Ghenda ahali omwatsi

Ghenda ahali ebirimo

OMWATSI W’ERIGHA 1

Ligha Ndeke-ndeke Ngoku Ekinywe kya Nyamuhanga ni Kwenene

Ligha Ndeke-ndeke Ngoku Ekinywe kya Nyamuhanga ni Kwenene

ERISAKO LY’OMWAKA 2023: Enzumwa y’emighambo [kutse, ekinywe] yawu ni mwatsi w’ekwenene.”​—ESY. 119:160.

OLHWIMBO 96 Ekitabu kya Nyamuhanga​—Ni ky’Endundi

EBIKENDI KANIBWAKO a

1. Busana naki abangyi munabwire sibali yikethera e Biblia?

 ABANGYI munabwire sibasi nga banga yikethera ndi. Bakabulha abandu abo bakayikethera​—abanya politiki, abanya sayansi, n’abasuburi​—kwenene nga banabatsomene erilhua okwa muthima. Eryongera okw’ekyo, sibali yikethera abakulhu b’amadini. Neryo sikiriswekaya eribya ibakathika-thikira ekitabu ekyo abakulhu b’amadini aba bakabugha bathi bakakwama​—e Biblia.

2. Ngoku kiri omwa Esyonyimbo 119:160, ni kyahi ekya thutholere ithwaligha ndeke-ndeke?

2 Ithwe ng’abaghombe ba Yehova thukaligha ndeke-ndeke ngoku iyo ni “Nyamuhanga w’ekwenene” kandi ngoku mughulhu wosi akathusunzira ebibuya. (Esy. 31:5; Isa. 48:17) Thunasi ngoku thwangana yikethera ebyo thukasoma omwa Biblia​—ngoku “enzumwa y’emighambo ya [Nyamuhanga] ni mwatsi w’ekwenene.” (Soma Esyonyimbo 119:160.) Thukalighirana n’ebya omusomi mughuma owe Biblia ahandika bino: “Sihali n’ekighuma ekiwire kutse ekyabirighana eribererera okwa bya Nyamuhanga abiribugha. Abandu ba Nyamuhanga bangana yikethera eby’akabugha kundi bakayikethera Nyamuhanga oyo wabibugha.”

3. Thukendi kania okuki omo mwatsi ono?

3 Thwanga wathikya thuthi abandi nabo eriyikethera Ekinywe kya Nyamuhanga ng’ithwe? Leka thughaniraye okwa syonzumwa isathu esyanga leka ithwayikethera e Biblia. Thukendi kania okwa ky’eribya amasako isyali athahinduka, eribererera ly’amaminyereri we Biblia, n’amaaka we Biblia aw’erihindulha esyongebe.

OMWATSI WE BIBLIA SYALI ATHAHINDUKA

4. Busana naki abandi bakabulha e Biblia nga yabirihinduka?

4 Yehova Nyamuhanga mwakolesya abalhume nga 40 abathaleghulha erihandika ebitabu bye Biblia. Aliwe munabwire, sihakiri n’ekighuma ky’okwa bisakango by’amasako eby’erimbere-mbere. b Ebiriho munabwire ni syokopi esyalhua omwa sindi. Eki kikaleka abandi ibabulha ebyo thukasoma omwa Biblia munabwire nga bya n’ebyonyine-nyine eby’ahandikawa erimbere-mbere. Wune wathayibulya ekyanga leka ithwaligha ngoku byanabyo?

Abahandiki abanyima ab’Amasako w’Ekihebrania mubahiraho akaghalha kanene erilhangira bathi esyokopi sy’Ekinywe kya Nyamuhanga esya bahandika sisirihinduka (Lebaya enungu 5)

5. Amasako w’Ekihebrania mwakopwa athi? (Lebaya ekisasani ky’okwa kidipa.)

5 Erithoka eritheya omwatsi wiwe owasondolibawa, Yehova mwabugha athi alhusibawe mw’esyokopi. Mwalhaghira abami be Israeli athi bayikolere esyokopi syabu esy’Emighambo eyihandikire, kandi mwasombolha Abalawi erikangirirya abandu b’Emighambo eyo. (Ebi. 17:18; 31:24-26; Neh. 8:7) Abayuda babere balhua omwa bunyewa mwe Babeli, egurupu y’abahandiki abanyima mubatsuka erikolha esyokopi nyingyi sy’Amasako w’Ekihebrania. (Ezr. 7:6) Abalhume aba ibayitheghirye. Erighunzerera, abahandiki aba mubatsuka eribara ebinywe nibya n’esyonyughuta erilhangira bathi obuli kindu kyamakopwa ndeke. Nomubyanabya bithya, busana n’obuthahikana bw’abandu, ehisobyo hike-hike muhyalhabira omwa Biblia. Aliwe esyokopi nyingyi sy’omwatsi iwanoyo musyakolhwa, neryo ehisobyo ehyo hyanga banikire enyuma waho. Hithi?

