1. Amu jé abui bôte ya melu ma da buni ki Bible?

 MELU ma, abui bôt é nji beta yeme za be ne tabe nye ndi. Ba yene na bôt bepôlitik, beyeme mam a bebo makit ba jeñe fo’o ve mfi wop. Nde fe, ba semé ki betebe ôsu ya menda me zambe ba jô na be ne bekristen. Nde é nji bo jame ya kame nge ba sôane Bible, kalate betebe ôsu ya miñyebe mite ba jô na ba tôñ.

2. Avale kalate Besam 119:160 a jô, jé bi ne tabe je ndi?

² Bia bebo bisaé be Yéhôva bi too ndi na a ne “Zambe ya benya mejôô” a na a yi jam é ne mvaé asu dangan éyoñ ése. (Bsa. 31:5; Ésa. 48:17) Bia yeme na bi ne tabe ndi a jam ése da so Bible amu “Mejô me [Zambe mese] me ne benya mejôô.” b (Lañe’e Besam 119:160.) Bi ne tyiñe jia a mfase mame ya Bible éziñ, a nga tili na: “Teke jôm éziñ Zambe a jô é ne minsos nge ki ja ye bo te tôéban. Bebo bisaé be Zambe be ne tabe ndi a jame Bible a jô amu be too ndi a Zambe a jô mame mete.”

3. Jé bia zu yen ayé’é di?

³ Aval avé bi ne volô bôte bevok na be fe be tabe Kalate Zambe ndi? Bi tame zu yene beamu belale be ne volô bia na bi tabe ndi a Kalate Zambe. Bii yene na mame Kalate Zambe a jô me nji tyendé, na minkulane mejô ya Kalate Zambe mia tôéban, a na Kalate Zambe a ne ngule ya bo na bôte be tyendé fatan ényiñe jap.

4. Amu jé bôte béziñe ba simesane na Bible a nga tyendé?

⁴ Yéhôva Zambe a nga belane bebo bisaé bé 40 na be tili Bible. Ve teke minnôme mintilane miziñe mi ngenan azukui melu mangane ma. c Bia bese bi bili fo’o ve bekalate be nga beta tili biyoñe biyoñ, nalé a bo na bôte béziñe be sili nge mame ba lañe Bible melu ma me ne fo’o mame be nga tili minnôme mintilane ya atata’a. Ye ô ve’eleya fo’o sili womien aval avé bi ne tabe ndi a Bible?

5. Jé be nga bo asu na be ba’ale mintilane ya nkobô Hébreu? (Fombô’ô fôtô ya ékô’ôla.)

⁵ Asu na Yéhôva a ba’ale foé ya Kalate wé, a nga bo na be tili je abui biyoñ. A nga jô bejô bôte ya Israël na be beta tili atyiñ éte asu dap, a nga ve fe belévite ésaé ya ye’ele bôt atyiñ éte. (Deut. 17:18; 31:24-26; Néh. 8:7) Éyoñe bejuif be nga so minkôme Babylone, mone nsamba betili bekalate a nga taté na a beta tili abui bekalate nkobô Hébreu. (Esdras 7:6) Betili bekalate bete be nga bo ésaé éte a nlem ôse, nde fe be nga nyoñ éyoñe ya lañe bifia a bikañga asu na be tabe ndi na be nga mane tili mame mese aval me mbe minnôme mintilan. Mbôle bôte bete be mbe be be’e metyi ya abé, bone bikobe biziñe bi nga ke bia yené été. Ve abui bôt é nga beta tili kalate ate, nalé a nga bo na be su’ulane yene bone bikobe bite bise. Aval avé?

6. Aval avé be mbe ve yene bikobe bi mbe bekalate ya Bible be nga beta tili?

⁶ Beyeme mame ya melu ma be bili mbamba zene ya yene bikobe bôte be nga beta tili Bible be nga bo. Bi tame jô na ba jô bôte 100 na be beta tili kalate éziñ a mo map. Éyoñ éte nde môte wua ya be be a bo mone ékop. Zene jia ya yen ékob éte é ne na be ve’e kalate wé a ba be bôte bevok bese. Avale te da da, éyoñe ba ve’e minnôme mintilane ya Bible, beyeme mame be ne ngule ya yene bikobe ntili bekalate éziñ a nga bo nge ki bifia a nga vuane tili.

