1. Fikieme ahwo buobu a gbẹ be rọ kake rọwo ẹme Ebaibol ho?

 AHWO buobu a gbẹ be gwọlọ fievahọ ohwo ọvo ho. A rri nọ ahwo nọ a fievahọ a be daezọ rai hi, ahwo wọhọ isu egọmeti, egba-eriariẹ gbe ahwo nọ a rẹ zẹ eware. Ere ọvo ho, isu egagọ nọ i se omarai Ileleikristi, nọ a ta nọ a bi lele ẹme Ebaibol, ahwo a gbe wo adhẹẹ kẹ ae tere he. O tẹ whae ze nọ ahwo nana a gbẹ be rọ kake rọwo ẹme Ebaibol ho.

2. Wọhọ epanọ Olezi 119:160 o ta, ẹvẹ ma riẹ nọ ẹme Ọghẹnẹ ọ rrọ?

² Mai idibo Jihova ma riẹ nọ Jihova yọ “Ọghẹnẹ nọ ọ rẹ ta uzẹme,” yọ ọ gwọlọ ewoma mai. (Ol. 31:5; Aiz. 48:17) Ma rọwo nọ ẹme kpobi nọ ọ rrọ Ebaibol na uzẹme keme “uzẹme ọvo o rrọ ẹme [Ọghẹnẹ].” (Se Olezi 119:160.) Ohwo jọ nọ o wuhrẹ kpahe eme Ebaibol ọ ta nọ: “Ẹme kpobi nọ Ọghẹnẹ ọ ta, uzẹme ọvo, yọ oware kpobi nọ ọ ta nọ o te via, o rẹ via. Ahwo Ọghẹnẹ a rẹ rọwo ẹme kpobi nọ ọ ta keme a fievahọ Ọghẹnẹ nọ ọ ta ẹme na.” Ma rọwo fihọ ẹme riẹ na.

3. Eme ma te ta kpahe evaọ uzoẹme nana?

³ Eme ma sae ta kẹ ahwo re a sae rọwo nọ uzẹme ọvo o rrọ Ẹme Ọghẹnẹ, wọhọ epanọ ma rọwo na? Joma ta kpahe eware esa jọ nọ e lẹliẹ omai rọwo nọ eme nọ e rrọ Ebaibol na uzẹme. Orọ ọsosuọ, eme nọ e riẹe eva e rrọ gbagba, orọ avọ ivẹ, eruẹaruẹ Ebaibol i re rugba, orọ avọ esa, eme riẹ i re nwene ohwo.

4. Fikieme ahwo jọ a bi ro roro nọ eme nọ e rrọ Ebaibol na eye e jọ ikulu-ebe ọsosuọ na ha?

⁴ Oware wọhọ ezae udhuvẹ Jihova o ro kere Ebaibol na.  Rekọ ikulu-ebe nọ ezae nana a kaki kere eme na fihọ, e gbẹ riẹ hẹ. b Ikulu-ebe efa nọ a kere eme na fihọ eye e riẹ nẹnẹ. Onana o be lẹliẹ ahwo buobu roro sọ eware nọ e rrọ Ebaibol nọ ma bi se nẹnẹ na eye e ginẹ jọ ikulu-ebe ọsosuọ na. Ma riẹ nọ eye e jariẹ. Ẹvẹ ma rọ riẹ?

