1. Kūö yòh ngaich tarik töngamuh nö pōyen nö öt ṙatö-ellōnre tö ngam Paipöl?

 PŌYEN tarik töngamuh töt akahakūö tö chūök re nö ṙatö-ellōnre. Höng katöngalōn cha-a. Ötrēhěn cha-a nö ṙatö-ellōnre nö in më mā mahayöng, më saëntist, më mi-inyiha hēk tö më mahaköptö tinlööken inrē. Öt ṙatö-ellōnre më tarik hēk öt milēḵṙen inrē tö më pötrī tö la-evṙen nö el ngam keurcha kūö nup kahëken cha la-en. Lökten ngaich tarik nö pōyen töt ṙamatö-ellōnre nö in ngam Paipöl.

2. Sa ṙô ngam Salmai 119:160 asuh öp ṙô chūök hī ṙatö-ellōnre?

² Ṙatö-ellōnre pöri ayī-ö in ngam Tēv Yāvē tö ò nö ‘Tēv kanô-en,’ lōnu inrē anga-aṅ tö hī öi yöölen. (Sal. 31:5; Isa. 48:17) Akahakūö in ayī-ö töre mihôiṅ öi ṙatö-ellōnre in ngam Paipöl kūö minë “tö kūichi aṅ mat e nö tökô-en.” (Vë-evkūö Salmai 119:160.) Löngö ṙô ök ihih kamūich ngam Paipöl: “Tö ngam Tēv nö öthō nö minyônyaṅ nup ṙô lamöknyö elvang ò nö kanô-en. Lökten më tarik ò nö ṙatö-ellōnre nö in e.”

3. Asuh öp kahakkö hī min in ngih ātiköl?

³ Ngaich in ayī-ö ṙatö-ellōnre in ngam Paipöl, sitih inlahen pöri ayī-ö kētö ṙinatö-ellōn yip tahëng? Ta-a töi chumkūöṙen ngëichken në tö lūöi lāinyngen, ngam lökten hī min mihôiṅ öi ṙatö-ellōnre in ngam Paipöl. Raneh, öt haṙīköre minë ṙô tö kūichi nö imat ngam Paipöl. Innëtö, teungtökūö minë tö eūka tö kūichi nö imat ngam Paipöl. Linūöyö, vai löre tinrīken yip tarik ma-asīnkö ṙô ngam Paipöl.

4. Kūö yòh nö pōyen tarik tö ngölōn tö minë tökūichi aṅ mat ngam Paipöl?

⁴ 40 yik tarik tö halēnlöng tö ngam Tēv nö kūich ngam Paipöl. Öt ōt nuk chūök tī cha nö kūich. In në ṙētak hī töngamuh, asīnka kinūichö pöri minë kahūich cha, lökten töngamuh nö söl in hī minë tö asīnka kinūichö. b Pōyen ngaich tarik töt ṙamatö-ellōnre nö in ngam Paipöl pön ngölōn tö minë kinūichö imat e nö harīkiyö. Ngatī lōn öm më-eṅ inrē? Töi mikahtökūöre kūö yòh öi mihôiṅ ṙatö-ellōnre in minë tökūichi i mat ngam Paipöl tö u nö öt haṙīköre.

5. Sitih inlēnlö kinūichö ngam līpöre Heprāi? (Ngëichkö ngam lama-uk nyat.)

⁵ Öt lōnu Yāvē tö minë tökūichi ṙô re nö harīki. Lökten anga-aṅ nö kētö chööngö nö in yik rācha aṅ Israel nö halēnlō insīnkö kinūichö ngam chööngö Môsös. Kētö chööngö anga-aṅ inrē nö in yik Lēvī nö haṙemken ngam līpöre chööngö hēk haköptö minë ṙô e inrē nö in më tarik. (Chöö. 17:18; 31:24-26; Nah. 8:7) Ik sā yik Yahūti nö haköövö nö chuh Pēpilön, unôichrit e yik tarik tö halēnlöng nö asīnkö kinūichö ngam līpöre Heprāi. (Esrā 7:6) Chumkūöṙen cha-a nö asīnkö minë kinūichö e. Rö-ö cha-a nö asīnkö kinūichö minë ṙô pön kaheuk minë tö hěng hěng lëtör (letters) pön hòṅ akahakūö cha-a tö minë tökūichö nö löng. Tö ngö manah hòng angū-ö ngaich tö u nö öt vaich? Hö-ö, pön tarik inrē cha-a öthō nö öt rahëichyen nup vaināchö cha. Ngaich in töngamuh īnu tö ngam Paipöl tö asīnka kinūichö misī nö inuk hötṙeh kinūich. Lökten töngamuh öi mihôiṅ kôtikūö tö nup tövaich. Töi ṙūöhtö mikahkūöre tö inlahen e.

