Ka tsuʼuw jawaʼ a tákuy

Kit kʼalej ti índice

EXOBINTALÁB 1

I lej belál abal in káwintal a Dios pel an chubaxtaláb

I lej belál abal in káwintal a Dios pel an chubaxtaláb

TEXTO AXI TI TÁMUB 2023: «Jawaʼ más exbadh ta káwintal játs an chubaxtaláb» (SAL. 119:160).

AJATLÁB 96 El libro de Dios es un tesoro

JAWAʼ NEʼETS KI EXÓBNAʼ a

1. ¿Jaleʼ ti yan i atikláb yabáts in belál kʼal jawaʼ in ulal an Biblia?

 XOWÉʼ TA KʼICHÁJ yan i atikláb yabáts in exlál kʼal jitaʼ kin belaʼ. Yan i atikláb in belál kʼal an eyalchik, kʼal an atikláb axi exoblámadh, o kʼal kʼeʼat i atikláb axi tumínladh. Pero jayej u jílkʼonal ti tsalpax max chubax neʼets ka tólmiyatchik. Yan i atikláb axi u kʼalel al jun i iglesia yabáts in kʼakʼnál kʼal jitaʼ tu okʼnáb. Ani jaxtám an atiklábchik yabáts in belál kʼal jawaʼ in ulal an Biblia.

2. Antsanáʼ jantʼiniʼ in ulal an Salmo 119:160, ¿jantʼoj i lej belál?

2 Wawáʼ i lej belál «abal a Jehová etsʼey in ulal an chubaxtaláb» ani in léʼ abal ku kʼwajiy alwaʼ (Sal. 31:5; Is. 48:17). I lej bélal kʼal jawaʼ in ulal an Biblia kom tanáʼ in ulal tin kwéntaj a Jehová, «Jawaʼ más exbadh ta káwintal játs an chubaxtaláb» b (ka ajiy Salmo 119:160). Jun i atikláb axi exoblámadh in uluw axéʼ tin kwéntaj an Biblia: «Yab waʼats nibal jun i pejach axi ti Biblia axi kin tejwamédhaʼ abal a Dios u janamkáw. Nibal in tomnál ki tsalpay abal yab neʼets kin putuw jawaʼ in ulúmal. Jitaʼchik in belál kʼal a Dios jayej in belál kʼal jawaʼ in ulal».

3. ¿Jantʼoj neʼets ki exóbnaʼ al axéʼ xi exobintaláb?

3 ¿Jantʼiniʼ i éjtowal ki tólmiy an atiklábchik abal kin belaʼ abal chubax jawaʼ tu uchál in káwintal a Dios? Xowéʼ neʼets ki exóbnaʼ ox i tsalap axi i éjtowal ki eyendhaʼ. Jun játs abal in káwintal a Dios yab jalchamej jawaʼ in olnál, jayej abal an kʼej kaw axi u olnáb tanáʼ etsʼey u putnal ani abal an Biblia in tólmiyamal an atiklábchik abal kin jalkʼuy in ejatal.

IN KÁWINTAL A DIOS YAB JALCHAMEJ JAWAʼ IN OLNÁL

4. ¿Jaleʼ ti yan i atikláb in tsalpayal abal jaluwámej an tsalap axi in ulal an Biblia?

4 A Jehová in eyendhaʼ jun i 40 i inik abal kin dhuchaʼ jawaʼ kʼwajat ti Biblia. Pero patal nixéʼ xi dhuchlab axi jajáʼchik in tsʼejkaʼ yabáts kʼwajat, expidh waʼats i copias. Jaxtám, yan i atikláb in tsalpayal abal an Biblia axi xowéʼ waʼats yabáts in kwaʼal an tsalap axi in dhuchaʼ axéʼchik xi inik. ¿Jaleʼ ti lej belál abal an Biblia yab jalchamej an tsalap axi in olnál?

Jitaʼchik in tsʼejkaʼ i copias in kʼál an Escrituras Hebreas in lej tsápnanchij abal kin tʼajaʼ alwaʼ in tʼojlábil (ka tsuʼuw an párrafo 5).

