1. ¿Achkë rma ye kʼïy winäq ma nkikʼuqbʼaʼ ta kikʼuʼx chrij le Biblia?

 CHKIPAN ri qʼij yoj kʼo komä, ri winäq ma kitaman ta chik achoq chrij ütz nkikʼuqbʼaʼ wä kikʼuʼx. Tapeʼ chkiwäch ye kʼïy kan kʼo kiqʼij ri políticos, ri científicos chqä ri kʼo nmaʼq taq kʼayij pa kiqʼaʼ, ryeʼ ma kan ta nkikʼuqbʼaʼ kikʼuʼx chë ri yekiʼän ri winäq riʼ kan nkiʼän rchë yekitoʼ ri nkʼaj chik. Ryeʼ chqä ma kan ta nkikʼuqbʼaʼ kikʼuʼx chkij ri ukʼwäy taq bʼey pa taq religiones ri nkiʼij chë ye cristianas. Rma riʼ ma kʼayewal ta nqʼax pa qajolon achkë rma ma nkikʼuqbʼaʼ ta kikʼuʼx chrij le Biblia, ri wuj ri kʼo ta chë nkismajij re ukʼwäy taq bʼey reʼ.

2. Rkʼë ri nuʼij Salmo 119:160, ¿achkë kʼo chë nqayaʼ chwäch qan?

² Röj, ri rusamajelaʼ Jehová, qayaʼon chwäch qan chë ryä ronojel mul kantzij ntzjon chqä chë ronojel mul yë ri ütz nrajoʼ chqë (Sal. 31:5; Is. 48:17). Röj kan qayaʼon chwäch qan chë ütz nqakʼuqbʼaʼ qakʼuʼx chrij ri nuʼij le Biblia, rma ri ruxeʼel ri Ruchʼaʼäl Dios, «ya riʼ ri kantzij» (taskʼij ruwäch Salmo 119:160). Röj kan qayaʼon chqä reʼ chwäch qan ri xuʼij jun biblista: «Majun ta jun ri rubʼin Dios ri ma ta tzij o ma ta xtbʼanatäj. Rma rutinamit Dios nkikʼuqbʼaʼ kikʼuʼx chrij ryä, ryeʼ yekowin nkikʼuqbʼaʼ kikʼuʼx chrij ri nuʼij».

3. ¿Achkë xtqatzʼët chpan re tjonïk reʼ?

³ ¿Achkë rubʼanik yeqatoʼ ri nkʼaj chik rchë kan nkikʼuqbʼaʼ chqä kikʼuʼx chrij ri Ruchʼaʼäl Dios? Tqatzʼetaʼ re oxiʼ naʼoj reʼ ri ütz nqaksaj kikʼë: ri kʼo chpan le Biblia ma jalatajnäq ta, ri profecías ye kʼo chpan ronojel mul yebʼanatäj chqä nkowin yerutoʼ ri winäq rchë nkijäl kikʼaslemal.

4. ¿Achkë rma ye kʼo jojun nkiquʼ chë ri kʼo chpan le Biblia xa jalatajnäq?

⁴ Jehová xeruksaj jun ye 40 achiʼaʼ rchë xkitzʼibʼaj le Biblia. Ye kʼa komä, ma ye jun ta chik ri wuj ri xkitzʼibʼaj ri achiʼaʼ riʼ, xa xuʼ copias ye kʼo. Rma riʼ, ye kʼo jojun nkikʼutuj qa chkiwäch we ri nuʼij le Biblia kan ya riʼ ri xkitzʼibʼaj ri achiʼaʼ riʼ. ¿Achkë rma ütz nqakʼuqbʼaʼ qakʼuʼx chë le Biblia ma jalatajnäq ta ri kʼo chpan?

5. ¿Achkë rubʼanik xesäx ki-copias ri Escrituras Hebreas? (Tatzʼetaʼ ri achbʼäl ri kʼo pä chwäch re revista reʼ).