6. Sitih inlahen öich nö akahakūö më kamūich ngam Paipöl tö minë nö vaich hēk öt vaich?

⁶ Asehkūöre man tö yip tö 100 tarik nö tölöṙô nö aṅtī tö kuntī re nö asīnkö kinūichö ngam töhěng līpöre, ngaich lohten nö hěng tak öp in cha tö vaichö tī nö kūich. Yē hī pöri hòṅ kôtikūö tö vanāichö öm töhěng tak, ngaich hòṅ haṙongtö ngam kahūich ngam tö vaichö tī ayī-ö nö in yip tö 99 kamūich. Ngatī inlahen yip töngamuh kamūich ngam Paipöl nö hamūl minë tö kūichö imat ngam Paipöl nö ngëichken u yěn ōtre tövaich hēk tö ṙa-ayö tö kūichi nö imat e.

7. Kūö yòh öi mihôiṅ ngöṙô tö më ma-asīnkö kinūichö nö chumkūöṙen nö asīnken minë tökūichö?

⁷ Pōyen nun nö ngaich minë līpöre tö kūichö tö asīntu kinūichö nö ṙamā-ang im hötṙeh kinūichö. Lökten tarik töngamuh nö pōyen tö ngölōn tö minë tö kūichö aṅ mat e nö haṙīkngöre. Chumkūöṙen pöri yik ma-asīnkö minë kinūichö. Pītnyöre inrē cha-a nö öt hòṅ vaich. Kò-òren öi chumkūöṙen ngëichken ngih. Urēhěkūö tö 1008 hēk 1009 C.E. in aṅhav in tö ngam hötṙeh kinūichö līpöre Heprāi, ngam tö Lëninkret Kotëks (Leningrad Codex) invëka. Fömngöre ṙen yip chamöh līöthen nö kôti kūö tö nuk hötṙeh kinūichö aṅ mat ngam Paipöl hēk nup tinkachtit u nuk tö 1,000 samyeūheu unrēhě kinūichö tö ngam Lëninkret Koteks. Lökten nö ngölōn yip tarik tö minë hötṙeh kinūichö hēk Lëninkret Koteks nö harīkngöre anū-ö tö höö, hö-ö pöri anū-ö nö ngatī inlahen. Ik sā ngam tarik kamūich ngam Paipöl nö hamūltö ngam hötṙeh kinūichö nö in ngam līpöre Lëninkret Koteks, in e mikahkūö ngaich anga-aṅ tö minë ṙô pòrô ṙô nö öt hěngkangchūök, sönen pöri anū-ö nöng hěngren.

8. Asūp mikahkūö hī yěn harōngö ngam līpöre Krīk kinūichö hēk nö in minë tö höreh kinūichö līpöre?

⁸ Sā inlahen tī yik ma-asīnkö kinūichö ngam līpöre Heprāi ngatī yik raneh senchurī Kristīön misī nö kūich minë tö 27 līpöre i ëlô Krīk. Angū-ö ngih tö vë-evkūö līpöre hē el mīting hēk yěi ahangkö ngam tölöök inhānga inrē.  Hěngtak ök ihih tö pōihöl nö haköp, ngamëichkö ṙôken minë līpöre nö i ṙô Krīk tö minë tahëng līpöre tö hötṙehangen kinūichö ik raneh senchurī. Ngëichken u anga-aṅ yēḵ u nö öt fehnguṙen. Ngöṙô anga-aṅ nö vë-eny: “Pōyen taneūngen in ngaich töngamuh tö minë hötṙeh kinūichö im līpöre Krīk pōyen nup tö kūichö nö i alaha e töt chatngen.” Kūichi angū-ö nö in ngam Ënatòmī Òf Tö Nīu Testament (Anatomy of the New Testament) līpöre: “Yēḵ hī öi vë-ekūö nup līpöre tölöngö translēt i ëlô Krīk, ngaich mihôiṅ öi ṙatö-ellōnre tö minë tö kūichi imat u nö sā kinūichö nuk lā-urěh Paipöl.”