6. Ebisobyo by’omwa syokopi sye Biblia ibakanika bithi?

6 Abasomire ebye Biblia abamunabwire bawithe emikolere eyuwene ey’eriminyiramu ehisobyo ehy’abaghenda bakakopa e Biblia. Ng’eky’erileberyako: Thubughe thuthi abalhume 100 ibahebwa omubiiri w’erikopa omwatsi mulebe omw’ihandikagho omwa byalha. Omughuma w’okw’ibo iniakolha akasobyo kake akahandika. Enzira nguma eya thwanga minyiramu esobya eyo ly’erilinganisya ebyo alyahandika n’eby’abandi abosi. Kuthya, omw’ilinganisya ebisakango bingyi ebye Biblia, abasomire ebye Biblia bakathoka eriminyerera ebisobyo by’omuhandiki mulebe kutse ebyo angabya imwasigha.

7. Ababya bakalhusya omwa Biblia mw’esindi kopi mubayitheya bathi?

7 Abaghenda bakalhusya omwa bisakango bye Biblia mw’esyokopi ibakalengaho eribikopa ngoku bine. Thalengekania okwa ky’erileberyako ekikakanganaya ngoku enzumwa eyi yihikire. Ebisakango by’amasako aw’Ekihebrania awahwererere ebithulhaho kutsibu ni by’omo myaka eya 1008 kutse 1009 E.K. Bikahulhawamo Leningrad Codex. Aliwe lino-lino, ebisakango bingyi bye Biblia n’ebihandi-bihandi bya kubyo byabiribanwa kandi ibyabya ibirengirye e Leningrad Codex y’emyaka nga 1,000. Omundu iniangana lengekania athi enyuma w’ebisakango ebyo erilhusibwamo esindi kopi nasyo erithasyalhusyamo mw’esindi ahabw’emyaka eyilhabire omu 1,000, ebisakango eby’omwa Leningrad Codex sibyanga thasyasosana ndeke-ndeke n’ebya kera ebyo. Aliwe, kwa bithe bithya. Abasomi abalinganisaya ebisakango by’amasako awakera n’ebya banawa enyuma waho mubaminya ngoku nomuhane esyombaghane nyike-nyike omwa mihandikire, omwatsi owe Biblia syali athahinduka.

8. Esyokopi sy’Amasako w’Ekigiriki siri mbaghane sithi sikalinganisibwa n’esyokopi sy’ebindi bitabu ebyakera?

8 Abakristayo ab’erimbere nabu mubalhusya omwa Masako w’Ekihebrania mw’esindi kopi. N’omuhwa munene mubakolha esyokopi sy’ebitabu 27 eby’Amasako aw’Ekigiriki, esyo babya bakakolesya okwa mihindano yabu n’omwa mubiiri w’erithulira. Abere abirilinganisya ebisakango by’Amasako aw’Ekigiriki ebyabya ibikineho n’ebindi bitabu eby’omwa biro ebyo, omusomi mughuma mwaghunzerera athi: “Erithwalira haghuma hali [esyokopi nyingyi esy’Amasako aw’Ekigiriki], . . . kandi sikabya nga sinahwererere ndeke.” Ekitabu Anatomy of the New Testament kikabugha kithi: “Omundu iniangana yikethera ngoku ebya thukasoma omwa mbindulha eya munabwire [ey’Amasako aw’Ekigiriki] bya n’ebyonyine-nyine ebyo abahandiki abakera bahandika.”

9. Ngoku kiri omu Isaya 40:8, ni kyahi ekihikire bikahika oko mwatsi we Biblia?

9 Eriyitheya linene eryo abahandiki bangyi bahiraho ahabw’ebighana bingyi lyabirileka ihabya e Biblia eyihikire eyo thukasoma n’eriyeghesya munabwire. Ahathe erithika-thika, Yehova yuwalhangira athi omwatsi wiwe oko bandu akatheghibawa ndeke. (Soma Isaya 40:8.) Nomwabine, abandi bangana bugha bathi omwatsi we Biblia erithabya iniabiritheghibwa sikirikanganaya kithi asondolibawa na Nyamuhanga. Neryo kwesi thulebaye obundi bwema obukakanganaya ngoku e Biblia yasondolibawa na Nyamuhanga.