⁵ Rchë ma njalatäj ta ri kʼo chpan le Biblia, Jehová xuʼän chë xesäx ki-copias ri naʼäy taq wuj. Chkë ri qʼatöy taq tzij ri xejeʼ Israel, ryä xuʼij chkë chë kʼo chë nkitzʼibʼaj jun ru-copia ri Rupixaʼ Moisés; y chkë ri levitas, xuʼij chë kʼo chë nkiqʼalajsaj ri pixaʼ riʼ chkiwäch ri winäq (Deut. 17:18; 31:24-26; Neh. 8:7). Taq ri judíos yekʼwan wä äl chik Babilonia, jun molaj winäq ri kan kowan kitaman yetzʼibʼan xkesaj kʼïy ru-copias ri Escrituras Hebreas (Esd. 7:6, notas). Re achiʼaʼ reʼ xkiyaʼ kan chrij kisamaj. Taq xqʼax ri tiempo, xkichäp kijlaxik ri tzij y kʼo mul kan xkijlaj ri letras rchë nkitzʼët we kan majun akuchï xesach wä. Tapeʼ ke riʼ, rma ri achiʼaʼ riʼ xa kʼo qa mak chkij, kʼo jojun ri akuchï xesach wä. Ye kaʼ ya riʼ kan xetzʼetetäj na, rma ri wuj riʼ kan kʼïy ki-copias xebʼan. Tqatzʼetaʼ achkë rubʼanik xelitäj riʼ.

6. ¿Achkë rubʼanik ntzʼetetäj akuchï xesach wä ri xetzʼibʼan ru-copias ri wuj ye kʼo chpan le Biblia?

⁶ Ri biblistas ye kʼo komä xkïl jun ütz rubʼanik rchë nkitzʼët akuchï xesach wä ri achiʼaʼ ri xetzʼibʼan ru-copias ri wuj ye kʼo chpan le Biblia. Rchë nqʼax pa qajolon, tqabʼanaʼ che rä chë 100 winäq nbʼix chkë chë tkitzʼibʼaj ruxaq jun wuj, y jun chkë ryeʼ kʼo jun akuchï nsach wä. ¿Achkë rubʼanik ntzʼet akuchï xsach wä ri achï riʼ? Taq yejnamäx jontir ri copias. Ke riʼ chqä nkiʼän ri biblistas. Ryeʼ yekowin nkitzʼët akuchï xesach wä ri xetzʼibʼan ru-copias le Biblia o achkë ma xkiyaʼ ta äl chpan taq yekijnamaj kʼïy copias.

7. ¿Achkë rma qataman chë ye kʼïy ri xetzʼibʼan ru-copias le Biblia kan xkitäj kiqʼij rchë majun akuchï xesach wä?

⁷ Ri xetzʼibʼan ru-copias ri wuj ye kʼo chpan le Biblia kan xkitäj kiqʼij rchë majun akuchï xesach wä. Tqatzʼetaʼ jun tzʼetbʼäl chrij riʼ. Ru-copia ri Escrituras Hebreas ri más ojer bʼanon ya riʼ ri Códice de Leningrado, ri xtzʼibʼäx pa junaʼ 1008 o 1009 taq xpë yän Jesús. Ye kʼa majanäj ta xelitäj kʼïy copias chqä jojun peraj kichë ri wuj ri ye kʼo chpan le Biblia ri yetzʼibʼan qa jun 1,000 junaʼ chwäch ri Códice de Leningrado. Rkʼë jbʼaʼ kʼo jun nuquʼ chë rma xa ruyon copias chik bʼanon chkipan 1,000 junaʼ, ri Códice de Leningrado ma junan ta chik nuʼij kikʼë ri wuj ri más ojer yetzʼibʼan qa. Ye kʼa ma ke riʼ ta. ¿Achkë xkitzʼët ri winäq ri xkijnamaj ri wuj ri kan ojer chik yetzʼibʼan qa kikʼë ri majanäj ta yetzʼibʼan qa? Chë tapeʼ jun wä jbʼaʼ rubʼanik tzʼibʼan qa, ri kʼo chpan le Biblia ma jalatajnäq ta.

8. ¿Achkë rma ru-copias ri Escrituras Griegas Cristianas ma ye junan ta kikʼë ki-copias ri nkʼaj chik wuj ri xetzʼibʼäx ojer?