5. Eme ahwo nọ a re kere ebe a ru re Ikereakere Hibru na e sae gbẹ jariẹ? (Rri uwoho nọ o rrọ uke emagazini na.)

⁵ Jihova ọ ta nọ jọ a kere eme riẹ no iko-ebe jọ fihọ efa re enọ a kaki kere ai fihọ na e tẹ make raha no, ẹme riẹ ọ vẹ gbẹ jariẹ. Ọ ta kẹ ivie Izrẹl nọ jọ a kere eme nọ e rrọ obe Uzi na fihọ iko-ebe kẹ omobọ rai. Ọ tẹ jẹ ta kẹ ahwo Livae re a wuhrẹ ahwo izi na. (Izie. 17:18; 31:24-26; Neh. 8:7) Nọ ahwo Ju a no igbo Babilọn ze no, ahwo jọ a tẹ jẹ romatotọ kere eme nọ e rrọ Ikereakere Hibru na fihọ iko-ebe efa buobu. (Ẹzra 7:6, ẹme-obotọ) A je muẹrohọ eware nọ a je kere na gaga. Nọ u te oria jọ no dede, a jẹ hai kele eme nọ a je kere na kpobi ọvuọvo. Ere ọvo ho, a je tube kele ubiubiẹme kpobi ọvuọvo re a ruẹ nọ eme na kpobi e gba. Ghele na, a kere ememe jọ thọ keme mai ahwo-akpọ ma gba ha. Rekọ fikinọ iko-ebe buobu erọ Ikereakere na e riẹ, emeware yena nọ e thọ ahwo na obọ na, a muẹrohọ ae uwhremu na. Ẹvẹ a sai ro ru ei?

6. Ẹvẹ ahwo nọ a wuhrẹ kpahe eme Ebaibol a sae rọ riẹ sọ a kere ẹme jọ thọ evaọ ikulu-ebe Ebaibol na?

⁶ Otẹrọnọ ohwo jọ o kere oware jọ thọ evaọ iko-ebe nọ a kere eme Ebaibol fihọ na, ahwo nọ a wuhrẹ kpahe eme Ebaibol a rẹ sai muẹrohọ iẹe. Evaọ oghẹrẹ vẹ? Ma rehọ iẹe nọ a ta kẹ ezae udhusoi inọ jọ a kere eme no obe ọvona fihọ ọvuọ obe riẹ. Otẹrọnọ ọjọ evaọ usu rai o kere oware jọ thọ, ẹvẹ a sae rọ riẹ nọ o kere i rie thọ? Nọ a te rri ebe nọ ahwo nọ a kiọkọ a kere fihọ, a je rri ọriẹ, a rẹ riẹ. Epọvo na re, ahwo nọ a wuhrẹ kpahe eme Ebaibol a te rri ikulu-ebe buobu nọ a kere eme Ebaibol fihọ, a rẹ rọ ere riẹ sọ a kere oware jọ thọ, hayo a rọ ethobọ si ẹme jọ no evaọ ukulu-obe jọ.

7. Eme u dhesẹ nọ ahwo nọ a je kere eme Ebaibol no ikulu-ebe jọ fihọ efa na a je muẹrohotọ gaga?

⁷ Ahwo nọ a je kere eme Ebaibol no ikulu-ebe jọ fihọ efa na, a je muẹrohotọ gaga re a ruẹ nọ eme na e rrọ gbagba. Ẹvẹ ma rọ riẹ ere? Evaọ usu ikulu-ebe nọ a kere Ikereakere Hibru na fihọ no emuhọ te ekuhọ, ọnọ ọ mai kri no họ, ọrọ Leningrad Codex. A kere i rie evaọ 1008 C.E. hayo 1009 C.E. Rekọ uwhremu na, a ruẹ ikulu-ebe buobu nọ a kere eme Ebaibol fihọ, ejọ esoso, efa kọ amabọ rai jọ. Yọ a kere i rai kri te enwenọ odu-ikpe (1,000) no taure a te ti kere ukulu-obe Leningrad Codex na. Evaọ ikpe yena kpobi na, a kere eme nọ e rrọ ikulu-ebe yena fihọ efa bẹsenọ u ro te ukulu-obe Leningrad Codex na. Kọ onana o soriẹ ze nọ eme nọ e rrọ Leningrad Codex na i ro wo ohẹriẹ no erọ ikulu-ebe anwae na? Ijo. Ahwo nọ a rẹ kiẹ kpahe eme Ebaibol a rri eme nọ e rrọ ikulu-ebe Ebaibol anwae. A te je rri erọ uwhremu na. A tẹ ruẹ nọ oware ovona oye o rrọ aikpobi dede nọ eme nọ a ro kere ai e dina wo ohẹriẹ no ohwohwo.