7. Jé ja liti na abui bôt é nga beta tili Bible é nga tili fo’o ve mame me mbe minnôme bekalate?

⁷ Bôte be nga beta tili minnôme mintilane ya Kalate Zambe be nga jeñe na be kôme tili fo’o ve mame me mbe été. Bi tame yen éve’an ja yemete jam éte. Be nga mane tili minnôme mintilane ya nkobô Hébreu mbu 1008 nge ki mbu 1009 É.J. Ba loone mie na Codex de Leningrad. Ve melu ma be nga some minnôme mintilane miziñe ya Bible, a mengabe méziñe ya été me mbe minnôm éyoñ ba ve’e me a codex de Leningrad. Mengabe mete me mbe me tabeya bebé mimbu 1 000 ôsusua na ba tili Codex de Leningrad. Môt éziñ a ne simesane na codex de Liningrad a mbe a yiane kôme selan a minnôme mintilane mite amu be nga tili nye a beta tili nye, nalé e lôte mimbu 1 000. Ve jam éte é ne minsos. Beyeme mame be nga vek minnôme mintilane be nga taté tili a mi be nga su’ulane tili, be nga yene na akusa bo bifia bia tyendé mone jôm, be nga ba’ale foé ya Bible.

8. Nsela’ane mbé a ne zañe mintilane be nga beta tili nkobô Grec a minnôme bekalate bevo’o ya melu mvus?

⁸ Bekristene ya ntete mimbu ôsu fe be nga beta tili mintilane ya nkobô Hébreu. Be nga tabe ntyel éyoñe be nga beta tili bekalate 27 ya mintilane ya nkobô Grec, mmie be mbe be bela’ane mie bisulane biap a ésaé nkañete jap. Éyoñe be  maneya vek minnôme mintilane ya nkobô Grec mi nga li’i a bekalate bevok be nga tiliban éyoñ éte, ñyeme mam éziñ a jô na: “Bi ne jô na [minnôme mintilane ya nkobô Grec], mmie mia dañ abui . . . nde fe a ne ve ane mmie be dañeya kôñelan.” Kalate Anatomy of the New Testament a jô na: “Bi ne tabe ndi na jame bia lañe nkôñelane Kalate Zambe bia belane wô dene [mintilane ya nkobô Grec] foé éte é ne fo’o nyi é mbe atata’a.”

9. Jé Ésaïe 40:8 a jô a lat a njôane Zambe?

⁹ Den a nto abui mimbu, abui betili Kalate Zambe é nga saé ngul a ntyel ôse asu na be beta tili Kalate Zambe bia lañe den. d Teke bisô na Yéhôva nnye fo’o a nga ba’ale mejô mé asu na bi bi me den avale me mbe atata’a. (Lañe’e Ésaïe 40:8.) É ne été na bôte béziñe be ne jô na sake amu be nga ba’ale foé ya Bible nde nalé a liti na Bible a so fo’o be Zambe. Bi tame zu yene mame méziñe ma bo’olô na Bible a so be Zambe.

10. Va’a éve’ane nkulan ajô éziñ ô nga tôébane ja bo’olô na mame 2 Pierre 1:21 a jô me ne betotii. (Fombô’ô befôtô.)

¹⁰ Kalate Zambe a bili abui minkulane mejô mi nga tôéban, abui ya été é nga tôébane mvuse mintete mimbu. Mame me nga boban émo minlañe ma bo’olô de. Bia kame ki jam éte, amu bia yeme na Yéhôva émiene nnye a ne Tine ya minkulane mejô bia koone mie Kalate Zambe été. (Lañe’e 2 Pierre 1:21.) Tame ve’ele simesane minkulane mejô mi tii a ntyamane Babylone, tisone ya melu mvus. E zañe mimbu 778 a 732 Ô.É.J., nkulu mejô Ésaïe a nga jô a zene ya mbamba nsisime na, beta tisone ya Babylone a ye ku. A nga jô fe na Cyrus nnye é bo na Babylone a ku, a kate fe aval avé a ye bo de. (Ésa. 44:27–45:2) Ésaïe a nga jô fe na Babylone é tyambane ne meññ a li’i bili’i bilik. (Ésa. 13:19, 20) Nde fo’o fe mame me nga bobane nalé. Bemède a Beperse be nga tyame Babylone mbu 539 Ô.É.J., a vôme beta tison ate a mbe a ntoo fo’o  ve bili’i bilik den.​—Fombô’ô vidéo a ne na Bible a nga jô na Babylone é tyamban nkol e kalate Bu’uban ényiñ nnôm éto!, ayé’é 03 éfase 5.

