolebʼaal, nawaj bʼan xtenqʼankilebʼ li qas qiitzʼin chi xnawbʼal ru li Jehobʼa.

Xinraq lintzolbʼal saʼ li tzolebʼaal saʼ 13 re junio re li chihabʼ 1956, ut oxibʼ kutan chirix aʼin xinsubʼ wibʼ saʼ haʼ saʼ jun li nimla chʼutam re wiibʼ kutan. Inkʼaʼ ninyoʼoni chixjunil li osobʼtesihom li tinkʼul  naq xinqʼaxtesi linyuʼam chiru li Jehobʼa, xinnaw ru ut xinʼok xkʼutbʼal li yaal chirix.

Waqibʼ po chirix naq ak xinsubʼ wibʼ saʼ haʼ, xinʼok joʼ aj kʼamolbʼe saʼ li puktesink li naxbʼaanu 70 hoonal anaqwan. Saʼ li chihabʼ 1956, saʼ li hu li Qakʼanjel chirix li Yos re diciembre saʼ inglés, kiʼelk jun li naʼlebʼ li naʼaatinak chirix bʼarwiʼ naʼajmank ebʼ laj puktesinel re tenqʼank. Joʼkan naq xinkʼoxla naq aʼin nawaj xbʼaanunkil, re tenqʼank bʼarwiʼ moko kʼihebʼ ta laj puktesinel (Mat. 24:14).

Xinqʼaxonk Edgefield (Carolina del Sur), aran wankebʼ kaahibʼ ajwiʼ laj puktesinel ut laaʼin. Naqabʼaanu li chʼutam saʼ rochoch jun li hermaan. Rajlal po ninqʼaxtesi 100 hoor. Qʼaxal laatzʼ wu chi risinkil li puktesink, xbʼaanunkil linkʼanjel li nekeʼxkʼe ut xkʼebʼal li seeraqʼ saʼ li chʼutam. Naabʼal ninbʼaanu saʼ xkʼanjel li Jehobʼa, naabʼal ajwiʼ nintzol chirix.

Jun li qanaʼchin li ninkʼe xtzolbʼal chirix li Santil Hu aʼan aj echal re bʼarwiʼ nakʼayimank li xkaaxonebʼ li kamenaq aran Johnston. Mas chaabʼil wikʼin, joʼkan naq kixkʼe inkʼanjel. Saʼ li rochoch xkʼe jun qanaʼaj bʼarwiʼ naqabʼaanu li chʼutam.

Li hermaan Jolly Jeffries, ralal li hermaan li kitzolok we chirix li Santil Hu, xkanabʼ Brooklyn (Nueva York) xkoho bʼarwiʼ wankin laaʼin ut xooʼok joʼ aj kʼamolbʼe saʼ li puktesink. Xoowank saʼ jun li chʼina ochoch li kixtoʼoni qe jun li hermaan.

Aran Estados Unidos li tojlebʼ mas bʼabʼay. Wiibʼ malaj oxibʼ dolar nekeʼxtoj we li jun kutan. Saʼ jun kutan, xinsach linsentaaw li kaʼaj chik nakanaak wikʼin re xloqʼbʼal lintzakahemq, tojaʼ naq kinachʼok wikʼin jun li qawaʼchin kixye: «Ma yookat xsikʼbʼal laakʼanjel? Tatintoj jun dolar chiru jun hoor». Xinkʼanjelak rikʼin chiru oxibʼ kutan, re xyamlesinkil bʼarwiʼ t-uxmanq li kabʼlak. Xinkʼe reetal naq li Jehobʼa yook intenqʼankil re naq tinkanaaq Edgefield. Joʼkan naq kinruuk chi xik saʼ li nimla chʼutam bʼarwiʼ nekeʼtzʼaqonk naabʼal li tenamit chiru li chihabʼ 1958 aran Nueva York.

Saʼ li xkabʼ kutan re li nimla chʼutam, xinkʼul jun li chʼinaʼusil naʼlebʼ. Xinnaw ru li xRuby Wadlington li wank chaq joʼ aj kʼamolbʼe saʼ li puktesink aran Gallatin (Tennessee). Naqaj xik chi puktesink saʼ najtil tenamit, joʼkan naq xkoho saʼ li chʼutam choʼq rehebʼ li nekeʼraj xik Galaad. Moqon chik, xooʼok xnawbʼal qu. Saʼ jun kutan xineʼxbʼoq re naq tinkʼe jun li seeraqʼ aran Gallatin, ut saʼ li hoonal aʼan xinpatzʼ re li xRuby ma naraj sumlaak wikʼin. Xinqʼaxonk saʼ li xchʼuut ut xoosumlaak saʼ li chihabʼ 1959.