8. Eme a muẹrohọ kpahe ikulu-ebe Ikereakere Griki na avọ ikulu-ebe efa gheghe?

⁸ Wọhọ epanọ ahwo nọ a re kere ebe a je kere eme Ikereakere Hibru na fihọ iko-ebe buobu na, ere Ileleikristi ọsosuọ a ru re. A romatotọ kere eme nọ e rrọ ebe udhegbihrẹ erọ Ikereakere Griki na fihọ  iko-ebe efa buobu. Yọ a jẹ hai se ai nọ a te kpohọ ewuhrẹ gbe usi uwoma. Ọzae jọ nọ ọ rẹ kiẹ kpahe eme Ebaibol o muẹrohọ oware jọ kpahe ikulu-ebe Ikereakere Griki na gbe ikulu-ebe efa gheghe nọ e jariẹ oke yena. Ọ ta nọ: “Ikulu-ebe [Ikereakere Griki na] i bu vi ikulu-ebe efa gheghe, . . . yọ eye a mai kere eme rai no emuhọ te ekuhọ vi ebe efa.” Obe na Anatomy of the New Testament o ta nọ: “Ma te bi se [Ikereakere Griki na] evaọ Ebaibol ọgbọna nọ a riẹ fa ziezi, joma riẹ nọ oware ovona nọ ahwo nọ a kaki kere ai, a kere, oye o rrọ ọnọ ma bi se na.”

9. Eme obe Aizaya 40:8 o ta kpahe ẹme Ọghẹnẹ?

⁹ Eme nọ e rrọ Ebaibol na e rrọ gbagba kẹhẹ na, fiki epanọ ahwo nọ a je kere eme na no ikulu-ebe jọ fihọ efa na a daoma te re eme na e sae jọ gbagba. c Rekọ ma riẹ nọ Jihova ọye o ru nọ eme nọ e rrọ Ebaibol na e rọ rrọ gbagba na, e tẹ jẹ riẹ rite inẹnẹ nọ ma bi se je wuhrẹ. (Se Aizaya 40:8.) Ahwo jọ a sae ta nọ fikinọ eme nọ e rrọ Ebaibol na i ri nwene he anwẹdẹ ze na, o nwani dhesẹ nọ eme na yọ eme Ọghẹnẹ hẹ. Nọ o rrọ ere na, joma ta kpahe eware jọ nọ e lẹliẹ omai riẹ nọ eme nọ e rrọ Ebaibol na yọ eme Ọghẹnẹ.

10. Ta kpahe eruẹaruẹ jọ nọ i rugba no nọ i dhesẹ nọ ẹme obe 2 Pita 1:21 na ginọ uzẹme. (Rri iwoho na.)

¹⁰ Eruẹaruẹ buobu e rrọ Ebaibol na nọ i rugba no. Ikpe buobu e vrẹ re ejọ i te ti rugba. Eware nọ a kiẹ ku i dhesẹ nọ eruẹaruẹ nana i gine rugba. Yọ ma riẹ nọ i re rugba keme Jihova ọye o wo eruẹaruẹ nọ e rrọ Ebaibol na. (Se 2 Pita 1:21.) Eruẹaruẹ jọ nọ i rugba họ, enọ e ta kpahe ẹwho jọ nọ a je se Babilọn. Evaọ ukpe 778 rite 732 B.C.E., Aizaya ọruẹaro na ọ ruẹaro nọ a ti fi Babilọn kparobọ. Ọ tubẹ fodẹ ohwo nọ o ti fi ei kparobọ, koyehọ Sairọs, yọ ọ fodẹ oghẹrẹ nọ o ti ro ru ei. (Aiz. 44:27–45:2) Aizaya ọ tẹ jẹ ta nọ a te raha Babilọn muotọ, yọ ohwo ọvo ọ te gbẹ rriae he. (Aiz. 13:19, 20) Ere o ginẹ  via. Evaọ ukpe 539 B.C.E., ahwo Midia gbe ahwo Pasia a vẹruọ Babilọn je fi ei kparobọ. Ma be ta ẹme na, who te te oria nọ Babilọn ọ jọ vẹre na, igbẹhẹ nọ i kporo kuotọ ọvo whọ rẹ ruẹ.—Who te rovie obe na Reawere Uzuazọ Bẹdẹ Bẹdẹ! uwuhrẹ avọ esa, ugogo ẹme avọ isoi, whọ rẹ ruẹ ividio na “Ebaibol na Ọ Ta Kpahe Ekie Babilọn.”

