1. Mwasiwa ngwan’ni atu anjinji malamboano katinororomela Bibilya?

 ATU anjinji malamboano katinom’mwidhiwa unofuna aliwa mroromelanga. Aliwa tanokaikela akala ira atu anoalemeza aliwa ninga andale, masiyentista na amalonda tanofunadi aakami-a. Wenjedhela veva, aliwa katinaroromela anamasogolela amareligiau oi tanoonga ira mbamakristau. Ee-no, pyo-odabwi-a ira katinororomela Bibilya bukhu lelo anamasogolela a mareligiau linoonga aliwa ira tano-arela makundwee.

2. Movwelana na lemba la Salimo 119:160, n’nga kaninofwanela kaikelanga vyan’ni?

² Ninga arumiwi a Yohova, kaninokaikela ira liye ngu “Nlungu waimbarimbari” thitho ira hora dhothene unonifunela vyapama. (Sal. 31:5; Esaya 48:17) Ninoidhiwa ira ninooda roromela vinoleri i-yo Bibilyani namwasa oi “Madhu othene a Nlungu Chiimbarimbari Yokoka.” b (Muleri Salimo 119:160.) Ninorumelela vyalembile mutu mwinango wa dodoliso va mwasa wa Bibilyani ira: “Va vyothene vyaongile Nlungu kavali iliyothene yonama venango vyoi kavinoireya navang’onovene. Atu a Nlungu tanororomela iliyothene iongile liye namwasa oi katinokaikela navang’onovene.”

3. N’nga ninofuna nitapanyenin’ni muyofunjedha yei?

³ N’nga ninakami-e a-vi atu enango ira naaliwene thitho taroromelenga Madhu a Nlungu? Dhoweni nioneni myasa miraru inoniiri-a roromela Bibilya. Ninotapanyani linyali wa madhwee, kwakwaneli-edhiwa wa maulosee thitho kopolo ina Bibilya yooda chinja ingumi ya mutu.

4. Mwasiwa ngwan’ni atu enango tanokaikela akala ira Bibilya tolinyali?

⁴ Yohova Nlungu ato-indi-edha basa alombwana ororomeleya okwakwana 40 ira talembe mabuku a Bibilyani. Mbwenye, kavali mipukutu yoromene ya Bibilyani yoi itokalavove fiyedha malamboano. c Vyolembiwa vilivo malamboano, piyevyo vyairile kopiyariwa. Vyevi vinoiri-a atu enango malamboano kaikelanga akala vinoleri i-yo Bibilyani, piyevyodi vyalembiwile mumipukutu yoromene. N’nga mwatooromavo thuulela ira ninasikimizele a-vi akala ira vyevi pyaimbarimbaridi?

5. N’nga kopiyari malemba a Iyeberi waireya moi a-vi? (Muone iruthiruthi yavakapani.)

⁵ Vofuna barela milanywee yovudheleliwa, Yohova atowandela atwee ira taikopiyari. Liye atoawandela mamwene a Israeli ira takopiyari ilamulo thitho atoawandela Alevi ira tafunji-e atu ilamulwiyo. (Dotor. 17:18; 31:24-26; Nee. 8:7) Ayuda tangakumile udhaari wu Babulo, atu enango adodoliso oidhiwa kopiyari ilamulo, tatokopiyari fendo dhinjinjidhene malemba a Iyeberi. (Ezara 7:6) Vyakopiyari aliwa tanooira vyongo mwapolepole maningi. Vira wa hora atu adodoliswala kataleri madhu baa-i mbwenye tanooleri thitho maleterene ira tasikimizele akala tatookopiyari iliyothene molinyali. Namwasa oi katali olongomana, vyododoma ving’ono ving’ono vyanoofwanyeya m’madhu a Bibilyani a kopiyari aliwao. Mbwenye voi vyali vyolembiwa vinjinji vyoi vyaira kopiyariwa, vyododomavyo vyanooidhiweya mo-orucha. Moi a-vi?

6. N’nga vyongo vinango vyaponyile vokopiyari Bibilya vyaidhiweya a-vi?

⁶ Atu adodoliso va myasa ya Bibilyani malamboano, tatookaana ndhila dhonyindeleya dhoidhiwela vyongo vyakopiyariwile moponyeya. Nifwanafwani-edhe ira atu 100 tatowandeliwa ira takopiyari vyolembiwa vyoi vili vathakuru n’nango la bukhu. Voi e-no mutu mwinango utoponyi-a vang’ono. Ndhila imbo-i yoi inooda kami-a idhiwa vyoponyavyo, ndifwanafwani-edha na vikopiyarile mutuo na vikopiyarile atu othene. Mofwanafwana na vyevi, vofwanafwani-edha na mipukutu yo-iyana i-yana ya Bibilyani, atu adodoliso tanooda idhiwa viponyi-idhe alimbo kopiyari enango venango kumi-amo.