AMAMINYERERI WE BIBLIA NI W’ERIYIKETHERA

Left: C. Sappa/​DeAgostini/​Getty Images; right: Image © Homo Cosmicos/​Shutterstock

Amaminyereri we Biblia abiribererera kandi anemubererera (Lebaya enungu 10-11) d

10. Iha eky’erileberyako eky’obuminyereri obwabererera ekikakanganaya okwenene kw’ebiri omu 2 Petero 1:21. (Lebaya ebisasani.)

10 E Biblia muli amaminyereri mangyi awabiribererera, awandi okw’igho mwabererera enyuma w’ebikumi by’emyaka alihandikirwe. Ebyabiribya bikakanganaya ngoku amaminyereri ayo mwabererera. Eki sikirithuswekaya kundi thunasi ngoku Omwinye amaminyereri we Biblia ni Yehova. (Soma 2 Petero 1:21.) Thalengekania okwa maminyereri awahambire okw’ithera ly’omuyi we Babeli. Omwa kighana ky’omunani E.K.K., omuminyereri Isaya mwasondolibwa erilhaghulha athi omuyi owe Babeli owabya w’amaaka okwa buthuku obo angahambirwe. Nibya mwahulha n’erina ly’oyuwanga kindiregho, ya Kiro, kandi mwalhaghulha ebyonyine-nyine ebikakanganaya omuyi oyo ng’angahambirwe athi. (Isa. 44:27–45:2) Isaya kandi mwalhaghulha athi erighunzerera e Babeli yanga thoghothibirwe n’eribya isiyanga thasyikalhuamo. (Isa. 13:19, 20) Ebyo by’ebyanabya byabere. Abamedi n’Abapersia mubakinda e Babeli omwa 539 E.K.K., kandi ahabya omuyi munene oyu lino hali ebisambukalirya.​—Lebaya evidiyo E Biblia Muyalhaghulha Erithera lye Babeli omwa kitabu Tsemera Engebe Kera na Kera!, erisomo 03 enzumwa 5.

11. Soborera ebiri omu Danieli 2:41-43 nga binemubererera bithi munabwire.

11 Si bugha indi amaminyereri we Biblia aby’akabererera kera lisa; thunemulhangira akabererera namunabwire. Ng’eky’erileberyako, thalengekania okwa buminyereri bwa Danieli obukathikaya obuhambire okwa Buthabali bw’Amaaka obw’Ekihugho Kyosi obwe Anglo-America. (Soma Danieli 2:41-43.) Obuminyereri obo mubwakangania ndeke-ndeke ngoku obuthabali bw’Amaaka obw’Ekihugho kyosi obo bwangabere “kitswe ky’amaaka” ng’ekyuma na “ekitswe kyolho” ng’eribumba. Eki kyabiribererera. E Bwengereza ne Amerika babirikangania ku bawithe amaaka nga w’ekyuma, omw’ibya n’olhukwamirwa lhunene omw’isinga esyonyuhi esyosi ibiri esy’ekihugho kyosi n’erilholha embere eribya n’amahe aw’amaaka manene kutsibu. Nomwabine, amaaka wabu abiritseka busana nʼesyondulhanisyabu abakahangana n’erilhwira okwa bughabe bwabu erilhabira omwa bithongole by’abakoli, esyokampeyini sy’erilhwira obughabe bw’abandu, n’erianza eribya bwiranda. Lino-lino oyusomire eby’ekipolitiki eby’ekihugho kyosi mwabughire athi: “Munabwire sihali erihanga ery’ekidemokrasia erighabene omwa by’epolitiki kwilhaba e United States.” Ne Bwengereza, ekindi kitsweka eky’okwa buthabali bw’amaaka obw’ekihugho kyosi obu, lino-lino muyaghabene busana n’abandu erihakanisya eky’eribugha indi babye bughuma n’ebihugho eby’omwa Yuropu. Erighabulhana eri lyabirileka ikyakalira Obuthabali bw’Amaaka obwe Anglo-America erikolesya ndeke obuthoki bwabo.