Naq wank 23 chihabʼ we, xineʼxxaqabʼ joʼ li cheekel winq (li naxjolomi li kʼanjel saʼ xyanq li chʼuut chi cheekel winq joʼ nanawmank ru anaqwan) aran Gallatin. Aʼin li xbʼeen li chʼuut li trulaʼani li cheekel winq Charles Thompson. Aʼan jun li winq li qʼaxal wank xnaʼlebʼ, kixpatzʼ we kʼaru aajel chiruhebʼ li hermaan ut kʼaru ak xeʼxbʼaanu li junchʼol  li ak xeʼulaʼanink re li chʼuut aʼin. Rikʼin xintzol naq tento tinpatzʼoq ut tintzʼili rix chiʼus junaq li naʼlebʼ re rilbʼal kʼaru xbʼaanunkil.

Chiru li po mayo re li chihabʼ 1964, xineʼxbʼoq re naq tinxik saʼ li tzolok choʼq rehebʼ li nekeʼxbʼeresi li chʼuut, chiru jun po li tbʼaanumanq aran South Lansing (Nueva York). Ebʼ li nekeʼkʼutuk xeʼxkʼut chiwu chanru t-alaaq saʼ inchʼool tzolok chirix li Jehobʼa ut kʼiik saʼ linpaabʼal.

Saʼ enero re li chihabʼ 1965 xineʼxbʼoq re naq tinkʼanjelaq joʼ li naʼulaʼanink chʼuut. Ut xooʼeʼxtaqla saʼ naabʼal li naʼajej, natiklaak aran Knoxville (Tennessee) toj Richmond (Virginia). Ut joʼ ajwiʼ li chʼuut li wank Carolina del Norte, Kentucky, ut Oeste Virginia. Naq xinwulak aran kaʼajwiʼ nawulaʼani ebʼ li xchʼuut li hermaan li qʼeqebʼ xtibʼel, xbʼaan naq toj wank li chʼaʼajkilal bʼarwiʼ xikʼ nekeʼril ribʼ ebʼ li saq rochbʼenebʼ li qʼeq xtibʼel ut ebʼ aʼin inkʼaʼ nekeʼxkʼam ribʼ saʼ usilal. Xbʼaan naq nebʼaʼebʼ li hermaan, naqawotz li kʼaru qe rikʼinebʼ. Jun li cheekel winq li naʼulaʼanink chʼuut kixkʼut jun li chaqʼalil ru naʼlebʼ chiwu. Kixye we: «Naq tento twilebʼ li hermaan joʼ li wechpaabʼanelil. Maawaʼ joʼ li nataqlank saʼ xbʼeenebʼ. Kaʼajwiʼ chi joʼkan tatruuq xtenqʼankilebʼ wi nakateʼril joʼ li rechpaabʼanelil».

Naq xqulaʼani jun li chʼina chʼuut, li xRuby kiʼok xtzolbʼal jun li qanaʼchin chirix li Santil Hu li wank jun xchʼina kʼuulaʼal li tojaʼ jun chihabʼ wank re. Saʼ xkʼabʼaʼ naq maaʼani nakʼehok xtzolom, li xRuby kiʼok xtzolbʼal rikʼin ebʼ li esilhu. Naq xoowulak wiʼ chik chi ulaʼanink, li qanaʼchin aʼin maajun li chʼutam kixkol. Wiibʼebʼ li hermaan ixq li nekeʼxkʼe chixjunil li xhoonal re kʼanjelak chiru li Jehobʼa, xeʼqʼaxonk saʼ li chʼuut ut inkʼaʼ xeʼxkanabʼ xtzolbʼal toj reetal xsubʼ ribʼ saʼ haʼ. 30 chihabʼ chirix aʼin, saʼ li chihabʼ 1995, aran Betel re Patterson, jun li hermaan li toj saaj kiwulak chi xkʼebʼal li xsahil xchʼool li xRuby. Aʼan li xkoʼ li qanaʼchin li kikʼeheʼk xtzolbʼal xbʼaan li xRuby. Li hermaan aʼin ut li xbʼeelom wankebʼ saʼ li Tzolok re Galaad ajl 100.

Li xkabʼil qakʼanjel re ulaʼanink chʼuut aʼan li wank saʼ xyi li nimla tenamit re Florida. Xqakʼe reetal, naq aajel ru jun li bʼelebʼaal chʼiichʼ chiqu. Joʼkan naq xqaloqʼ jun li inkʼaʼ mas terto xtzʼaq. Abʼanan, naq jun xamaan xloqʼbʼal kipoʼek, ut maakʼaʼ qasentaw re xyiibʼankil. Joʼkan naq xinkʼoxla xbʼoqbʼal jun li hermaan re naq tinxtenqʼa. Ut aʼin kixye re jun rehebʼ li xmoos naq chixyiibʼaq linbʼelebʼaal chʼiichʼ ut xinpatzʼ re jarubʼ linkʼas rikʼin. Kixye: «Maajun sentaaw». Kixsi bʼan chik qatumin. Aʼin kixkʼut chiqu naq li Jehobʼa junelik narilebʼ laj kʼanjel chiru ut kixjultika chiqu naq junelik tookʼehoq.