5. ¿Jantʼiniʼ ti tsʼejkáj an copias in kʼál an Escrituras Hebreas? (Ka tsuʼuw an dibujo axi kʼwajat ban portada).

5 A Jehová in abaʼ ka tsáb dhuchan in káwintal abal yab ka kʼibej. In uchaʼ an tsʼálejchik axi ti Israel abal kin tsʼejkaʼ jun i copia. Jayej in uchaʼ an levitas abal kwaʼalak kin ólchij an israelitas jawaʼ in ulal an abatnaxtaláb (Deut. 17:18; 31:24-26; Neh. 8:7). Tam ti an judíos wichiy ti Jerusalén bíjiyat jun i kwenél i atikláb abal kin tsʼejkaʼ yan i copias in kʼál an Escrituras Hebreas (Esd. 7:6, notas). Jajáʼchik in lej tʼajálak ti kwéntaj jantʼiniʼ u dhuchum. Talbél tujey in ajiyal patal an letras ani an kaw axi neʼetsak in dhuchál, belits antsanáʼ junchikíl ukʼpin tam ti kʼwajatak ti dhuchum. Pero kom waʼatsak yan i copias talbél in exlaʼchik juʼtáj ti ukʼpin. Ki tsuʼuw jantʼiniʼ ti exláj al jawaʼ tam kaw ti ukʼpin.

6. ¿Jantʼiniʼ i éjtowal ki exlaʼ juʼtáj ti ukʼpin an atiklábchik axi in dhuchaʼ an copias in kʼál an Biblia?

6 Xowéʼ ta kʼicháj yan i atikláb in tʼojnal kin tsuʼuw juʼtáj ti ukʼpin jitaʼchik in dhuchaʼ an Biblia. ¿Jantʼiniʼ tin tʼajálchik? Ki tsalpay kʼal jun i tʼiplab, ki tsalpay abal 100 i inik u kónchinal kin tsʼejkaʼ jun i copia in kʼál jun i dhuchlab, pero jun kʼal jajáʼ u ukʼpinal. ¿Jantʼiniʼ ti neʼets ki ejtow ki exlaʼ juʼtáj ti ukʼpin? Max ki jumbiy patal an copias. Jayetsej in tʼajál an atiklábchik axi exoblámadh, jajáʼchik in júmbiyal patal an copias axi waʼats in kʼál an Biblia.

7. ¿Jaleʼ ti lej belál abal jitaʼchik in dhuchaʼ an copias in kʼál an kʼaʼál dhuchlab, in tʼajaʼ alwaʼ in tʼojlábil?

7 An atiklábchik axi in dhuchaʼ an copias in kʼál an Biblia in lej tʼajaʼ ti kwéntaj tam ti kʼwajatak ti dhuchum. Ki tsuʼuw jun i tʼiplab, an copia axi más biyálits axi elnének in kʼál an Escrituras Hebreas játs axi u bijiyáb ti Códice de Leningrado, u tsalpayáb abal dhuchan ban támub 1008 o 1009 talbél ti waʼtsinének a Cristo. Pero in tʼajálits jayits i támub elan i copias ani i dhuchlab in kʼál an Biblia. Axéʼ tsʼejkáj watʼadh 1.000 i támub okʼxidh ka tsʼejkáj an Códice de Leningrado. Talchik walám kin tsalpay abal an copias axi elan lej júnits kʼal an Códice de Leningrado, kom tsʼejkáj yan i copias ani lej owchik an támub tam ti dhuchan. Pero, ¿jantʼoj in tʼajaʼ ti kwéntaj axéʼchik xi atikláb axi exoblámadh? In tʼajaʼchik ti kwéntaj abal an tsalap axi kʼwajatak ban kʼaʼál dhuchlab, yab jaluwámej. Jaluwámej talchik i kaw pero an tsalap jayetsej.

8. ¿Jaleʼ ti yab junat an Escrituras Griegas Cristianas kʼal kʼeʼat i libros axi dhuchan ti biyál?