9. Asūp ṙô ngam līpöre Isayā 40:8 tö inlahen ngam Paipöl?

⁹ Minë tökūichö ṙô ngam Paipöl töngamuh in hī nöng kinūichö nuk urěh anū-ö Paipöl. Löktökūö misī nö chumkūöṙen tī yik ma-asīnkö kinūichö ngam Paipöl. c Ṙòkhöre anū-ö nöng tī Yāvē, pön lōnu anga-aṅ tö minë ṙô re nö teungta nö in më tarik. (Vë-evkūö Isayā 40:8.) Ngöṙô pöri yip tarik min nö kò-òren, pòrô nöt haṙīkngöre minë ṙô ngam Paipöl nö löktökūö misī öt angū-ö mahameukten e nö kahūich ngam Tēv. Ta-a chěi töi chumkūöṙen öi ngëichken minë tö hameuktu hòṅ hī ṙatö-ellōnre tö ngam Paipöl nö kahūich ngam Tēv.

10. Kētö inchōḵ elmat hī öi akahakūö tö taneungtökūö ngam 2 Pītör 1:21. (Ngëichkö ngam nyat.)

¹⁰ Pōyen minë tö eūka tö teungtökūö tö kūichi aṅ mat ngam Paipöl. Ōtngöre nuk tö urěhngöre kinūichngö urēhěkūö taneuktökūö u. Hameuknyu inrē anū-ö tö ngam histöri sā kinūichö e ngatī inlahen anū-ö. Öt pingangkūö ayī-ö tö e pò minë tö eūka nö tö kūichö anū-ö tö Yāvē. (Vë-evkūö 2 Pītör 1:21.) Töi chumkūöṙen ngëichken ngih inchōḵ elmat. Tö pròfět Isayā nö vënyö inlahen fanukngö ngam tökiröng elpanam Pēpilön nö ihôi ngam tö 778 hēk 732 B.C.E., öt lööṙen yip kumyung ngam panam, sön pöri nö vënyu nö mihôiṅ min töm panam. Sairös minë-eny ngam tarik tö vënyu nö mihôiṅ min hēk töm inlahen tī ò min inrē. (Isa. 44:27–45:2) Vënyu angū-ö tö Isayā tö Pēpilön min nö öt aṅhav kūö tö tarik pò e  nöng ihong nyöre. (Isa. 13:19, 20) Ngaich kô-en angū-ö nö ngatī inlahen. Haköövö ngaich Pēpilön tö Mītō-Pörsia ik 539 B.C.E., ngaich öp töngamuh Pēpilön nö öt aṅhav kūö. Ngëichkö ngam vitiō Ineūkö Ötkanò-òṅ Pēpilön Nö Kiyung in ngam līpöre Mihôiṅ Man Örheuheū Ṙamlōn! lesön 03 im point 5.

11. Mikahtökūö hī nö sitih inlahen nö teungtökūö ngam eūḵnyu im Tanīěl 2:41-43?

¹¹ Öt höng inuk urěh ṙētak misī nö teungtökūö minë tö eūka aṅ mat ngam Paipöl, pön in në ṙētak hī inrē töngamuh. Töi chumkūöṙen tö ngam vahënyö Tanīěl Inlahen ngam tökalēḵ mahayöng ang Pritēn-Amërika. (Vë-evkūö Tanīěl 2:41-43.) Vënyu anga-aṅ nö tökalēḵ nö mahayöng ‘nö sā vët tö ngön’ hēk ngam tahëng nö ‘sā tilin nö tötkalēḵ.’ Sā ngam vinënyö ò, ngaich ngatī inlahen angū-ö nö in në ṙētak hī töngamuh. Kô-en an ngam tökalēḵ mahayöng nö sā ṙēngen vët tö ngön. Pò-ò nö mihôiṅ ik raneh hēk innëtö kinyūngö tö në panam, ngaich inrē anga-aṅ töngamuh nö pōyen aṅ in tö më tökalēḵ tarik alaha re kumyung. Më tarik pöri tö hayöngkaṙen tö ò nö hakūönngö ngam kumlēḵ ò tö sā vët, nö vī ngam yunīön re cha-a nö havëken minë kuilōn re hēk lā-al më mahayöng inrē cha-a pön sōḵ nö hayöngkaṙen tö më mahayöng, pön hòṅ kahngen re nö hayöngöre. Kò-òren hang ṙô tī ök töhēng tak ekspööt nö vë-eny inlahen vē mahayöng ing panam, “In në inyööngö nö ṙòkhöre, in u an Amërikā nö töhěng nö panam nö töthētu nö hēngörô örheūheu inrē më mahayöng nöng taṙōlaren.” Hēk yē hī öi kakken ngam Pritēn, in nuk tö ngaich samyeūheu më tarik aṅ in e nö öt akahakūö tö inlahen re yěn hòṅ hanôl më aṅ Yūrop hēk tö minë tahëng inrē panam. Angū-ö ngih lāinyngen ngam tökalēḵ nö mahayöng ang Pritēn-Amërika nö öt teungten in nup lōnre.