7. N’nga ninoidhiwa a-vi ira alimbo kopiyari milanyu ya Bibilyani tatokopiyari molinyali?

⁷ Atu takopiyarile mipukutu ya Bibilya tatoovilimbi-edha ira taire vyevyo molinyali. Kathuulelani ifwanafwani-o yoi inothonyi-edha ira vyeyvi pyaimbarimbari. Pukutu wawale maningi wa malemba a Iyeberi, watoomari-iwa lembiwa yawa ya 1008 venango 1009 C.E. Pukutula unoitaniwa Leningrad Codex. Mbwenye vyawa vya chicheneeva utofwanyiwa miputuku injinji ya Bibilya thitho makundwee tatoolembiwa vyawa vaduzi duzi vyawa 1.000 ndulimu pukutu wen’na wa-analembiwe. Voi e-no mutu mwinango unooda thuulela ira vomala kopiyari moweli-edha weli-edha milanyu ya mipukutwila wa vyawa vyokwaranya 1.000 pyoodeya ira milanyu ya pukutu wa Leningrad Codex, unooda kala o-iyana maningi na ili mipukutuni ya walila. Mbwenye vyevyo kai vyaimbarimbari. Atu adodoliso oi tatofwanafwani-edha na mipukutu ya wale na ya chineneevila, tatoofwanya ira angalive ira vatookala vyongo vinango ving’ono maningi vyoi vyatolembiwa mo-iyana, milanyu ya Bibilyani yatookopiyariwa molinyali.

8. N’nga malemba a Igiriki tano-iyana a-vi na vyolemba vinango vya wale?

⁸ Makristau oroma tanoosazi-edha vyaira alimbo kopiyari malemba a Iyeberi. Mwapolepole aliwa tatookopiyari mabukhu 27 a  malemba a Igiriki, oi tanoa-indi-edha basa vamigumanoni thitho volaleela. Tangafwanafwani-edhe mipukutu ya Igiriki yoi yatofwanyeya na vyolemba vinango vyoi vyatoolembiwa vahoriyo, mutu mwinango wa dodoliso atoonga ira: “Malamboano vatokala mipukutu [minjinji ya malemba a Igiriki], . . . yoi itokalavo kwaranya vyolemba vinango thitho vinooneya ira njokwakwanela.” Bukhu n’nago la Anatomy of the New Testament laongile ira: “Mutu kanaode kaikela ira vinoleri liye Bibilyani la malemba a Igiriki lothapuleliwa pama malamboano, piyevyodi olemba mipukutu oromene vyalembile aliwa.”

9. Movwelana na lemba la Esaya 40:8, n’nga ndi likundo liivi laimbarimbari loonga vya milanyu yapama ya Bibilyani?

⁹ Alimbo kopiyari vikadhi aliwa tairanga vokopiyari malemba mwapolepole wa vyawa vinjinji, piyevyo viiri-idhe ira Bibilya linoleri i-yo thitho funjedha malamboano likale lolinyali. d Pyo-okaikeli-a ira Yohova ngu kadhi akami-anga ira milanywee ilokotiwe molinyali. (Muleri Esaya 40:8.) Mbwenye atu enango anooda onga ira likundo loi milanyu ya Bibilyani kichinjile, kai umboni oi lavudheleliwile na Nlungu. Ee-no, dhoweni nioneni umboni othonyi-edha ira Bibilya livudheleliwe na Nlungu.

10. Muonge ifwanafwani-o ya ulosi wenuo ukwakwaneli-edhiwe othonyi-edha ira lemba la 2 Pedru 1:21 taimbarimbari. (Muone viruthiruthi.)

¹⁰ Bibilyani mutokala maulosi manjinji tamadhi kwakwaneli-edhiwa thitho enango mwamaulosala takwakwaneli-edhiwe vangavirile vyawa mazana kumela valembiwile Bibilya. Limbili linonisimikizela ira maulosala tatokwakwaneli-edhiwadi. Vyevi kavinonidabwi-a namwasa oi nitoidhiwa ira maulosi a Bibilyani tavudheleliwe na Yohova. (Muleri 2 Pedru 1:21.) Kathuulelani vya maulosi oonga vyogonji-iwa wa sidadi la Babulo. Yawa ya 700 B.C.E., namaongela Esaya atovudheleliwa onga ira sidadi la Babulo loi lali la kopolo, linodha gonji-iwa. Atovaelatu onga dhina la mutu afuna dhagonji-a sidadilo ira ndi Koresi thitho atoongelatu movweya pama mwemo sidadilo mwagonji-edheliwe aliwa. (Esaya 44:27–45:2) Esaya atoonga thitho ira sidadilo ladhanongiwa kamunodha kala atu  okoka. (Esaya 13:19, 20) Vyevyo vyatoireyadi. Amedi na Aperisiya tatogonji-a Babulo mu yawa ya 539 B.C.E., thitho va-eeni va limburo vali sidadi lakopololo ndi kamba lamabwe okoka. Muonele vidiyo yoi, Bibilya latoongelatu vyo nongiwa wa Babulo mubukhu loira baxari telefonini loi Ingumi Yokalao Dhowa Nodhowa yofunjedha 03 likundo 5.