⁸ Ri naʼäy taq cristianos xkikʼän kinaʼoj chkij ri xetzʼibʼan ru-copias ri Escrituras Hebreas. Rma riʼ, kan xkitäj kiqʼij rchë majun akuchï xesach wä taq xkesaj ki-copias ri 27 wuj ri kʼo chpan ri Escrituras Griegas, ri xekiksaj chkipan ri kimoloj chqä taq xkitzjoj Ruchʼaʼäl Dios. Jun biblista xerujnamaj ru-copias ri Escrituras Griegas kikʼë nkʼaj chik wuj ri xetzʼibʼäx chkipan chqä ri junaʼ riʼ. Ryä xuʼij reʼ chkij ri copias  riʼ: «Komä más kʼïy ki-copias ri Escrituras Griegas ye kʼo chkiwäch ri nkʼaj chik wuj […] y kan más yetzʼaqät». Jun wuj nuʼij reʼ chkij ri Escrituras Griegas: «Röj ütz nqayaʼ chwäch qan chë ri nqaskʼij chpan jun Biblia ri kan ütz bʼanon pä che rä kʼo ri naʼoj chpan ri xkiyaʼ qa ri achiʼaʼ ri xetzʼibʼan ri naʼäy taq wuj» (Anatomy of the New Testament).

9. ¿Achkë nukʼüt Isaías 40:8 chqawäch chrij ri kʼo chpan le Biblia?

⁹ Ri utziläj samaj xkiʼän ye kʼïy ri xetzʼibʼan ru-copias le Biblia ojer rubʼanon chë le Biblia ri nqaskʼij chqä nqanukʼuj ruwäch komä kan tzʼaqät ri naʼoj ye kʼo chpan. b Röj qataman chë yë Jehová xbʼanö chë ri Ruchʼaʼäl ma xejal ta ri naʼoj ye kʼo chpan (taskʼij ruwäch Isaías 40:8). Ye kʼa rkʼë jbʼaʼ ye kʼo jojun winäq nkiʼij chë xa rma ma jalatajnäq ta ri kʼo chpan ma ntel ta chë tzij chë rkʼë Dios petenäq wä. Rma riʼ tqatzʼetaʼ jojun achkë rma nqaʼij chë rkʼë Dios petenäq wä ri naʼoj kʼo chpan.

10. Tatzjoj rij jun profecía ri xbʼanatäj yän ri nukʼüt chë ri nuʼij 2 Pedro 1:21 kantzij (keʼatzʼetaʼ ri achbʼäl).

¹⁰ Chpan le Biblia ye kʼo kʼïy profecías ri xebʼanatäj yän, jojun chkë riʼ xebʼanatäj tapeʼ kan pa ciento junaʼ yetzʼibʼan qa. Ri ye bʼanatajnäq pä nkikʼüt chë ri profecías riʼ kan xebʼanatäj. Y röj kan nqayoʼej riʼ, rma qataman chë yë Jehová xyaʼö pä ri profecías riʼ (taskʼij ruwäch 2 Pedro 1:21). Tqaquʼ rij taq xchup ruwäch Babilonia, ri mamaʼ tinamït. Jun tiempo chkikojöl ri junaʼ 778 chqä 732 taq majanä tpë Jesús, Jehová xuʼän chë ri profeta Isaías xuʼij qa chë Babilonia xtkanaj pa ruqʼaʼ jun chik tinamït. Chqä Isaías kan xuʼij achkë xtchʼakon chrij Babilonia, ri achï riʼ xtbʼiniʼaj Ciro chqä xuʼij achkë rubʼanik xtchʼakon chrij ri tinamït (Is. 44:27-45:2). Ryä chqä xuʼij chë taq xtqʼax ri tiempo, Babilonia xtchup ruwäch chqä kan majun chik xtjeʼ qa chwäch (Is. 13:19, 20). Y jontir ri xuʼij qa Isaías kan xbʼanatäj. Ri tinamït ri kan kowan ruqʼij xjeʼ  chkiwäch ri nkʼaj chik xkanaj qa pa kiqʼaʼ ri medos chqä ri persas pa junaʼ 539 taq majanä tpë Jesús, y komä kan wulan qa ruwäch (tatzʼetaʼ ri video Le Biblia kan rubʼin wä qa chik ri xbʼanatäj rkʼë Babilonia, chpan ri tjonïk 3 peraj 5 rchë ri libro pa formato electrónico Nawajoʼ rït yakʼaseʼ).