11. Ẹvẹ eruẹaruẹ nọ e rrọ Daniẹl 2:41-43 na i bi ro rugba nẹnẹ?

¹¹ Orọnikọ oke anwae ọvo eruẹaruẹ Ebaibol i ro rugba ha, rekọ te oke mai na re. Eruẹaruẹ jọ nọ i bi rugba họ, enọ Daniẹl ọ ruẹ kpahe Ogaga-Esuo Akpọ Britain avọ America na. (Se Daniẹl 2:41-43.) Eruẹaruẹ nana i dhesẹ nọ erẹwho ivẹ nana nọ i kuomagbe bi su akpọ na a “te jọ gaga evaọ abọjọ” wọhọ ayọno jẹ “jọ hẹhẹhẹ evaọ abọjọ” wọhọ ọviẹ. Yọ ere a ginẹ rrọ. Britain avọ America a jọ gaga wọhọ ayọno evaọ oke nọ a fi ẹmo akpọ ọsosuọ gbe ọrọ avọ ivẹ. A họre gaga evaọ emo yena. Onana u te ru nọ ae avọ erẹwho efa a ro fi kparobọ. Yọ rite inẹnẹ na, a gbe bi dhesẹ ogaga rai. Erẹwho ivẹ nana a tẹ jẹ wọhọ ọviẹ re keme ahwo rai a re ru eware sa-sa ro dhesẹ nọ eva e be dha ae nọ egọmeti o te bi ru eware jọ nọ e were rai hi. Yọ a rehọ itu hayo egbẹgwae sa-sa mu nọ i re lele egọmeti ta ẹme re a ru oware nọ a gwọlọ kẹ ae. Ọzae jọ nọ o re muẹrohọ isuẹsu erẹwho ọ ta nọ: “A rẹ ruẹ isuẹsu nọ ahwo a be jọ ta ọvuọ ọriẹ, nọ a be jọ rọwo fihọ oware ovo ho te isuẹsu United States hi.” Yọ anwọ oke jọ ze na, oware ovona o be via evaọ obọ Britain re. A gbẹ be rọwokugbe ohwohwo ho nọ a tẹ be ta ẹme kpahe epanọ a re dhomahọ ẹme erẹwho European Union te. Enana kpobi e soriẹ ze nọ Ogaga-Esuo Akpọ Britain avọ America na a gbẹ be sae rọ gbaudu ru eware jọ họ.

12. Eme eruẹaruẹ nọ e rrọ Ebaibol na e lẹliẹ omai riẹ?

¹² Eruẹaruẹ buobu nọ e rrọ Ebaibol na i rugba no. Yọ o lẹliẹ omai riẹ nọ eyaa nọ Ọghẹnẹ ọ ya kẹ omai na kpobi i ti rugba. Ma rọwo fihọ ẹme nọ ọso-ilezi na ọ ta inọ: “Me bi rẹro esiwo ra gaga, keme ẹme ra họ ẹruore mẹ.” (Ol. 119:81) Ma te bi se Ebaibol, ma rẹ ruẹ nọ Jihova ọ gwọlọ “ru eware woma kẹ [omai] evaọ obaro, [ma] ve je wo ẹruore.” (Jeri. 29:11) Jihova ma rẹroso inọ o ti ru akpọ woma kẹ omai, orọnikọ ohwo-akpọ họ. Joma hae romatotọ wuhrẹ kpahe eruẹaruẹ nọ e rrọ Ebaibol na keme o te lẹliẹe mu omai ẹro viere inọ Ebaibol na yọ Ẹme Ọghẹnẹ.