11. Kate’ aval nkulan ajô bia koone wô Daniel 2:41-43 wo tôébane den.

¹¹ Minkulane mejô ya Kalate Zambe mi nji tôébane fo’o ve melu mvus, bia yene fe ane mia tôébane melu ma. Éve’an é ne na, bia yen ane nkulan ajô Daniel a nga bo a lat a Puissance Anglo-Américaine wo tôébane den. (Lañe’e Daniel 2:41-43.) Nkulan ajô ôte ô nga liti na Puissance Anglo-Américaine a ye bo “ngabe jia ngu” ane étyé, ‘ngabe fo’o nte’an’ ane étek. A bi ne jô na jam éte da kôme yené melu ma. Grande-Bretagne ba Amérique be nga kôme fo’o liti na be ne ngul ane étyé éyoñe beta bita bibaé bi nga nambe si se, a be ngenane be bili ngule nkane bita den. Ve éjôé jap é nga liti na é ne nte’an amu bôte be ne éjôé éte si be wô’ô bo bone bitôkan asu na be ke ba bo ézezam a zô’é minjoñe minjoñ amu ba jeñe na be ve be mame ba yi. Beta ñyeme mam éziñ a nyoñe ngab a mame me pôlitik ma bobane si se a jô na: “Den, teke ékôane pôlitik éziñ éfe si nyi é ne nkandane mengam ane États-Unis.” Grande-Bretagne, ngabe fo’o ya Puissance Mondiale é nga kandan mimbu mi ndôme lôte mi amu é nji kañese bilate be nga bo a mesi ya Union européenne. Nkandane mengam ôte ô nga bo na puissance Anglo-Américaine a kate bo mam aval a kômbô.

12. Minkulane mejô ya Bible mia bo na bi tabe ndi a jé?

¹² Abui minkulane mejô ya Kalate Zambe é nga tôébane da yemete ndi bi bili na, bengaka’a bese Zambe a nga bo bia asu melu ma zu bé fo’o tôéban. Bia wô’ôtane fo’o ve ane ntili besam nnye ate a nga ye’elane Yéhôva a jô’ô na: “Nleme wom wo ku som amu nkômbane ya nyiane wôé; ve me to ajô dôé ndi.” (Bsa. 119:81) A zene ya Kalate Zambe, Yéhôva a nga ve bia ‘ndi minlem asu melu ma zu.’ (Jér. 29:11) Ndi nleme jangan é tii ki a mame môta binam a bo, ve é tii a bengaka’a Yéhôva a bo bia. Ngo’o nge bia ke ôsu a yemete ndi nleme jangan Kalate Zambe, a ke ôsu a yé’é minkulane mejô ya été.

13. Bela’ane Besam 119:66, 138 asu na ô liti amu mfe a ne volô wo na ô tabe ndi a Bible?

¹³ Jam afe é ne volô bia na bi tabe ndi a jame Kalate Zambe a jô, é ne éyoñe bia yene mbamba be mame bôte ba bi éyoñe ba tôñe melebe ya Bible. (Lañe’e Besam 119:66, 138.) Éve’an é ne na, belu’u béziñe be mbe be nga zu tyam alu’u dap, éyoñe ji be nto nlatan a ba nyiñe meva’ été. Bone bap ba nañe nye’an été, mbamba nda bôte bekristen été, vôm bebiaé bap ba nyoñe ngap a be.​—Éphé. 5:22-29.

14. Va’a éve’ane ja liti aval avé bôte be ne bi mbamba ényiñ éyoñe ba tôñe melebe ya Kalate Zambe.

¹⁴ To’o beze mimfaka be nga tyendé éyoñe be nga taté na ba tôñe melebe ya Bible. Bi tame zu yen aval avé melebe ya Kalate Zambe me nga nambe mone mimbôk a too jôé na Jack. e A mbe ñwôé bôt a too angôndô ya njet a évô a lôte mimbôk mivok. Be nga futi nye vôme wua a mimbôk mivok be nga tyi’i na mia yian awu. Ve môs éziñ Jack a nga  tabe ayé’é Bible. Mbamba ntabane bobejañe be mbe be wulu’u ayé’é éte a nga nambe nye nya abuii, nde Jack fe a nga taté na a yé’é Bible. Nté ôse a mbe a tôñe’e miñye’elane ya Kalate Zambe ényiñe jé, ntabane wé a mefulu mé me nga taté na ma tyendé. Ane éyoñ é nga lôt, Jack a nga bo nkañete mbamba foé a ngenane teke duban, mvuse ya valé a nga baptizôban. A nga kañete mimbôk mivok mbamba foé ya Éjôé Zambe a éyôñ ése, a volô bôte benyine na be yé’é Kalate Zambe. Éyoñ môse be mbe na ba wôé Jack ô nga kui, Jack a mbe a ntoo môte mfe. Môte wua ya bôte be mbe be kamane nye aba mejô a nga jô na: “Jack a nji beta bo môte me nga yeme den a ntoo mimbu 20. Miñye’elane Bengaa be Yéhôva mi nga tyendé ényiñe jé.” Akusa bo be nga su’ulane wôé Jack, éve’ela jé ja liti fo’o na bi ne tabe ndi a Mejô me Zambe, a na Bible a bili ngule ya tyendé bôt a bo na be bi mbamba ényiñ.​—Ésa. 11:6-9.