11. ¿Achkë rubʼanik najin nbʼetzʼaqät Daniel 2:41-43?

¹¹ Ye kʼa ri profecías ye kʼo chpan le Biblia ma xa xuʼ ta ojer xetzʼaqät. Komä chqä najin nqatzʼët achkë rubʼanik najin yebʼetzʼaqät jojun chkë riʼ. Taquʼ rij ri profecía xuʼij qa Daniel chrij ri mamaʼ qʼatbʼäl tzij ri kibʼanon Reino Unido chqä Estados Unidos (taskʼij ruwäch Daniel 2:41-43). Ri profecía nuʼij chë re mamaʼ qʼatbʼäl tzij reʼ achiʼel «hierro ri xolon rkʼë chʼabʼäq». Y kan ya riʼ nqatzʼët komä. Ri kaʼiʼ tinamït riʼ kan achiʼel ri hierro, rma xechʼakon chkipan ri kaʼiʼ guerras mundiales chqä kʼa kowan na kichqʼaʼ rchë nkiʼän chʼaʼoj. Tapeʼ ke riʼ, achiʼel ri hierro ri xolon rkʼë chʼabʼäq majun ta ruchqʼaʼ, ri kiwinaq ri qʼatbʼäl taq tzij riʼ kibʼanon chë qajnäq kichqʼaʼ rma chaq taqïl yechʼojin chkij ri nmaʼq taq kʼayij chqä chrij ri qʼatbʼäl tzij. Majanäj ta, jun achï ri nnukʼun rij ri política chkipan kʼïy tinamït xuʼij: «Majun ta chik jun tinamït ri kʼo chwäch le Ruwachʼlew komä ri más kijachon kiʼ ruwinaq rma ri política chwäch Estados Unidos». ¿Y achkë ütz nqaʼij chrij Reino Unido, ri jun chik peraj rchë re mamaʼ qʼatbʼäl tzij reʼ? Chkipan ri rukʼisbʼäl junaʼ ye qʼaxnäq pä, ruwinaq kowan kijachon kiʼ rma jalajöj nkiquʼ chrij ri rubʼanik rukʼwan riʼ kikʼë ri nkʼaj chik tinamït ri ye kʼo Europa. Rma kowan kijachon kiʼ kiwinaq, ri mamaʼ qʼatbʼäl tzij kibʼanon Reino Unido chqä Estados Unidos kʼayewal rubʼanon chwäch nuʼän ri nrajoʼ nuʼän.

12. ¿Achkë rubʼanik yojkitoʼ ri profecías ye kʼo chpan le Biblia ri xetzʼaqät yän?

¹² Ri nqatamaj chë kʼïy profecías ri ye kʼo chpan le Biblia ya xetzʼaqät yän nuʼän chë más nqakʼuqbʼaʼ qakʼuʼx chë ri rubʼin Dios chë xtuʼän chqawäch apü kantzij xtbʼanatäj. Röj nqanaʼ kan achiʼel xnaʼ jun salmista ri xuʼij reʼ che rä Jehová: «Rïn kan nrayij yinaköl, rma ri achʼaʼäl ya riʼ nyaʼö kʼuqbʼäl kʼuʼx chwä» (Sal. 119:81). Rma kowan nqrajoʼ, Jehová nuksaj le Biblia rchë nuʼij pä chqë chë nrajoʼ nuyaʼ jun utziläj qakʼaslemal (Jer. 29:11). Röj kʼo ütz qayoʼen apü rma ri rutzjun Jehová chqë, y ma rma ta ri yekiʼän ri winäq. Rma riʼ kan tqatjaʼ qaqʼij chkinukʼuxik ri profecías ye kʼo chpan le Biblia rchë ke riʼ más xtqakʼuqbʼaʼ qakʼuʼx chrij ri Ruchʼaʼäl Dios.

