1. Eeghe kụ iḍighi kụ ibadị u/ḍuom bọ olhoghi Baibul phọ?

 IBADỊ awe rodon u/legheri oye dị bidị kotue oḍuomolhoghi. Bidị omoọgh iikia mughumọ abuphẹ rotooghị bọ, buọ asanyẹns, ḅilhẹ r’abumuul ḍighi phọ omoọgh ni ogbolhomaam abidị. Oḅarạm isiphẹ, bidị u/lọgh mun eegu buḍiemhiom aruukụ iiḅereghị phọ. Kụ iḍighi kụ, i/ḍighi iikia esi ayira iduọn bidị u”ḍuom bọ olhoghi Baibul phọ eḍighi bọ ḍinyạ dị abuḍiemhiom aruukụ iiḅereghị phọ osighẹ bọ roḍighinhom.

2. Odaphạn Psalm 119:160, eeghe kụ edị yira kokuphom owol?

² Oomo arebenhẹ aZihova okuphom ni owol mọ aZihova kụ “Enhaạn igey phọ” ḅilhẹ mọ oomo amem rawạ ghan ipẹ kinhighenhaạn bọ iyira. (Ps. 31:5; Isa. 48:17) Yira olegheri ni mọ yira kotue ni oḍuomolhoghi ipẹ yira robạl ghan bọ siphẹ aBaibul phọ, ḅilhẹ kẹn yira omeeraam ni mọ “oomo ikpo onhụ phọ [Enhaạn] igey ni.” (Bạl Psalm 119:160.) Yira omeeraam ni idị oniin oye dị atuughạ ilọ aBaibul phọ aghaạph, odị aḅẹm mọ: “Torobọ iyaạr dị Enhaạn eghaạph igey ni. Oomo phọ idị ketuụgh ni emite idiphọ odị aghaạph bọ. Esi iduọn phọ, awe phọ Enhaạn kotue ni oḍuom olhoghi ipẹ Enhaạn eghaạph bọ loor esi dị bidị oḍuom ni olhoghi Enhaạn phọ aghaạph bọ.”

3. Yira kooḅeghiọn eeghe siẹn emhuoghaạph phọ ephẹn phọ?

³ Ika kụ idị yira kotue ologhonhaạn ḍighaạgh bunhọn oḍuom aani olhoghi Ekpo Onhụ phọ Enhaạn? Uguạ, ooḅeghiọn iraạr ariphigh phọ yira otuạn bọ oḍuomolhoghi Baibul phọ. Yira kooḅeghiọn omiịn mọ ipẹ ogẹ bọ siphẹ aBaibul phọ ke/nmia, m’imiịn aBaibul phọ remunughan ni, ḅilhẹ r’idị aBaibul phọ ranme ghan roozọ awe.

4. Uḍighi ika kụ awe rodon rookia ghan bọ dom aBaibul phọ?

⁴ AZihova asighẹ 40 awe dị okpẹ oḍuomolhoghi kụ ageọm bọ Baibul phọ. Kuolọ ikaraghị iḅẹl igẹ aBaibul phọ i/lo mun rodon. Iphẹn yira omhoọgh bọ rodon phọ pọ idị awe ophogh oḅẹl phọ kụ ogẹ. Iphẹn phọ etue ni ekọm idị abuniin kookia mughumọ ipẹ bidị robạl bọ kụ okaraghị adom aBaibul phọ ni. Nạ maatughiạn ghan ni ipẹ yira kotue bọ okạr okuphom owol dom aBaibul phọ ḍughụm?