12. Amaminyereri we Biblia akaleka ithwaligha kyahi?

12 Amaminyereri mangyi we Biblia awabirithabererera akaghumaya eriyikethera lyethu ngoku emilhaghe ya Nyamuhanga ey’obuthuku obukasa yikendi syabererera. Thukayowa ng’omuhandiki w’esyonyimbo oyuwasaba Yehova athi: “Namalhuha, iwe Mwami Mukulhu, busana n’erikulinda erinyilhamya; Ngahira eriyikethera lyaghe omo Kinywe kyawu.” (Esy. 119:81) Erilhabira omwa Biblia, omwa lhukeri Yehova abirithuha ‘amaha oko biro byethu ebikasa.’ (Yer. 29:11) Amaha wethu aw’obuthuku obukasa aseghemere okwa milhaghe ya Yehova, butsira okwa kaghalha k’abandu. Kwesi thulhole embere erighumya eriyikethera lyethu omwa Kinywe kya Nyamuhanga omw’igha n’omuhwa amaminyereri we Biblia.

ERIHABULHA ERISEGHEMERE OKO BIBLIA LINEMUWATHIKYA ESYOMILIYONI SY’ABANDU

13. Ngoku kiri omwa Esyonyimbo 119:66, 138, ni bundi bwema bwahi obukakanganaya ngoku e Biblia ni y’eriyikethera?

13 Eribana obundi bwema obwanga leka ithwayikethera e Biblia, thulebaye ebibuya ebyo abandu bakayilhangirira bakaghendera okw’ihabulha lyayu. (Esyonyimbo 119:66, 138.) Ng’eky’erileberyako, abathahenie ababya ibakisigha ibathwa embeta, lino bali bughuma kandi batsemire. Abaana babu bakatsema bakalembererwa omw’eka y’Ekikristayo eyirimo olhwanzo omo bakayowa ibali omwa butheya kandi ibanzibirwe.​—Efe. 5:22-29.

14. Iha eky’erileberyako ekikakanganaya ngoku erighendera okwa kwenene ye Biblia kikahindulha esyongebe sy’abandu.

14 Omw’ighendera okw’ihabulha lye Biblia ery’amenge nibya n’esyongoli sy’ebibi esikalire kutsibu syabirihindulha engebe yasyu. Thuthalebya erihabulha lyayu nga mulyahamba lithi oko munya-ngomo oyukahulhawamo Jack. c Abya ngoli y’ebibi oyutsurumire kutsibu, oyuwabya asibwe ng’omughuma w’okwa banya-ngomo abatsurumire kutsibu abatswerawa olhw’erikwa. Aliwe kiro kighuma omundu mulebe abere anemweghesibwa e Biblia, Jack mw’ikalha amahulikirira. Eritsomana erya baghalha bethu ababya bakasondolha erigha eryo bakanganaya mulyamuhambako kutsibu, neryo nayu mwatsuka erigha. Abere anemughendera okwa byak’igha omwa Biblia, emibere n’emitse yiwe mubyatsuka erihinduka. Endambi muyahika, Jack amatholera eribya muthuliri oyuthabatizibirwe kandi amabatizibwa. N’omuhwa munene mwabwira abandi banya-ngomo oko Bwami bwa Nyamuhanga kandi mwawathikya abbani b’okw’ibo eriminya ekwenene. Ekiro kiwe ky’erithibwa kyabere kyahika, Jack abya iniabirihinduka. Omughuma w’okwa bathonganiri biwe mwabugha athi: “Jack syakiri mundu oyo nabya ngasi myaka 20 enyuma. Esyongangirirya sy’Abema ba Yehova syabirihindulha engebe yiwe.” Nomwakine indi Jack mwithibwa, eky’erileberyako kiwe kikakanganaya ngoku thwangana yikethera Ekinywe kya Nyamuhanga kandi ngoku kiwithe amaaka w’erihindulha esyongebe sy’abandu.​—Isa. 11:6-9.

Erihabulha lye Biblia lyabirihindulha engebe y’abandu bangyi abalhuire omo mibere muthina-muthina (Lebaya enungu 15) e