12. Asūp öp ṙô kamëtö ṙinatö-ellōn hī nö löktö in minë tö eūka aṅ mat ngam Paipöl?

¹² Pōyen nup tö kūichi imat ngam Paipöl tö teungtökūö in minë tö eūka. Sīöplöre inrē ngam ṙinatö-ellōn hī tö Yāvē min nö hateungngö ngam kinlēḵngôre ip yamih ṙērak. Mihôiṅ in ayī-ö öi sā inlahen ngam kamūich ngam salmai nö ngöṙô: “Tayēṙö el lōn chin tö kūö lōn re töm inyööken: im ṙô Meh pöri chū-ö meūka.” (Sal. 119:81) Kētö maheukkö hī ang Yāvē nö in ngam ṙô re Paipöl tö hī min öi kuchīken ip yamih ṙētak. (Yar. 29:11) Rö-ö ngam maheukkö hī nöng löktö in minë kahëken hī hēk töt kahëken hī la-en, pön ngam kahëtö Yāvē maheukkö hī öi mihôiṅ ṙatö-ellōnre tö u min nö öthō nö öt teungtökūö. Ta-a chěi töi chumkūöṙen haköp minë tö vënyu imat ngam Paipöl. Ngaich sīöplöre min ngam ṙinatö-ellōn hī tö minë tö kūichi aṅ mat ngam Paipöl nö kanô-en.

13. Sā ṙô ngam Salmai 119:66, 138 asūp inrē lāinyngen hī mihôiṅ öi ṙatö-ellōnre in ngam Paipöl?

¹³ Ṙën in öi ṙatö-ellōnre in minë ṙô aṅ mat ngam Paipöl, pò yip tö pōyen tarik töngamuh hamangö u nö yöölen nö löktö in u. (Vë-evkūö Salmai 119:66, 138.) Tö sā yip pamīhöre nö fēkö ngam inlahen re nö hòṅ ṙāngen höö, ik sā cha pöri nö hang minë inlēnö aṅ mat ngam Paipöl tökūichi vailöre ngaich ngam innôlö cha tö höö. Kuchīken ngaich cha-a nö el ngam mikūönöre. Vāyö tī inrē cha-a nö haruklö më kūönre, ngaich ṙòkhöre cha-a inrē nö hangenlōn tö höö nö el ngam mikūönöre.—Efi. 5:22-29.

14. Kētö inchōḵ elmat hī tö inlahen minë tö kūichi inlēnö aṅ mat ngam Paipöl nö mihôiṅ nö harīkngö tinrīken më tarik.

¹⁴ Yěi hang minë inlēnö aṅ mat ngam Paipöl ngaich mihôiṅ nö halööktitre ngam tarik tö kiröngen fālen. Tö sā ṙēḵngen ök ihih tarik tö Chëk minë-eny. d El chēl anga-aṅ tö  yik hol ò inrē nö haköövö nö el chēl hōtu finëlngö cha-a, tö-angë ang Chëk nö in cha. Hěngheuh yik prötör nö chuh el chēl nö kē istöti, ngaich ūichngöre ang Chëk nö hangṙô cha-a. Vāyö mat ang Chëk nö meuk tinrīken më prötör lökten ò ngaich nö rultenre nö haköp. Minë haköp Chëk aṅ mat ngam Paipöl hāngö u anga-aṅ havai ngam tinrīken inrē anga-aṅ nö in yik holre. Vītöre ngaich Chëk nö pöplisör, kēḵ ngam vinôkö inrē. Ngaich holtö nganöötöre anga-aṅ nö vënyö ngam Pūlngö ngam Tēv nö yik holre, fën tak ngaich yik kahë istötī ò nö el chēl. Yih ngaich ngam ṙētak finëlngö Chëk nö kumpaha. Vailöre takô nö ngaich ngam tinrīken ò. Ngöṙô ök vökīl ò: “Ök Chëk mikahkūö chu sin misī urēhěkūö tö 20 samyeūheu tahëng ön ngòh tö ò. Kūö nuk haköp ò nö in yik Vamënyen Yāvē nö lökngöre ngam tinrīken ò.” Köp ngam sācha ò nö fëli, ngih pöri ṙinatö-ellōn hī in ngam inlahen ò, tö hī yěi hang minë inlēnö aṅ mat ngam Paipöl ngaich mihôiṅ min minë tinrīken hī nö haṙīkngöre.—Isa. 11:6-9.