5. Eeghe ikuph kụ edị awe olhọgh orue ogẹ otenheghi Igẹ Iigbia aHibru phọ? (Miịn afoto oḅẹl opoḍi phọ.)

⁵ Orue oghoph adom aBaibul phọ aZihova atọ aḅenhị we mọ ogẹ olhọgh esi. Odị aḅenhị ruw-emhạ phọ Izrạl ogẹ olhọgh aḍinyạ ḍiọ abidị Olhogh phọ odị, kụ amạ buọ aLivai phọ otughemhị ghan awe phọ Olhogh phọ odị. (Deut. 17:18; 31:24-26; Neh. 8:7) Mem mọ osighẹ bọ buọ aJu phọ ogheelhom Babilọn dọl arebenhẹ, egu awe dị omhaạr igẹ umhiigh ni ogẹ olhoghoḍị ariisi igẹ iigbia aHibru phọ. (Ezra 7:6, igẹ dị edi ude) Awe phọ abuẹn phọ umhiigha ni loor iduọn bidị rogẹ bọ. Kụ bidị omhiigha loor ogbi ghan ikpo igẹ phọ omhiịn mọ ipẹ bidị ogẹ bọ epạm ni dom mọ ḅilhẹ bidị iyaạr u/piọm. Kuolọ loor esi iduọn bidị u/munughan bọ, oọny opiomạn arọl li siphẹ igẹ phọ abidị. Toroboiperolbọ, loor iduọn ogẹ ghan bọ olhọgh ibadị ariisi idugh ghan ni dị bidị omhiịn opiomạn phọ. Ika?

6. Ika kụ idị kotue olọgh elhegh opiomạn dị arọl mem mọ rogẹ bọ Baibul phọ kotenheghi inhọn ariisi?

⁶ Awe dị otuughạ ilọ aBaibul phọ ḍio arodon molhegheri eten dị bidị kosighẹ olegheriom opiomạn dị awe phọ ogeeghị bọ Baibul phọ olhọgh inhọn ariisi opiomạn. Oghaạph omaaniọm: Oḅẹm mọ uḅenhị 100 awe ogẹ otenheghi igẹ dị edi oniin opoḍi aḍinyạ, kụ oniin onyọ abidị amhoọgh oọny opiomạn siphẹ opọ odị ragẹ bọ. Eten dị kotue olegheriom opiomạn phọ pọ osighẹ ipẹ oye phọ agẹ bọ kụ ophoghom ilọ abueriphọ. Eniin phọ eten phọ, buẹn otuughạ bọ ilọ aBaibul phọ rolegheri ghan opiomạn dị odi obobọ iyaạr dị oniin opọ agẹ aani bọ Baibul phọ u/loghọm esi osighẹ oniin odị ogẹ otenheghi kụ ophoghom ipheriphọ.

7. Ika kụ idị abuphẹ ogẹ bọ Baibul phọ olhọgh inhọn ariisi omhiigha loor oḍighi?

⁷ Abuphẹ ogẹ bọ Baibul phọ otenheghi inhọn ariisi ukparaghạ omhiịn mọ bidị otuụgh ni ipẹ edi bọ esi phọ kụ ogẹ. Ooḅeghiọn eniin eḍeenhaan dị eegholhomhi iphẹn phọ. Alhạ phọ 1008 obobọ 1009 C.E. kụ edị omhạn oḅẹl okpom aḍinyạ Iigbia aHibru phọ dị ogẹ otenheghi esi. Kụ okol mọ Leningrad Codex. Kuolọ dị ke/bia iboom, moḅilhẹ ni omiinhọgh inhọn ikpirikpirị ariisi dị ogeeghị olhọgh iḅẹl igẹ aBaibul phọ, kụ iniin igẹ phọ iphẹn phọ ekupheri Leningrad Codex phọ 1,000 asiạ. Abuniin otue ni ootughiạn mọ igẹ aLeningrad Codex phọ kemoọgh ni iboom opiomạn osighẹ kụ rotomaạm iphoriphọ ikạr igbaany igẹ phọ, loor iduọn mogeeghị bọ otenheghi ibadị ariisi esi 1,000 asiạ. Kuolọ ki/diphọ. Abuọ igbogh arinyạ phọ omhiigha bọ loor osighẹ igbaany phọ r’imhoom arinyạ phọ iphẹn phọ otomaạm, omiịn mọ ogbaranhaạn o/lho etigheri kirokirọ ikpo onhụ phọ osighẹ bọ oḍighinhom. Adom aBaibul phọ i/nmia.