13. Eme Olezi 119:66, 138 o ta, nọ o lẹliẹ omai rọwo eme Ebaibol je fievahọ ae?

¹³ Oware ofa jọ nọ o lẹliẹ omai rọwo eme Ebaibol na họ, nọ ohwo o te lele ai, eware e rẹ riẹ nya kẹe. (Se Olezi 119:66, 138.) Ezae-avọ-eyae jọ nọ e jẹ te fa orọo rai no, nọ a je se Ebaibol je ru oware nọ a se, a gbẹ fa orọo rai hi. Enẹna orọo rai o rrọ whẹtiẹ whẹtiẹ, yọ eva e be were emọ rai keme a be gọ Ọghẹnẹ evaọ uviuwou rai, yọ esẹgbini rai a you rai.—Ẹf. 5:22-29.

14. Gbiku ọzae jọ nọ e lẹliẹ omai riẹ nọ Ebaibol na o rẹ sai nwene ohwo.

¹⁴ O tẹ make rọnọ ma jẹ hai ru ozighi gaga vẹre, ma te bi lele ehrẹ Ebaibol, ma rẹ sai nwene. Ere o via kẹ ọzae jọ nọ a re se Jack nọ a fihọ uwou-odi. d Ọ jẹ hai ru ozighi gaga, ọ tẹ jẹ jọ usu ahwo nọ a  fihọ uwou-odi inọ a ti kpe no. Ẹdẹ jọ nọ oniọvo jọ o je bi wuhrẹ Ebaibol kugbe ohwo jọ, Jack o te kuomagbe ae. Emamọ uruemu nọ oniọvo nọ o je wuhrẹ ohwo na o dhesẹ o were Jack gaga. Ọyomariẹ ọ tẹ rọwo nọ a wuhrẹ iẹe Ebaibol re. A te mu ei họ ewuhrẹ, yọ o bi gine bi ru eware nọ o bi wuhrẹ na. O te ti muhọ enwene. Oke o be nyaharo na, o te ti te owhowho-uvie nọ ọ re họ-ame he. Ukuhọ riẹ, ọ tẹ họ-ame. Jack ọ jẹ hae rọ ajọwha ta usi uwoma kẹ ahwo nọ a gbẹ jọ uwou-odi na kpahe Uvie Ọghẹnẹ, imane evaọ usu rai a te ti mu Ebaibol họ ewuhrẹ. Nọ ẹdẹ nọ a ti ro kpei u te, ahwo buobu a ruẹ nọ o gine nwene gaga no. Elọya riẹ ọ ta nọ: “Jack ọ gbẹ rrọ epanọ ọ jọ ikpe udhe nọ e vrẹ hẹ. Eware nọ Isẹri Jihova a wuhrẹ i rie e lẹliẹ e riẹ nwene no.” Dede nọ a kpe Jack, iku riẹ na i dhesẹ nọ Ebaibol o rẹ sai fiobọhọ kẹ ohwo nwene, ọ vẹ jọ emamọ ohwo. Onana o lẹliẹ omai fievahọ eme Ebaibol.—Aiz. 11:6-9.

15. Ẹvẹ ohrẹ Ebaibol nọ idibo Jihova a bi lele o rọ lẹliẹ ae wo ohẹriẹ no amọfa? (Rri uwoho na.)