15. Kūö yòh öich më tarik Yāvē nö harīkngöre mineūkö töng panam? (Ngëichköm nyat.)

¹⁵ Meuk në inyöngö in töngamuh ing panam nöng öt hěng, yēḵ hī pöri ngëichken më tarik Yāvē, Īnu cha-a tö ngam lanāmö hēk hinëngö inrē, kūö cha nö hang minë chööngö aṅ mat ngam Paipöl. (Yôh. 13:35; 1 Kòr. 1:10) Tö sā öp ihih mi-inyöng Afrikā ang Chôn nö ṙamlōn tö e. Hē ök sivil vôr nö i panam ò, ngaich kēhötre anga-aṅ nö in ngam kinyūngö. Unôichrit e pöri anga-aṅ nö falngöre nö chuh ik töhëng panam, ngaich meuk kūö yik Vamënyen Yāvē anga-aṅ. Ngöṙô ang Chôn: “Yip ṙamatö-ellōnre in ngam tö Kô-en tinlööken, ngaich öt nôlhöt cha-a nö in minë inyöngö ing panam, pön īnu inrē cha-a tö ngam hinëngö hēk kô-en hanangenlōn inrē cha-a tö höö. Töng urěh chin sin öich höng chö-öny tö ngam panam öich aṅ hēḵ kapah inrē. Ik sā chu pöri öich teūngen tö ngam kanô-en aṅ mat ngam Paipöl, la-evṙen ngaich chū-ö öich chö-önyten Yāvē kētöre inrē öich i linöökölōn ngam Tēv.” Kô-en ang Chôn nö haṙīkngö ngam tinrīken re. Hö-ö öp ngaich  töngamuh nö lā-al yip tahëng pumnāmö tarik, pön ahangka ngam lanāmö aṅ mat ngam Paipöl nö in yip tarik. In ngam inlahen Chôn ayī-ö öi akahakūö tö minë inlēnö aṅ mat ngam Paipöl nö yöölen tī tö minë panam hēk tö më tökeuheūttöre pumnāmö inrē tarik. In e mikahkūö in tö hī mihôiṅ ṙatö-ellōnre in ngam Paipöl.

16. Kūö yòh öi ṙatö-ellōnre in minë tö kūichi ṙô ngam Tēv?

¹⁶ Ngaich ngih panam tööḵlö tö ngam ötlanöökö, lökten ayī-ö kihngen öi ṙatö-ellōnre im ṙô ngam Tēv. Pōyen inrē nup töng ṙô yip tarik töp lökten hī mihôiṅ kihngen ṙatö-ellōnre in minë tö kūichi aṅ mat ngam Paipöl. Mihôiṅ öi ngö mufē inrē, ‘Kô-en ön minë ṙô Yāvē nö lamöktö inmë tö-akaha mahalanṙen nö inchōkūö hī?’ Yēḵ hī kiröngö ṙinatö-ellōn tö ngam Paipöl, ngaich öthō min ayī-ö nôlngö inup ṙô yip tarik, pöi söl manā-aṅ min öi hang ngam chööngö Yāvē. (Sal. 119:112) Öthō inrē min ayī-ö öi yihi ‘miṙē-ěv öi vë-eny ngam kanô-en in yip tahëng,’ ngaich hōten cha inrē nö hang minë ṙô tö kūichi. (Sal. 119:46) Pòrô nup töng sitih kanihngen ikūö hī hēk ötlēkaṙen inrē ngaich ‘holtö ṙanamlōn hēk manöiyö re’ öi lā-al u.—Kòl. 1:11; Sal. 119:143, 157.

17. Asuh öp löktö ṙinatö-ellōn hī öi in ṙô ing samyeūheu 2023?

¹⁷ Kiröngen ṙanamlōn in öi in Yāvē pò-ò nö kē-ěkūö hī tö ngam kanô-en aṅ mat ngam Paipöl! Öt akahakūö pöri më tarik ing panam tö chūök re nö ṙatö-ellōnre hēk sitih inlahen inrē cha-a nö kēken minë la-enre. Kūö hī pöri ayī-ö öi akahakūö tö ngam kanô-en aṅ mat ngam Paipöl, lökten öi holtö nganöötöre öi lā-al në kanihngen re hēk inu inrē tö ngam lanāmö. Öthöng anū-ö pöi īnu inrē tö ngam maheūkköre tö hī min öi kuchīken el ngam inyöngö tö ngam Tēv. Lōnu in tö yīö ṙatö-ellōnre in ngam ṙô (text) ing samyeūheu 2023 tö minë ṙô ngam Tēv tö kūichi nö ṙòkhöre anū-ö nö kanô-en.—Sal. 119:160.