8. Ika kụ idị Igẹ Iigbia aGrik phọ ogẹ bọ egbatanhaạn r’inhọn arinyạ dị ogẹ aani mem mọ opọ phọ?

⁸ Abuḅẹl oghiil aKristẹn phọ udaphạn aani ni eten phọ abuphẹ ogẹ bọ Igẹ Iigbia aHibru phọ ogẹ bọ. Bidị umhiigha ni loor ogeeghị olhọgh inhọn ariisi 27 arinyạ Igẹ Iigbia aGrik phọ. Bidị usighẹ ghan oḍighinhom mem dị bidị oghị ituughạ ḅilhẹ r’amem dị bidị rogbạ ikpo onhụ phọ. Oniin ophelhegbe dị atuughạ ilọ igẹ aBaibul phọ dị asighẹ Igẹ Iigbia aGrik phọ iphẹn phọ ogẹ bọ olhọgh inhọn ariisi kụ atomaạm inhọn igẹ dị ogẹ aani iniin phọ amem mọ aḅẹm  mọ: “Rodon [Igẹ Iigbia aGrik phọ], . . . ogeeghị bọ olhoghoḍị inhọn ariisi kụ iitura epu inhọn arinyạ dị ogẹ aani mem mọ opọ phọ.” Aḍinyạ phọ Anatomy of the New Testament eḅẹm mọ: “Yira otue ni okuphom owol mọ ipẹ yira robạl ghan bọ siphẹ Igẹ Iigbia aGrik phọ ogbạ bọ otenheghi ekạr ri epạm dom aBaibul phọ, i/nmia epạm ni okạr ipẹ awe phọ ophum bọ mọ ogẹ Baibul phọ ogẹ bọ.”

9. Isaiah 40:8 ekaạph eeghe ilọ adom aBaibul phọ?

⁹ Eniin iyaạr phọ eḍighi bọ kụ adom aBaibul phọ i/nmia bọ pọ inyaạm mọ ibadị abuphẹ ogẹ bọ Baibul phọ otenheghi inhọn ariisi olhọgh bọ kụ omhiigha bọ loor ogẹ okạr ipẹ erọl bọ siphẹ oḅẹl aBaibul phọ. b Iikia i/lo, aZihova kụ aḍighi bọ idị adom aBaibul phọ i/nmia bọ ḅilẹ mọ etọl li iteẹny iyira. (Bạl Isaiah 40:8.) Ii, abuniin otue ni oḅẹm mọ ghalhamọ r’iduọn adom aBaibul phọ i/nmia bọ ni, pọ i/mạ imitiom mọ Enhaạn kụ aphum we kụ ogẹ bọ Baibul phọ. Esi iduọn phọ, ooḅeghiọn nyiidiphọ iniin ariphigh dị emạ emitiom mọ Enhaạn kụ amhoọgh Baibul phọ.

10. Mạ eniin imiịn aBaibul dị emhunhughan oḍeenhaan ipẹ ogẹ bọ 2 Pita 1:21. (Miịn sifoto phọ.)

¹⁰ ABaibul phọ apamanhạm ni ibadị imiịn dị memhunhughan. Iniin moghaạph ni ogẹ eten esi arukuron asiạ kụ egbi omhunhughan. Iphirigba eḍeenhaan mọ imiịn phọ iphẹn phọ ikạr ri emhunhughan. Iphẹn phọ i/ḍighi iikia esi ayira, loor esi dị Oye Phọ Amhoọgh bọ imiịn aBaibul phọ pọ aZihova. (Bạl 2 Pita 1:21.) Tuutughiạn imiịn phọ eghaạph bọ ilọ emheel emhạ phọ aBabilọn. Siphẹ okuron asiạ phọ amhunhenhiom bọ ophaanyạ B.C.E., aZihova aphum ni oyil phọ Aizaya ogẹ mọ kokpạr ri opu egbogh emhạ phọ aBabilọn ephạm bọ iikpọ. Odị aghol kẹn ḍien oye phọ kakpạr bọ apu Babilọn, Cyrus, kụ aḅilhẹ aghaạph ipẹ aBabilọn kameel bọ. (Isa. 44:27–45:2) Aizaya aḅilhẹ amhiịn mọ kopiemhi ni kụ oogulhemhi Babilọn dị oye ka/tugh mun. (Isa. 13:19, 20) Kụ ipẹ kụ idị etuụgh emite. Abuọ aMedes r’aPersia ukpạr ri opu Babilọn lhạ phọ 539 B.C.E., kụ esi phọ egbogh emhạ phọ aBabilọn erọl ghan bọ edi ni idiphọ oogulhemhi bọ k’arodon, ḅilhẹ kẹn  meḍighi esi okpolhoghi asighiigh.—Miịn vidio phọ ABaibul Phọ Aghaạph Ni Ilọ Amuphe Phọ ABabilọn, siphẹ esi ituughạ phọ iraạr ekpịgh phọ 5 edi bọ siphẹ aḍinyạ phọ Kelhọm Ghuḍum K’agee-pọ! opọ odi bọ olhoghi afon.