Naq xqulaʼanihebʼ li chʼuut, nokookanaak saʼ rochochebʼ li hermaan, ut chi joʼkan xoowank saʼ tzʼaqal amiiwil rikʼinebʼ. Saʼ jun kutan, xinkanabʼ saʼ xbʼeen linmáquina li xhuhil resil li chʼuut abʼanan, maajiʼ ninchoy. Naq xinwulak ewu xinkʼe reetal naq li xkʼuulaʼalebʼ li junkabʼal bʼarwiʼ xookanaak li wank oxibʼ chihabʼ re «kinxtenqʼa» xchoybʼal. Aʼan ut laaʼin naqaseʼe aʼin chiru naabʼal chihabʼ.

Saʼ li chihabʼ 1971, xinkʼul jun li esilhu bʼarwiʼ nikineʼxxaqabʼ joʼ cheekel winq li naʼulaʼanink re jun chi teep aran Nueva York. Kʼajoʼ kisach qachʼool rilbʼal aʼin. Xbʼaan naq tojeʼaq wank we 34 chihabʼ naq xooqʼaxonk aran. Laaʼin li xbʼeen li cheekel winq li qʼeq intibʼel li t-ulaʼaninq rehebʼ, kʼajoʼ xsahilebʼ xchʼool naq xineʼxkʼul.

Li kʼanjel re wank joʼ cheekel winq li naʼulaʼanink li jun chi teep nawulak chaq chiwu, xbʼaan naq ninkʼut li yaal chirix li Jehobʼa saʼ xraqik li xamaan naq ninkʼe li seeraqʼ saʼebʼ li nimla chʼutam. Naabʼalebʼ li cheekel winq li nekeʼulaʼanink chʼuut qʼaxal wankebʼ xnaʼlebʼ chiwu. Jun rehebʼ aʼin kixkʼe li seeraqʼ naq xinsubʼ wibʼ saʼ haʼ. Jun chik, laj Theodore Jaracz, li kiʼok moqon saʼ xyanq li Nekeʼjolomink re Xmolam li Jehobʼa. Naabʼalebʼ li hermaan li qʼaxal wankebʼ xnawom wankebʼ aran Betel re Brooklyn. Kʼajoʼ ninbʼanyoxi naq ebʼ li cheekel winq li nekeʼulaʼanink chʼuut ut li wankebʼ Betel, xeʼxbʼaanu naq inkʼaʼ tchʼaʼajkoʼq chiwu xbʼaanunkil linkʼanjel. Xinkʼe reetal naq nekeʼxkʼaakʼale li xkarneer li Yos chi sahebʼ saʼ xchʼool, nekeʼxkʼojobʼ xchʼool rikʼin li Santil Hu, nekeʼxpaabʼ chixjunil li naxye li xmolam li Jehobʼa. Ut rikʼin naq inkʼaʼ nekeʼxkʼe xwankilebʼ, moko kichʼaʼajkoʼk ta chiwu xbʼaanunkil linkʼanjel joʼ cheekel winq li naʼulaʼanink re jun chi teep.

Saʼ li chihabʼ 1974, li Nekeʼjolomink re Xmolam li Jehobʼa keʼxtaqla jun chʼuut li cheekel winq li nekeʼulaʼanink rehebʼ li chʼuut saʼ jalan jalanq chi teep re xbʼaanunkil li kʼanjel. Joʼkan naq, xinruuk wiʼ chik chi wank joʼ li cheekel winq li naʼulaʼanink re li chʼuut, aran Carolina del Sur. Saʼebʼ li hoonal aʼan, ebʼ li chʼuut moko jachjokebʼ ta chik ru rikʼinebʼ li saq ut ebʼ li qʼeq, joʼkan naq ebʼ li hermaan qʼaxal sahebʼ chaq xchʼool.