13. ¿Achkë chik jun rma ri ütz nqakʼuqbʼaʼ qakʼuʼx chrij le Biblia? (Salmo 119:66, 138).

¹³ Jun chik rma ri ütz nqakʼuqbʼaʼ qakʼuʼx chrij le Biblia ya riʼ chë kan yerutoʼ ri winäq ri nkismajij ri naʼoj ye kʼo chpan (taskʼij ruwäch Salmo 119:66, 138). Jun tzʼetbʼäl. Ye kʼo winäq ri jbʼaʼ ma xkichüp ruwäch kikʼlanen komä kan kiʼ kikʼuʼx chqä junan rubʼanon kiwäch. Y ri kalkʼwal kan nkinaʼ chë yechajïx chqä yejowäx (Efes. 5:22-29).

14. ¿Achkë tzʼetbʼäl nkʼutü chqawäch chë ri nqasmajij ri naʼoj ye kʼo chpan le Biblia yojkitoʼ rchë nq-ok utziläj taq winäq?

¹⁴ Rma ri utziläj taq naʼoj ye kʼo chpan le Biblia, yajün ri winäq ri kan itzel kinaʼoj yekowin nkijäl kikʼaslemal. Tqatzʼetaʼ achkë rubʼanik xtoʼ Jack, jun achï ri kʼo wä pacheʼ. c Re achï reʼ kan nxiʼin wä yajeʼ rkʼë  rma kan itzel wä runaʼoj. Y rma kan kowan itzelal xeruʼän, ri qʼatbʼäl tzij xuʼij chë kʼo chë nkäm. Ye kʼa jun qʼij xyaʼ ruxkïn taq najin nyaʼöx jun tjonïk chrij le Biblia che rä jun chik. Y rma kan jaʼäl xtzʼët ri kinaʼoj xkiʼän ri qachʼalal rkʼë, ryä chqä xchäp jun rutjonik. Taq xchäp kisamajxik ri naʼoj ye kʼo chpan le Biblia, ri runaʼoj eqal xjalatäj. Taq xqʼax ri tiempo, ryä xok publicador chqä xqasäx pa yaʼ. Ryä kan kiʼ wä rukʼuʼx nutzjoj chkë ri nkʼaj chik ri ye kʼo pacheʼ chrij ri Ruqʼatbʼäl Tzij Dios, y xerutoʼ ye kajiʼ rchë xkitamaj ruwäch Jehová. Taq xapon ri qʼij ri kʼo chë nkäm, Jack ma junan ta wä chik runaʼoj rkʼë rubʼanon qa. Jun chkë ru-abogados xuʼij: «Pa 20 junaʼ qa ri xintamaj ruwäch Jack, kan ma ke laʼ ta wä runaʼoj. Ri xtamaj kikʼë ri testigos de Jehová kan xjäl rukʼaslemal». Tapeʼ Jack xkäm, ri xbʼanatäj rkʼë ryä nukʼüt chqawäch chë kan ütz nqakʼuqbʼaʼ qakʼuʼx chrij Ruchʼaʼäl Dios chqä chë nkowin nqrtoʼ rchë nq-ok utziläj taq winäq (Is. 11:6-9).

15. ¿Achkë rma röj, ri rusamajelaʼ Jehová, ma yoj junan ta kikʼë ri nkʼaj chik winäq? (Keʼatzʼetaʼ ri achbʼäl).