11. Gbạ ipẹ aDaniel 2:41-43 remunughan bọ ḍio arodon.

¹¹ Imiịn aBaibul phọ i/munughan iḍiodi phọ bịn, yira romiịn ni dị remunughan aani rodon. Esi omaạm, tuutughiạn imiịn phọ aDaniel amhiịn bọ idị egbolhomaam iikpọ itooghị Anglo-American phọ remunughan bọ ḍio arodon. (Bạl Daniel 2:41-43.) ADaniel amhiịn mọ iikpọ itooghị Anglo-American phọ agạ kakpạr idiphọ okuron kụ agạ adugh idiphọ aḅạy. Kụ iduọn kụ edị etuụgh edi. Ii aBritain ḅilhẹ r’America moḍeenhaan ni mọ bidị okpạr ri idiphọ okuron esi ophinhom aani abin okpạr opu araaghạm dị ee siẹn Oom Aḅirinhi phọ. Kụ bidị okiọm ni ghisigh roḍeenhaan mọ bidị omoọgh ni iikpọ ee eghạm. Toroboiperolbọ, awe phọ bidị rotooghị bọ kongọ moḍighi idị itooghị phọ abidị pakirị edugh idiphọ aḅạy. Ika? Awe romitiom ghan ruukụ kirokirọ ḅilhẹ r’igiri e/meera owạ elhiom abidị ḍighaạgh agomẹnt phọ ḅilhẹ r’omhooghạ loor. Oniin oye dị atuughạ ilọ imirighan itooghị aḅẹm mọ: “Eelhe i/lo dị omhoọgh we dị ro/meeraam ghan idị agomẹnt phọ oghaạph dị ooleeny United States rodon.” ABritain aḍighi aani ni pakirị iikpọ itooghị Anglo-American phọ. Kuolọ nyiidiphọ esi ibadị asiạ awe phọ ro/meeraam ghan itọ agomẹnt phọ idị egbolhomaam idọ areelhe dị eelhe phọ abidị koḍigh righirị siphẹ ookpomhoghan European Union. Eten phọ awe phọ ro/meeraam ghan bọ itọ dị abuọ agomẹnt phọ abidị ongọ meḍighi idị itooghị Anglo-American phọ u/tue ukạr umeerạ okpạr esi iniin araraạr.

12. Imiịn aBaibul phọ ingọ iyira eeghe okuphom owol?

¹² Ibadị imiịn aBaibul phọ iphẹn phọ memhunhughan bọ ingọ iyira akpọ oḅio mọ aruguanhaan phọ Enhaạn kemunughan ni. Yira ologhoma aani ipẹ okọ suọr phọ alhoghoma bọ ilọ aZihova kụ aaḅereghị bọ mọ: “Mị rakori ni pelieẹny phọ anạ, mị akpasị oḍuomolhoghi phọ amhị esi ekpo onhụ phọ anạ.” (Ps. 119:81) Dị eego esi aBaibul phọ, aZihova mungọ iyira ookiạ “aghuḍum r’oḍuomolhoghi.” (Jer. 29:11) Oḍuomolhoghi phọ ayira ilọ aghisigh phọ o/kpasị esi oye, kuolọ esi aruguanhaan phọ aZihova. Eḍighi idị yira kokiọm ghisigh okparamhị oḍuomolhoghi phọ yira omhoọgh bọ oghị esi Ekpo Onhụ phọ Enhaạn esi otuughạ ghan ilọ imiịn aBaibul phọ.