8 An epchalchik axi ti kʼaʼál siglo, in nitsʼbiy an tʼojláb axi in tʼajaʼ an copistas axi ti biyál. In tsʼejkaʼchik jun i copia in kʼál an 27 libros axi kʼwajat ban Escrituras Griegas, axi in eyendhálakchik tam u ólnom ani tam u tamkunalchik. Jun i atikláb axi exoblámadh in jumbiy an copias in kʼál an Escrituras Griegas kʼal i libros axi tsʼejkáj al nixéʼ xi kʼij. Jajáʼ in uluw abal xoweykʼij elnének yan i copias in kʼál an Escrituras Griegas ani lej wéʼ i copias in kʼál i libros axi ti biyál. Jun i libro axi lej exladh in uluw axéʼ tin kwéntaj an Escrituras Griegas: «Tam ki ajiy jun i Biblia axi lej alwaʼ tsʼejkadh, i lej belál abal yab jalchamej nibal jun i tsalap kʼal axi kʼwajatak ban kʼaʼál dhuchlab» (Anatomy of the New Testament).

9. ¿Jantʼoj in ulal Isaías 40:8 tin kwéntaj jawaʼ in olnál an Biblia?

9 Lej eynének an copias axi tsʼejkáj ti biyál in kʼál an kʼaʼál dhuchlab, jaxtám xowéʼ i éjtowal ki koʼoy jun i Biblia abal ki exóbnaʼ ani ki exbay alwaʼ. c I lej belál abal a Jehová in tólmiy axéʼchik xi dhuchum abal yab ka jalchat nibal jun i tsalap an Biblia (ka ajiy Isaías 40:8). Belits antsanáʼ yan i atikláb in tsalpayal abal jawaʼ in ulal an Biblia yab tal kʼal a Dios. Ki tsuʼuw talchik i tsalap abal jaleʼ ti belál abal pel a Dios axi in abnaʼ ka dhuchan an Biblia.

AN KʼEJ KAW AXI IN ULAL AN BIBLIA ETSʼEY U PUTNAL

Izquierda: C. Sappa/DeAgostini/Getty Images; derecha: Image © Homo Cosmicos/Shutterstock

Ti biyál putun yan i kʼej kaw axi kʼwajat ti Biblia ani xowéʼ kʼwajat ti putnal yan. (Ka tsuʼuw an párrafos 10 ani 11). e

10. Ka olnaʼ jun i kʼej kaw axi putun ani in tejwamedhál abal chubax jawaʼ in ulal a 2 Pedro 1:21 (ka tsuʼuw an imágenes).

10 Ti Biblia i elál yan i kʼej kaw axi dhuchan ti lej biyál ani pútunits, waʼats yan jantʼoj axi in tejwamedhál abal chubax putun. Yab i lej jikʼpál abal pútunits kom pel a Jehová axi in uluw axéʼ xi kʼej kaw (ka ajiy 2 Pedro 1:21). Ki tsalpay kʼal an bichow Babilonia, a Jehová in uchaʼ a Isaías kin olnaʼ jawaʼ neʼetsak ka watʼey kʼal axéʼ xi bichow. Ban támub ochocientos okʼxidh ka waʼtsin a Cristo, a Jehová in uchaʼ a Isaías kin olnaʼ abal a Babilonia neʼetsak ka otsan ani ma in ólchij kʼal jitaʼ ti neʼetsak ka otsan. In ólchij abal jitaʼ neʼetsak kin otsánchij pel a Ciro ani jayej in ólchij jantʼiniʼ ti neʼetsak kin tʼajaʼ (Is. 44:27-45:2). Jayej in uchaʼ abal a Babilonia neʼetsak ka kwajláj ani abal yabáts jitaʼ neʼetsak ka kʼwajiy tanáʼ (Is. 13:19, 20). Patal nixéʼ xi kʼej kaw putun antsanáʼ jantʼiniʼ tin uluw a Jehová. Ban tamub 539 okʼxidh ka waʼtsin a Cristo, a Babilonia kwajláj, otsanchat kʼal an medos ani an persas ani xowéʼ yab jitaʼ u kʼwajíl tanáʼ (ka tsuʼuw an video axi in bij An Biblia in okʼxidh uluw jantʼiniʼ ti neʼetsak ka talabedháj a Babilonia, axéʼ kʼwajat ban libro Kit kʼwajiy kulbél abal etsʼey, ban ajumtaláb 3, ban punto 5).