11. Muongemo mwemo lemba la Danieli 2:41-43, munokwakwaneli-edhiwa aliwa malamboano.

¹¹ Kaiira maulosi a Bibilyani takwakwaneli-edhiwe ndulimu baa-i kabe va-eeni ninoona thitho maulosala takwakwaneli-edhiwanga. Mofwanafwani-a, kathuulelani vyokwakwaneli-edhiwa wa ulosi osangalali-a wa Danieli oonga vya utongi wakopolo wavailambo yothene wa Britanya na Amerca. (Muleri Danieli 2:41-43.) Ulosula unoonga movweya pama ira “vavyongo vinango utongula unodhakala olimba” ninga momba thitho “vavyongo vinango unodhakala o-olimba” ninga ulongo. Vyevi pyaimbarimbaridi. Utongi wa Britanya na Amerca ukadhi utonyi-edhanga ira ngwakopolo ninga momba, voganyali kondo dhothene dhavailambo yothene yavathi thitho dhowanave kaana gulu la kondo la kopolo. Mbwenye kopolodhiwa dhikadhi dhiyevi-iwanga na anarala oi tanowanela ufulwiwa dhela mumagulu olaba basa thitho voira greve dhoruni-ana naanamatonga. Mutu mwinango wa dodoliso vamwasa wa vyandale va chineneeva uongile ira: “Kavali utongi unango wa demogarasiya oi ngogaweya maningi vamyasa ya ndale kwaranya wa Estados Unidos.” Thitho naaliwene ilambo ya Britanya yoi ndi ikundu inango ya utongi wa kopolo, muvyawa vya chineneeva utogaweya maningi vamwasa wa vwelano wakaena aliwa na avilambo vinango vya gulu la União Europeia. Gaweya weu watoiri-a ira utongi wakopolo dhothene wavailamboi wa Britanya na Amerca uimwanena irana vyongo mwakopolo.

12. N’nga maulosi a Bibilyani anonisikimizelan’ni?

¹² Maulosi manjinji a Bibilyani oi takwakwaneli-edhiwe walelene, anonikami-a ira niroromelenga maningi ira vyolanyedha vya Nlungu vinodha kwakwaneli-edhiwa. Ninodhivwa ninga mwemo mwadhivela namalemba Salimo mwinango oi atolobela wa Yohova ira: “Miyo nditofooka namwasa ofunafuna ivulumucho inyu voi nditodedi-edhela madhwinyu.” (Sal. 119:81) Dhela Bibilyani, moriya rima Yohova “unoniva-a sogolo lapama na idedi-edho yapama.” (Jer. 29:11) Idedi-edho yi-u kinonyindela vavyongo vinoira mutu, mbwenye vavyolanyedha vya Yohova. Dhoweni nidhowenanive roromela maningi Madhu a Nlungu vokala anamafunjedha athindhi a maulosi a Bibilyani.

13. Movwelana na lemba la Salimo 119:66, 138, n’nga ndi umboni unango uvi oi unooda nikami-a ira niroromelenga maningi Bibilya?

¹³ Umboni unango oi unooda nikami-a ira niroromelenga maningi Bibilya, pyo-arelavo vyapama vinogumanana atu namwasa o-arela malangi-oe. (Muleri Salimo 119:66, 138.) Mofwanafwani-a, mabanja enango oi ta-adhi vang’ono ira tamwadhane va-eeni tanadhowanave kala vambo-ive mosangalala. A-imiwa tanosangalala leliwa banjani mwa Ikristau oi tanovivwa kala obareleya thitho odhiveliwiwa.—Aef. 5:22-29.

14. Velelani ifwanafwani-o yothonyi-edha mwemo i-ndi-edha basa makundo a Bibilyani munakami-edhe aliwa mutu chinja ingumiyee.