13. Odaphạn Psalm 119:66, 138, eeghe kụ enhọn ephigh dị yira omhoọgh otuạn oḍuomolhoghi Baibul phọ?

¹³ Asuọ phọ raḍuạ ghan bọ kamite mem dị awe osighẹ oromha aBaibul phọ oḍighinhom kụ enhọn ephigh phọ yira otuạn bọ oḍuomolhoghi Baibul phọ. (Bạl Psalm 119:66, 138.) Esi omaạm, aburulom r’anmariịr dị owạ ghan okạ apinien abidị nyiidiphọ odimom r’oḅaạl olhoghi loor osighẹ oḍighinhom oromha aBaibul phọ. Olhoghi ibạm anmụny phọ aḅaạl loor esi dị bidị omoọgh odẹ r’onhiin dị ophomhoghiạn kụ oḅilhẹ ropogh ghan bidị.—Efẹ. 5:22-29.

14. Kaạph eḍeenhaan dị emạ emitiom ipẹ osighẹ oḍighinhom oromha aBaibul phọ renme ghan bọ ghuḍum awe.

¹⁴ Osighẹ oḍighinhom oromha osụ olhoghi aBaibul phọ meḍighi iyaạr dị aweye asipioghọm dị ogạm ghan oḍighi bugey awe. Ooḅeghiọn idị oromha aBaibul phọ anme ghuḍum onyọ ikoli dị oghol mọ Jack. c Odị aḍighi ghan oye asipioghọm dị agạm ghan, kụ igbo awe phọ r’odị osophonhaan bọ ooruẹn aḍuugh phọ odị kụ edị oghiilhaan ghan opu. Kuolọ ḍiniin aḍio aJack aḍighan oye atuughạ Baibul phọ. Kụ iyaạr dị etir nyodị pọ igbiririph  phọ ḅilhẹ r’ephomhoghiạn phọ buphẹ rotughemhị bọ bidị Baibul phọ oḍeenhaan bọ bidị. Kụ aJack asopha otuughạ aani aBaibul phọ. Kụ igey aBaibul phọ inme ni roozọ ḅilhẹ r’iḍighinhom araraạr phọ odị mem mọ odị asighẹ bọ aḍighinhom. Iduọn esighẹ bọ rekị, aJack asi ni amhanhanhaạm oḍighi oniin okaaphọm dị muụm ko”ḍiiny, kụ eekunha phọ odị aḍiiny muụm. R’oophugh odị aghaạph ghan ni iiḅi iinhaghạn phọ aḅenhị buphẹ r’odị odi bọ siphẹ otu ikoli phọ, kụ aḅilhẹ alhoghonhaạn ḍighaạgh inya abidị otuughạ aani igey phọ. Ḍio phọ eteẹny bọ mem mọ kokiigh bọ nyodị. Oniin olọ iilhogh phọ aḅẹm mọ: “AJack o/ḍighi mun oye phọ mị alhegheri ghan bọ 20 asiạ epẹ omhạn. Itughemhị Abugbaanhaạn AZihova mekạr kụ enme ghuḍum odị.” Ghalhamọ r’iduọn oghiigh bọ ni Jack eekunha phọ, eḍeenhaan phọ odị ekạr kụ emạ emitiom mọ yira kotue ni oḍuom olhoghi Ekpo Onhụ phọ Enhaạn r’iikpọ phọ emhoọgh bọ onme aghuḍum awe.—Isa. 11:6-9.

15. Ika kụ idị awe phọ aZihova ogbatanhaạn r’abuọ aḅirinhi phọ loor iduọn rosighẹ ghan bọ oromha aBaibul phọ koḍighinhom? (Miịn afoto phọ.)