15 Aval avé e tôñ miñye’elane ya Bible a volô na be yeme beza be ne bebo bisaé be Yéhôva melu ma? (Fombô’ô fôtô.)

¹⁵ Bebo bisaé be Yéhôva be ne nlatan amu ba tôñe benya mejôô ya Kalate Zambe. (Jean 13:35; 1 Cor. 1:10) Mvo’é a élat bi ne zañe jangane bia kôme yené melu ma amu bia yen ane bôte be ne nkandane mengam amu mam me pôlitik, nyul ékôb nge ke nkôñ ényiñ. Éyoñe Jean a nga yen élat é ne zañe Bengaa be Yéhôva a nga tabe fe’e ne vema. Jean a nga yaé si éziñe ya Africa. Éyoñe bita bi nga taté si jé a nga ke nyiine bezimbi, ve mvuse ya valé a nga tup a ke si é mbe fefel. E wôé nnye Bengaa be Yéhôva be nga kañete nye. Jean a jô na: “Me nga yé’é na bôte ya nya ñyebee ba nyoñe ki ngap a mame me pôlitik, a na be nji bo nkandane mengam. Ve, ba nye’esane zañe jap.” A ke ôsu a jô na: “Me nga belan ényiñe jam na ma kamane si jam, ve éyoñe ji me nga yeme benya mejôô, nde me nga tyi’i na ma zu  bo Yéhôva ésaé ényiñe jam ése.” Jean a ntoo fo’o môte mfe. A nji beta bo bita a bôte ya mesi mefe, éyoñe ji a volô be na be yeme benya mejôô ya Kalate Zambe ba volô abui bôte na é tabe nlatan. Mbôle melebe ya Kalate Zambe ma volô mevale me bôte mese na me tyendé, nalé a liti na bi ne tabe ndi a Mejô me Zambe.

16. Amu jé é ne mfi na bi yemete mbunane bi bili e Kalate Zambe?

¹⁶ Mbôle ényiñe ya émo ji jé tu’a bo abé, dé bo ayaé asu dangane na bi ke ôsu a tabe Mejô me Zambe ndi. Abui bôt é ne jeñe mezene ya bo na bi bi bisô a lat a betotii ya Bible, nge ke a lat a bôte Yéhôva a nga telé na be tebele bebo bisaé bé si va den. Ve nge bi too ndi na Mejô me Yéhôva me ne kom ése benya mejôô, bii bo ngule ya kamane mbunane wongan. Bii nyoñe ntyi’ane ya ‘tôñe memvinda me [Yéhôva] melu mese, ja’a akekui asu’ulan.’ (Bsa. 119:112) Bii ‘bo te wô’ô ôsone’ ya kañete bôte benya mejôô a jô be na be tôñe me binyiñe biap. (Bsa. 119:46) A bii bo ngule ya jibi njuk ôse bi ne tôbane wô “a mevak,” to’o étibila’a.​—Col. 1:11; Bsa. 119:143, 157.

17. Éfuse ya mbu wu ja volô bia na bi ba’ale jam avé?

¹⁷ Bia ve Yéhôva angôndô ya akiba amu a nga bo na bi yeme benya mejôô! Benya mejôô bete ba volô bia na bi tebe ne bip, na ényiñe jangan é bi ngume nsôñan, a na bi yem abo dulu bia yiane nyoñ émo é ne jo’ojo’o été ji. Ba ve fe bia ndi nleme ya bi mbamba ényiñe melu ma zu Éjôé Zambe si. Ngo’o nge éfuse ya mbu 2023 ja volô bia na bi ba’ale ndi nleme bi bili na Mejô me Zambe mese me ne benya mejôô!​—Bsa. 119:160.