15. Erighendera okwa kwenene ye Biblia kikaleka kithi abandu ba Yehova ibabya mbaghane munabwire? (Lebaya ekisasani.)

15 Kundi abandu ba Yehova bakaghendera okwa kwenene ye Biblia, bali bughuma. (Yn. 13:35; 1 Kor. 1:10) Obuholho n’obughuma bwethu bilhangirikire ndeke omwa kihugho ekighabene omwa by’ekipolitiki, erangyi, n’ebyo abandu bawitheko. Omulhwana oyukahulhawamo Jean mwahambwako kutsibu akalhangira obughuma obuli omwa bandu ba Yehova. Akulira omwa kihugho ekiri omwa Afrika. Habere hakabya olhuhi, mwingira omwa mahe aliwe enyuma waho mwathibitha omwa kindi kihugho ekihererenie n’ekyabo. Eyo mwabana Abema ba Yehova. Jean akabugha athi: “Mun’igha ngoku abali omwa dini y’okwenene sibali yingiraya omwa by’ekipolitiki kandi sibaghabene. Omwakanya k’ekyo, banzene.” Akongerako athi: “Nabya inabiriyihayo erilhwira ekihugho kyethu. Aliwe nabere ing’igha ekwenene ye Biblia, munanza erihayo engebe yaghe oku Yehova.” Jean mwahindukira ighuma. Omwakanya k’erilhwa n’abandu abalhuire omwa mibere ey’embaghane okwa yiwe, lino akabwira obuli oyo akabana oko kwenene ye Biblia eyikaleka abandu ibabya bughuma. Erihabulha lye Biblia eribya irikawathikaya abandu bangyi erilhua omwa mibere muthina-muthina ni bwema obw’amani obukakanganaya ngoku thwangana yikethera Ekinywe kya Nyamuhanga.

LHOLHA EMBERE ERIYIKETHERA EKINYWE KYA NYAMUHANGA EKY’EKWENENE

16. Busana naki ni kikulhu ithwe erighumya eriyikethera lyethu omwa Kinywe kya Nyamuhanga?

16 Ekihugho kino kinemwongera eritsanda, eriyikethera lyethu omwa Kinywe kya Nyamuhanga likendi lengwako. Abandu bangananza erithuhera mw’erithika-thika​—erithika-thika kwenene e Biblia nga yinahikire kutse nga nina kwenene indi Yehova abirisombolha omughombe oyutheleghulha n’omw’amenge erisondolha abaramya biwe munabwire. Aliwe thwamabya ithunalighire ndeke-ndeke ngoku mughulhu wosi Ekinywe kya Yehova kihikire, ithukendi thoka erimanira ebikalenga okw’ikirirya lyethu. Ithukendi thwamu ‘erikenga amahamulho wa Yehova, erihika ekiro thwasyaholha.’ (Esy. 119:112) Sithwendi “syakwa esisoni” eribwira abandi okwa kwenene n’eribahira mw’omuhwa w’erighendera kuyo. (Esy. 119:46) Kandi omw’ighumisirizya ithunatsemire ithukendi thoka eriyiyinirya emibere eyikalire kutsibu, imwamune eriendereribwa.​—Esy. 119:143, 157; Kol. 1:11.

17. Erisako lyethu ery’omwaka likendi thwibukyaki?

17 Ka thukasima Yehova erithubisulira ekwenene! Ekwenene eyo yikaleka ithwasika, iyathuha engebe eyiwithe ekighendererwa n’obusondoli obulhangirikire omwa kihugho ekikongera eritsandir’ighuma kandi ekiri kimbunzange. Yikathuha amaha aw’obuthuku obukasa obuwene ahisi sy’obuthabali bw’Obwami bwa Nyamuhanga. Ambi erisako ery’omwaka owa 2023 iryathuwathikya erisighalha ithunasikire omw’iyikethera lyethu ngoku Ebinywe bya Nyamuhanga ebyosi​—enzumwa yabyo​—ni kwenene!​—Esy. 119:160.

OLHWIMBO 94 Erisima Ekinywe kya Nyamuhanga

a Erisako ly’omwaka erya 2023 erikaghumaya erikirirya lyabya lyabirisombolhwa: “Enzumwa y’emighambo yawu ni mwatsi w’ekwenene.” (Esy. 119:160) Ahathe erithika-thika wukalighirana n’ebinywe ebyo. Aliwe abangyi sibali ligha ngoku e Biblia yihikire kandi ngoku yangana thuha obusondoli bw’eriyikethera. Omo mwatsi ono, thukendi kania oko bwema obw’emiringo isathu obwa thwanga kolesya erilighisya ab’emithima myolho ngoku bangana yikethera e Biblia n’erihabulha lyayu.

b Ebinywe “ebisakango by’amasako eby’erimbere-mbere” y’emyatsi eyakera eyahandikawa omwa byalha.

c Awandi mena abirihindulhwa.

d ERISOBORERA EBISASANI: Omw’ihamulha lya Nyamuhanga, omuyi w’olhukengerwa owe Babeli erighunzerera mwabya bisambukalirya.

e ERISOBORERA EBISASANI: Erikolha ngoku byanabya​—Omwakanya k’erilhwa n’abandu, omulhume ak’igha omwa Biblia ngoku angabya buholho kandi ngoku angawathikya abandi erikolha ekyo.