11. ¿Jantʼiniʼ ti kʼwajat ti putnal Daniel 2:41-43?

11 Xowéʼ ta kʼicháj jayej kʼwajat ti putnal yan i kʼej kaw. Ki tsalpay kʼal jun i kʼej kaw axi in dhuchaʼ a Daniel. Jajáʼ kawin tin kwéntaj jun i potencia mundial axi xowéʼ exladh abal pel an Reino Unido ani a Estados Unidos (ka ajiy Daniel 2:41-43). An kʼej kaw in uluw abal axéʼ xi potencia «junchikíl neʼets ka kʼwajiy tsapik ejtíl an patʼál» ani «junchikíl palulúl jantʼiniʼ an lukuk», nixéʼ xi kʼej kaw kʼwajat ti putnal xowéʼ. An Reino Unido ani a Estados Unidos in tejwamedhámal abal lej tsapik kom in ataʼ an primera ani an segunda guerra mundial. Ani xowéʼ belej kʼwajat lej tsapik kom in kwaʼal yan jantʼoj abal ti pejex. Pero an atiklábchik axi u kʼwajíl al nixéʼ xi bichow ejtíl max in tixkʼanchámal in tsap an eyalchik. In exálchik kin tsʼejkaʼ i ít abatnaxtaláb, u júnkunalchik abal kin tomolnaʼ an eyal, ani in exálchik kin tʼajaʼ jawaʼ in léʼ. Yabaye lej owat jun i atikláb axi in exóbnal tin kwéntaj an política in uluw axéʼ: «An eyalchik axi ti Estados Unidos yabchik in elkanchamal ka tʼójon junkudh». Ani, ¿jantʼiniʼ ti kʼwajat ti tʼojnal an Reino Unido? Jajáʼchik jayej yab in elkanchamal jantʼiniʼ ka tʼójon junax. In tomnálak ka tʼójon junax kʼal an Unión Europea pero yabchik in ejtowamal kom lej pilits jantʼiniʼ tu tsalpax. Patal axéʼ in tʼajámal abal an Reino Unido ani a Estados Unidos yabchik kin ejtow ka tʼójon junkudh.

12. ¿Jantʼiniʼ tu tólmiyal an kʼej kaw axi putnének?

12 I exlál abal a Jehová in putumal yan i kʼej kaw axi ti biyál, jaxtám i lej belál abal neʼets kin putuw axi in kʼíbchalej. Wawáʼ i atsʼál ejtíl axéʼ xi inik axi in dhuchaʼ axéʼ xi salmo, jajáʼ in uluw: «U lej léʼ abal ti kin kʼaniy kom u exlál abal neʼets ka putuw a káwintal» (Sal. 119:81). A Jehová tu lej kʼanidhál, jaxtám tu pidhámal jun i aychixtaláb lej alabél (Jer. 29:11). Nibal jun i atikláb in éjtowal tu ku pidhaʼ an lablixtaláb axi a Jehová in ulúmal, expidh Jajáʼ. Ki áynanchij ki exóbnaʼ an kʼej kaw axi kʼwajat ti Biblia, nixéʼ neʼets tu ku tólmiy abal ki belaʼ más kʼal a Jehová.

AN BIBLIA IN TÓLMIYAMAL AN ATIKLÁBCHIK ABAL KIN JALKʼUY IN EJATAL

13. ¿Jantʼoj tam kʼeʼat i tsalap waʼats abal ki belaʼ kʼal an Biblia? (Salmo 119:66, 138).

13 Waʼats kʼeʼat jantʼoj axi neʼets tu ku tólmiy ki lej belaʼ kʼal jawaʼ in ulal an Biblia ani játs kom in tólmiyamal yan i atiklábchik kin jalkʼuy in ejatal (ka ajiy Salmo 119:66, 138). Jun i tʼiplab, waʼats i tomkinél axi neʼetsakits ka jilaxin, pero xowéʼ u kʼwajílchik kulbél ani junkudh kom tólmiyatchik kʼal an Biblia. In tsakámil axéʼchik xi tomkinél in atsʼál kulbél, kom u kʼanidháb ani u beletnáb (Efes. 5:22-29).