¹⁵ Rma yeqasmajij ri naʼoj ye kʼo chpan le Biblia, röj, ri rusamajelaʼ Jehová, kan junan rubʼanon qawäch (Juan 13:35; 1 Cor. 1:10). Reʼ kan ntel akʼuʼx che rä, rma ri winäq kowan kijachon kiʼ xa rma ri política, ri kijatzul o rma kʼo o majun ta kirajil. Jun kʼajol aj África ri rubʼiniʼan Jean kan xel rukʼuʼx taq xtzʼët chë ri testigos de Jehová kan junan rubʼanon kiwäch. Taq xchapatäj chʼaʼoj chpan rutinamit, ryä xnïm riʼ chpan ri ejército, ye kʼa chrij riʼ xanmäj äl chpan jun tinamït ri kʼo naqaj chriʼ, ri akuchï xtamaj wä kiwäch ri testigos de Jehová. Jean nuʼij: «Rïn xintamaj chë ri ye kʼo chpan ri religión ri nqä chwäch Dios ma nkitïtzʼ ta kiʼ pa política chqä junan rubʼanon kiwäch. Ryeʼ kan nkajoʼ kiʼ». Ryä chqä nuʼij: «Rïn kan xinksaj pä nkʼaslemal rchë ntoʼ jun tinamït, ye kʼa taq xintamaj ri kantzij chrij le Biblia, xinyaʼ chwäch wan njäch nkʼaslemal che rä Jehová». Re kʼajol reʼ  kan xjäl runaʼoj. Komä, pa rukʼexel nuʼän chʼaʼoj kikʼë winäq ri ma junan ta kijatzul rkʼë, xa kan nukʼüt chwäch xa bʼa achkë winäq chë jun qʼij ma xtjeʼ ta chik chʼaʼoj. Rma ri naʼoj ye kʼo chpan le Biblia kan yerutoʼ jalajöj kiwäch winäq, ya riʼ nukʼüt chqawäch chë kan ütz nqakʼuqbʼaʼ qakʼuʼx chrij Ruchʼaʼäl Dios.

16. ¿Achkë rma kan kowan rejqalen nqakowirsaj qakʼuqbʼäl kʼuʼx chrij Ruchʼaʼäl Dios?

¹⁶ Ri itzelal chwäch le Ruwachʼlew xa más xtnmatäj, ya riʼ rkʼë jbʼaʼ xtuʼän chë más kʼayewal xtuʼän chqawäch xtqakʼuqbʼaʼ qakʼuʼx chrij Ruchʼaʼäl Dios. Rkʼë jbʼaʼ ri winäq xtkajoʼ xtkiʼän chë röj ma nqanmaj ta chik chë le Biblia kantzij ntzjon o chë Jehová xchaʼ ri utziläj samajel ri kan kʼo runaʼoj rchë nukʼwaj bʼey chwäch rutinamit. Ye kʼa, we kan qayaʼon chwäch qan chë ri Ruchʼaʼäl Dios ronojel mul kantzij ntzjon, ma xtqqä ta pa kiqʼaʼ ri winäq riʼ. Röj kan xtqayaʼ chwäch qan xtqasmajij rupixaʼ Jehová «ronojel mul» (Sal. 119:112). Chqä ma xtqkʼïx ta xtqatzjoj chkë ri nkʼaj chik chrij le Biblia chqä xtqaʼij chkë chë tkismajij ri naʼoj ye kʼo chpan (Sal. 119:46). Y ma xtikʼo ta qakʼuʼx xkeqaköchʼ ri nmaʼq taq kʼayewal xkeyaʼöx pa qawiʼ chqä kan kiʼ qakʼuʼx xkeqaköchʼ (Col. 1:11; Sal. 119:143, 157).

17. ¿Achkë xtnataj chqë ri texto rchë ri junaʼ 2023?

¹⁷ Röj kan nqtyoxin rma Jehová xyaʼ qʼij chqë nqatamaj ri kantzij chrij le Biblia. Tapeʼ yoj kʼo chkikojöl winäq ri más najin nchaʼ chiʼ kinaʼoj chqä sachnäq chkiwäch, le Biblia nqrtoʼ rchë ma kan ta kowan nchʼpü qakʼuʼx, nuʼän chë kʼo rma yojkʼäs chqä nukʼüt chqawäch achkë bʼey kʼo chë nqakʼwaj. Le Biblia chqä nuʼän chë kʼo jun ütz kʼaslemal nqayoʼej apü chuxeʼ Ruqʼatbʼäl Tzij Dios. Rma riʼ nqarayij chë ri texto rchë ri junaʼ 2023 kan ta xtqrtoʼ rchë xtqayaʼ más chwäch qan chë ri kantzij ya riʼ ruxeʼel jontir ri Ruchʼaʼäl Dios (Sal. 119:160).