¹⁵ Loor osighẹ oromha aBaibul phọ oḍighinhom awe phọ Enhaạn rokelhọm ni muḅọph rodon. (Jọn 13:35; 1 Kọr. 1:10) Loor iduọn aḅirinhi phọ u/moọgh bọ muḅọph ḅilhẹ r’eephọ, idiphọ edi bọ igbo ayira. Amuḅọph phọ odi bọ igbo awe phọ aZihova akạr kụ atir onyọ oḍoọgh oye dị oghol mọ Jean. Uukonhom nyodị eniin eelhe epẹ Africa, odị aḍighan aani buọ eghạm mọ mem dị eghạm emite ekpisi phọ. Kụ onyebel roten kụ odị asuma aghị enhọn eelhe kụ azuan epẹ phọ Bugbaanhaạn AZihova. Kụ aJean aḅẹm mọ: “Mị utuughạ mọ buẹn rodạph bọ egey ekụ iiḅereghị phọ ro/ḍighom aani ghan imirighan itooghị phọ ḅilhẹ ro/dia ghan. Kparipẹ ghụn romoọgh ghan ephomhoghiạn igbo abidị.” Odị aḅilhẹ aḅẹm mọ: “Mị uḅọgh ghuḍum amhị angọ obakị eelhe kuolọ igey aBaibul phọ mị ratuughạ bọ inyu ni imhị oḅọgh aghuḍum amhị ongọ aZihova.” AJean akạr kụ anmia. Kparipẹ r’eenhan awe inhọn  arikpisi odị ratughemhị ghan we Baibul phọ orọl r’eephọ. Iduọn oromha aBaibul phọ ratir ghan bọ ni we etigheri ekpisi phọ bidị oḍuạ bọ kụ oru pọ enhọn ephigh dị eḍeenhaan mọ yira kotue ni oḍuom olhoghi Baibul phọ.

16. Uḍighi ika kụ ewạ bọ dị yira kokparamhị oḍuomolhoghi phọ ayira esi Ekpo Onhụ phọ Enhaạn?

¹⁶ Iduọn aḅirinhi phọ rabeeph ghan bọ bịn kalhoghorị, kodẹgh ni oḍuomolhoghi phọ ayira ilọ igey phọ opogh. Awe kowạ ni olhọgh iikia ilhoghi ayira—awe kokparaghạ ghan oḍighi idị yira kookia mughumọ aBaibul phọ apamanhạm ni igey phọ, ḅilhẹ mughumọ aZihova kụ amạ ni ebenhẹ phọ akpẹ bọ oḍuomolhoghi phọ ooḅakị awe phọ odị. Kuolọ yira oghị ghisigh okuphom owol mọ Ekpo Onhụ phọ Enhaạn igey ni, pọ yira kokpạr ri opu izuoghom mọ ipẹ phọ kụ okị ghisigh okparamhị omheeraam mọ ayira. Yira kokị ni ghisigh osopha “onhaghanhạn ghan iiḅakiọm mọ [aZihova] torobọ amem, tutụ k’eekunha phọ.” (Ps. 119:112) Yira “ko/kiil umugholoor” oḅenhị abunhọn ilọ igey phọ r’olhoghonhaạn abidị ḍighaạgh odaphạn aani oromha aBaibul phọ. (Ps. 119:46) Bịn yira kotue ni “okparạm” igbagarạ asidọl idiphọ igbiphoghọm r’ibo.—Kọl. 1:11; Ps. 119:143, 157.

17. Emhuoghaạph alhạ phọ 2023 phọ keetughianhạm nyinhạ eeghe?

¹⁷ Yira okạr kụ rosẹph aZihova esi olhoghonhaạn ayira ḍighaạgh orue olhegheri igey phọ! Kụ igey phọ ipẹ phọ rimhiighemhi ghan iyira, ringọ ghan iyira akpọ oḅio, ḅilhẹ ritughemhị ghan kẹn iyira ilọ orọl isiẹn aḅirinhi phọ ophọn phọ ibadị rokulha kulha bọ. Igey phọ iphẹn phọ ringọ ghan iyira oḍuom olhoghi mọ araraạr kenighẹ ni epẹ ghisigh eeḍiạn itooghị Omhạr phọ k’Enhaạn. Eḍighi ni edị emhuoghaạph alhạ 2023 phọ kilhoghonhaạn iyira ḍighaạgh okuphom owol mọ oomo ikpo onhụ phọ Enhaạn igey ni!—Ps. 119:160.