14. ¿Jantʼoj tam tʼiplab tu tólmiyal ki belaʼ abal an Biblia in éjtowal tu ku tólmiy ki jalkʼuy jantʼiniʼ i ey?

14 An exobchixtaláb axi kʼwajat ti Biblia ma in tólmiyamal i atiklábchik axi pojkaxak abal kin jalkʼuy in ejatal. Ki tsuʼuw jawaʼ in watʼaʼ a Jack. d Jajáʼ pelak jun i inik axi kʼwajatak ti wikʼaxteʼ, lej pojkaxak ani u tsʼejnábak kʼal axi más an wikʼnél. Neʼetsak ka tsemdháj kom in tʼajaʼ yan jantʼoj kidháb. Pero jun i kʼicháj ketlej kin otsʼówiy jun i exobintaláb kʼal an Biblia axi kʼwajatak ti pidhnal kʼeʼat i wikʼnél. An kʼanidhomtaláb axi in tejwamédhaʼ an epchalchik, in tʼajaʼ abal jajáʼ jayej kin léʼnaʼ kin exóbnaʼ an Biblia. Kʼayúm kʼayúm tujey in jálkʼuyal jantʼiniʼ in ey, in ejtow kin bajuw jantʼiniʼ i publicador ani talbél pujan jantʼiniʼ i ólchix kʼal a Jehová. In ejtow kin tólmiy tséʼ i atikláb abal kin exlaʼ a Jehová. Tam ti neʼetsakits ka tsemdháj, jun i abogado in uluw axéʼ: «A Jack lej tólmiyat kin jalkʼuy in ejatal kʼal an ólchixchik kʼal a Jehová, in ey yabáts jantʼiniʼ in tʼajál 20 i támub». Belits abal a Jack tsemdháj, in tʼiplábil tu tólmiyal ki tʼajaʼ ti kwéntaj abal an Biblia chubax tu tólmiyal ki jalkʼuy i ejatal (Is. 11:6-9).

An Biblia in tolmiyámal yan i atikláb axi tin puwel an tsabál kin jalkʼuy in ejatal. (Ka tsuʼuw an párrafo 15). f

15. ¿Jaleʼ ti an ólchixchik kʼal a Jehová lej pilits kʼal axi más an atikláb? (Ka tsuʼuw an fotografías).

15 An ólchixchik kʼal a Jehová i kwaʼal i koyataláb ani u kʼwajat junkudh (Juan 13:35; 1 Cor. 1:10). Tin puwél an tsabál waʼats i atikláb axi u ekwtsix, u kʼwiyáx ani yabchik u neʼdháx alwaʼ. Pero tin bichowil a Jehová u kʼwajat junkudh. Jun i kwitól axi ti Africa axi in bij Juan in lej jikʼpaʼ axéʼ. Tam ti tujey jun i pextaláb tin bichowil, jajáʼ kʼalej ti tolmix, pero talbél kʼalej ti tsinel al pil i bichow ani tanáʼ in exlaʼ an ólchixchik kʼal a Jehová. Jajáʼ in uluw: «U exóbnaʼ abal jitaʼchik chubax in kʼanidhál a Jehová, u kʼwajíl junkudh ani yab u otsel kʼal an política ani jayej u kʼanidháx. Kʼwajatak u tʼajál yan jantʼoj abal ku tólmiy u bichowil, pero tam ti u exlaʼ tin kwéntaj a Jehová u takuy ku tʼojonchij expidh Jajáʼ». Axéʼ xi kwitól in lej jalkʼuy in ejatal. Xowéʼ yabáts u pejex, jawaʼ in tʼajál jats kin tólmiy an atiklábchik kin exlaʼ tin kwéntaj an Biblia. Axéʼ xi tʼiplab in tejwamedhál abal an Biblia chubax in tólmiyamal yan i atikláb abal kin jalkʼuy in ejatal, jaxtám i lej bélal kʼal patal jawaʼ tu ólchal an Biblia.

KI ÁYNANCHIJ KI BELAʼ KʼAL JAWAʼ TU ÓLCHAL AN BIBLIA

16. ¿Jaleʼ ti lej exbadh ki tsápnanchij ki belaʼ más kʼal jawaʼ tu ólchal an Biblia?