¹⁵ Fikinọ idibo Jihova a bi lele ẹme Ebaibol, udhedhẹ o rrọ udevie rai. (Jọn 13:35; 1 Kọr. 1:10) Okugbe o rrọ akpọ inẹnẹ na ha. Ahwo egọmeti a rẹ whọ kuoma, yọ ahwo buobu a rẹ gbẹroma je rri nọ a woma vi amọfa. Rekọ mai idibo Jihova kpobi, ọvo ma rrọ, yọ ma bi lele ohwohwo yeri dhedhẹ. Udhedhẹ nọ o rrọ udevie mai Isẹri Jihova, o lẹliẹ ọmọzae jọ nọ a re se Jean nwene. Nọ a je fi ẹmo evaọ orẹwho riẹ, o kuomagbe isoja, rekọ uwhremu na, ọ tẹ dhẹ kpohọ orẹwho ọfa. Isẹri Jihova a tẹ ta usi uwoma kẹe evaọ obei. Jean ọ ta nọ: “Me wuhrẹ nọ ahwo nọ a rrọ egagọ uzẹme na a re wobọ evaọ isuẹsu hu, yọ a re mukpahe ohwohwo ho, rekọ a re you ohwohwo.” Ọ tẹ jẹ ta nọ: “Anwẹdẹ mẹ jẹ hae họre kẹ orẹwho mẹ. Rekọ nọ mẹ riẹ oware nọ Ebaibol ọ ta no, mẹ tẹ ta nọ oware nọ o rẹ were Jihova ọvo me re ru.” Jean o nwene. Ọ gbẹ be  họre ahwo nọ a no uyẹ ọfa ze he, wọhọ epanọ o je ru vẹre. Rekọ o bi wuhrẹ ahwo oware nọ Ebaibol ọ ta. Eme nọ e rrọ Ebaibol na e lẹliẹ oghẹrẹ ahwo buobu zihe ruọ emamọ ahwo no enẹna. Onana u dhesẹ vevẹ nọ ma sai fievahọ eme nọ e rrọ Ebaibol na.

16. Fikieme o rọ roja re ma ru oware nọ o rẹ lẹliẹ omai fievahọ eme Ebaibol na?

¹⁶ Nọ akpọ na o bi dhe eyeyoma na, eware jọ e sae via nọ e rẹ lẹliẹ omai wo avro kpahe Ẹme Ọghẹnẹ. Ahwo jọ a sae ta eme nọ e rẹ lẹliẹ omai roro nọ ẹme nọ Ebaibol ọ ta uzẹme he. A sae ta eme jọ kpahe ọrigbo nọ a re fievahọ na nọ e rẹ lẹliẹ omai rri rai oghẹrẹ jọ. Ma tẹ ginẹ rọwo nọ uzẹme ọvo o rrọ Ebaibol na, ma te kuvẹ re eme nọ ahwo a be ta i fi avro họ omai udu hu. Ma “gba riẹ mu no inọ [ma] re ru lele ijaje [Jihova] evaọ oke kpobi, rite urere.” (Ol. 119:112) ‘Oma o te vuọ omai hi’ re ma vuẹ ahwo kpobi nọ jọ a hae lele ehrẹ nọ e rrọ Ebaibol. (Ol. 119:46) Ma ti thihakọ ebẹbẹ nọ e mae ga, makọ ikpokpoma, yọ ma te gbẹ gọ Jihova vrẹ avọ “odiri gbe oghọghọ.”—Kọl. 1:11; Ol. 119:143, 157.

17. Eme uzoẹme ẹgbukpe mai na o te hae lẹliẹ omai kareghẹhọ?

¹⁷ Eva e were omai gaga inọ Jihova o ru nọ ma rọ riẹ uzẹme na. Uzẹme na nọ ma riẹ na o lẹliẹ udu te omai otọ, o be lẹliẹ eva were omai. O lẹliẹ omai riẹ oware nọ ma re ru evaọ akpọ nana nọ ahwo a jọ riẹ obonọ a be nya ha na, nọ ozighi ọ vọ na. O wha riẹ ze nọ ma ro wo ẹruore inọ eware i ti woma nọ Uvie Ọghẹnẹ u te muhọ esu no. Ajọ uzoẹme ẹgbukpe mai orọ 2023 o hae lẹliẹ omai kareghẹhọ ẹsikpobi inọ uzẹme ọvo o rrọ Ẹme Ọghẹnẹ.—Ol. 119:160.