Saʼ xraqik li chihabʼ 1976, xineʼxtaqla Georgia, saʼ xteepal Atlanta ut Columbus. Inkʼaʼ nasach saʼ inchʼool naq xinkʼe li seeraqʼ re xmuqbʼalebʼ oobʼ li kokʼal qʼeq li xeʼkamk xbʼaan naq xkʼateʼk li rochochebʼ. Li xnaʼebʼ kikʼameʼk saʼ hospital xbʼaan naq xkʼat ajwiʼ. Saʼ li bʼanlebʼaal yookebʼ chi wulak ebʼ li hermaan, qʼeqebʼ ut saqebʼ xtibʼel, re xkʼojobʼankilebʼ li xchʼool li naʼbʼej yuwaʼbʼej. Aran xinkʼe reetal naq qʼaxal chʼinaʼus rilbʼal naq nekeʼxra ribʼ ebʼ li hermaan. Xinkʼe reetal naq li rahok aʼin naru naxtenqʼahebʼ laj kʼanjel chiru li Yos re xnumsinkil yalaq kʼaru chi chʼaʼajkilal.

Chiru li chihabʼ 1977, xkoho chi tenqʼank aran Betel re Brooklyn chiru wiibʼ oxibʼ po re xbʼaanunkil jun li kʼanjel. Naq raqeʼk re li kʼanjel aʼin, wiibʼ li Nekeʼjolomink re Xmolam li Jehobʼa xeʼxpatzʼ we ma naru nokookanaak aran. Li xRuby ut laaʼin xqakʼulubʼa.

Chiru 24 chihabʼ xinkʼanjelak saʼ li naʼajej bʼarwiʼ nekeʼril li kʼanjel chirix li puktesink, bʼarwiʼ rajlal ebʼ li hermaan nekeʼxsume li patzʼom li chʼaʼaj xsumenkil. Chiruhebʼ li chihabʼ, li Nekeʼjolomink re Xmolam li Jehobʼa nekeʼxkʼe li naʼlebʼ joʼ chanru naxye li Santil Hu. Joʼkan ajwiʼ naxkawresihebʼ li cheekel winq li nekeʼulaʼanink chʼuut, li cheekel winq ut ebʼ laj kʼamolbʼe saʼ li puktesink. Li kʼanjel aʼin xtenqʼa naabʼal ebʼ li hermaan chi kʼiik saʼ li xpaabʼal, li kixkawresi li xmolam li Jehobʼa.

Chalen li chihabʼ 1995 toj saʼ li chihabʼ 2018 xwulaʼani jalan jalanq chik li qamolam joʼ ruuchil li qanimla molam, joʼ nawbʼil ru anaqwan. Xinchʼutubʼ wibʼ rikʼinebʼ li chʼuut li naril li qakʼanjel, li nekeʼtaqlaak chi puktesink saʼ jalan chik tenamit, ut li wankebʼ Betel re xtenqʼankilebʼ ut xwaklesinkilebʼ xchʼool rikʼin li nekeʼchʼaʼajkink rehebʼ. Joʼkan ajwiʼ, li xRuby ut laaʼin nekeʼxkawresi ajwiʼ qachʼool rikʼin li nekeʼxseeraqʼi qe. Jun li eetalil, saʼ li chihabʼ 2000 xqulaʼani li tenamit Ruanda. Kʼajoʼ xtochʼ qachʼool rabʼinkil li xeʼxye qe ebʼ li hermaan joʼ ajwiʼ li wankebʼ saʼ Betel naq kiwank li kamsiik chiru li chihabʼ 1994. Naabʼalebʼ rehebʼ aʼin xeʼkamk li xkomonebʼ. Usta joʼkan, li xpaabʼalebʼ, li roybʼenihomebʼ ut li xsahilebʼ xchʼool inkʼaʼ nasach.

Anaqwan wank numenaq 80 chihabʼ qe. Chiru li 20 chihabʼ aʼin wankin saʼ xyanq li chʼuut li naril li qakʼanjel aran Estados Unidos. Inkʼaʼ xinwank saʼ li nimla tzolebʼaal, abʼanan qʼaxal chʼinaʼus lintzolbʼal kixkʼe we li Jehobʼa ut li xmolam. Aʼin kinxtenqʼa re xkʼutbʼal chiruhebʼ li junchʼol li yaal li wank saʼ li Santil Hu, li naru naxtenqʼahebʼ chi junelik (2 Cor. 3:5; 2 Tim. 2:2). Ninkʼe reetal naq li Santil Hu naxtenqʼahebʼ li qas qiitzʼin chi xchaabʼilobʼresinkil li xyuʼam ut wank choʼq ramiiw li Jehobʼa (Sant. 4:8). Junelik naq naxkʼe ribʼ chiqu, li xRuby ut laaʼin naqawaklesihebʼ xchʼool li junchʼol re naq teʼroxloqʼi li nimla maatan, xnawbʼal ru li Jehobʼa ut xkʼutbʼal li yaal chiruhebʼ li junchʼol... aʼin jun li nimla maatan li naru nawank chiru junaq laj kʼanjel chiru li Jehobʼa.