16 An kʼibataláb neʼetsej ka yáney ani junchikíl neʼets ki atsʼaʼ kʼibat ki belaʼ kʼal jawaʼ a Jehová tu ólchal. Jun i tʼiplab, walám an atiklábchik kin exaʼ tu ku ódhnanchij i tsalápil, in éjtowal kin tʼajaʼ abal ki tsalpay abal yab chubax jawaʼ tu ólchal an Biblia ani jayej walám kin tʼajaʼ abal yabáts ki belaʼ kʼal an tʼojnal axi putudh ani tsalpadh axi bijiyámej abal tu ku ókʼnaʼ. Pero max i lej belál abal patal jawaʼ tu ólchal an Biblia játs an chubaxtaláb, yab neʼets tu ku ataʼ axéʼ xi kʼibataláb. Jayej, etsʼey neʼets ki tsápnanchij ki bélkaʼ jawaʼ a Jehová tu konchal (Sal. 119:112). Ani yab neʼets ki tidhénaʼ ki ólchij an atiklábchik tin kwéntaj a Jehová ani abal jajáʼ jayej neʼets ka lej tólmiyat kʼal jawaʼ tu ólchal an Biblia (Sal. 119:46). Jayej neʼets ki atsʼaʼ kulbél biyat i tametnál jun i kʼibataláb, ejtíl tam u ayoknáb (Col. 1:11; Sal. 119:143, 157).

17. ¿Jantʼiniʼ ti neʼets tu ku tólmiy an texto abal an tamub 2023?

17 I atsʼál lej kulbél kom a Jehová tu exobchámal an chubaxtaláb. Axéʼ xi xeʼtsintaláb kʼwajat lej ukʼat kʼal i kʼibataláb ani an atiklábchik yabáts in exlál jantʼoj kin tʼajaʼ. Pero an Biblia tu tolmiyámal ki atsʼaʼ koyat i ichích ani ki exlaʼ jantʼiniʼ ki eyendhaʼ i ejatal. Jayej tu ólchal abal neʼets ki batsʼuw yan i alwaʼtaláb tam ka kʼwajiyits ti ábatnom in Éyaltal a Dios. I lej belál abal an texto abal an tamub 2023 neʼets tu ku tólmiy ki belaʼ más, abal patal jawaʼ kʼwajat ti Biblia pel in káwintal a Dios (Sal. 119:160).

AJATLÁB 94 Agradecidos por la Palabra de Dios

a Takuyámej jun i texto lej alabél abal an támub 2023 játs axi kʼwajat ban Salmo 119:160, axi in ulal: «Jawaʼ más exbadh ta káwintal játs an chubaxtaláb». Patal axi i tʼójonchal a Jehová i tʼajámal ti kwéntaj abal chubax axéʼ xi texto. Pero yan i atikláb yab in belál axéʼ ani in tsalpayal abal yabáts u eynal jawaʼ tu ólchal an Biblia. Al axéʼ xi exobintaláb neʼets ki tsuʼuw ox i tsalap axi i éjtowal ki eyendhaʼ abal ki tólmiy an atiklábchik abal kin belaʼ kʼal jawaʼ tu ólchal an Biblia.

b TSALAP AXI MÁS EXBADH: Ti hebreo an kaw «patal» u eyendháb abal ka olnáj «jantʼoj axi kidhat», axi yab in kʼibchal jantʼoj.

c Max a léʼ ka exlaʼ más tin kwéntaj an Biblia, kit kʼalej ti jw.org ani ka dhuchaʼ an kaw «La Biblia y la historia».

d Jaluwámej talchik i bijláb.

e JAWAʼ U TEJWAMÉL BAN IMÁGENES: A Jehová in uluw abal a Babilonia neʼets ka talabedháj ani ka kwajláj.

f JAWAʼ U TEJWAMÉL BAN IMÁGENES: U tʼipoyáb jun i kwitól axi ti biyál u kʼalelak ti pejex, pero in exóbnaʼ ti Biblia jantʼiniʼ ka neʼdhaxin alwaʼ kʼal axi más ani xowéʼ in tólmiyal an atiklábchik abal jajáʼchik jayej kin exlaʼ jawaʼ tu ólchal an Biblia.