¹⁴ Mapanga oopi-a maningi tatooda chinja ingumi yiwa namwasa o-arela malangi-o a zelu a Bibilyani. Kathuulelani mwemo malangi-oe mwakami-edhe aliwa nyaperezo mwinango dhinalee Jack. e Liye ali wauwalanga thitho aidhiweya ira ali nyaperezo oopi-a maningi  oi atotongiwa ira apiwe. Mbwenye dambo n’nango Jack atokala vambo-i vofunjedha Bibilya. Riya rima waabali tafunji-a Bibilyao watomkuza rima thitho na liyene atoroma funjedha Bibilya. Angaromile i-ndi-edha basa makundo a Bibilyani, atochinja vyoiravyee nakalelolee nokala mutu wa pama. Vangavirile hora Jack atokala namalaleya o-obadiziwa thitho vasogolovee atobadiziwa. Liye anoolaleela mwathindhi vya Umwene wa Nlungu wa anyaperezo afwee thitho atokami-a atu 4 funjedha imbarimbari. Lingafiile dambo loi amapiwe, liye ali angamadhi chinjelatu ingumiyee. M’mbo-i wa anamaimelela miselwee atoonga ira: “Mu kai mum’mwidhiwele i-yo Jack muvyawa 20 vivirilevi. Amboni dha Yohova vikadhi aliwa tam’funji-anga vitomkami-a chinja ingumiyee.” Angalive ira liye atopiwa, ifwanafwani-oyee inothonyi-edha ira ninooda roromela Madhu a Nlungu thitho tatokaana kopolo yooda chinja ingumi ya mutu.—Esaya 11:6-9.

15. N’nga i-ndi-edha basa malangi-o a Bibilyani uno-iyani-a a-vi atu a Yohova naatu enango a malamboano? (Muone iruthiruthi.)

¹⁵ Atu a Yohova tanovwelana namwasa oi tano-arela makundo a Bibilyani. (Juwau 13:35; 1 Akor. 1:10) Rendele no vwelana wi-u vinooneela pama mo-iyana naatu amuilambonimu oi mbogaweya namwasa wa ndale, tundu thitho moda unofwanyela aliwa vyongo. Zombwe mwinango dhinalee Jean atokuziwa rima voona vwelana ulivo vari vaatu a Nlungu. Liye aulukulele banjani n’nango la wu Afrika. Ilambonimo mungaromeile kondo yavaindeinde liye atovolowa unyakongo mbwenye adhamale, atotawela ilambo yowandamanana. Angali wewo atogumana na Amboni dha Yohova. Jean aongile ira: “Ndatoofunjedha ira atu tali mureligiau laimbarimbari katinovolowela vya ndale thitho katili ogaweya malomwee tanodhivelana.” Liye atodhowanave onga ira: “Ndulimu ndatodhivelela makomela kondo ilambo yanga mbwenye ndingafunjedhile imbarimbari ya Bibilyani, ndatoodhivelela ira ndimlabele Yohova.” Jean atochinjelatu ingumiyee. Malo mowana naatu o-iyana na liye, va-eeni unom’mwandela mutu uliwethene unom’gumanana liye imbarimbari ya Bibilyani yoi inovwelani-a atu. Likundo loi malangi-o a Bibilyani tatokami-a atu anjinji okumela mitundu  yothene, nguumboni wa kopolo oi ninooda roromela Madhu a Nlungu.

16. Mwasiwa ngwan’ni pyofuneya maningi ira niroromelenga Madhu a Nlungu?

¹⁶ Ilamboi vanodhowanave aliwa thakala, roromela wi-u imbarimbari unodha wesedhiwa. Atu enango tanodha wesedha niiri-a ira nirome kaikela akala Bibilya taimbarimbari thitho akala ira Yohova utosakula atu oi tasogolelenga atwee malamboano. Mbwenye akala ninororomela ira Madhu a Yohova hora dhothene mbaimbarimbari, ninodha konda migo-i yowesedha iroromelwi-u. Ninodha “sikimizela rima a-rela malangi-o a Yohova modhowa nodhowa thitho vaingumi yi-u yothene.” (Sal. 119:112) “Kaninodha kaana manyadho” wandela atu enago vyoonga imbarimbari thitho alimbi-a ira tairengana vyongo movwelana na imbarimbariyo. (Sal. 119:46) Ninodha vilela “moleva rima thitho mwaimwerumweru” muvyorucha vilukulu thangani-avo oni-iwa nyarwa.— Akol. 1:11; Sal. 119:143, 157.

17. N’nga lemba li-u la yawa ya manene linithuuchenga vyan’ni?

¹⁷ Ninosimba maningi ira Yohova utonikami-a idhiwa imbarimbari! Imbarimbarila inonikami-a kala okurudheya thitho inonifunji-a mwemo munofwanela i-yo kalela muilamboi yoi atwee mbododomi-eya maningi kwaranya wale. Thitho inoniva-a idedi-edho ya sogolo lapama Muumwene wa Nlungu. Ee-no lemba la yawa ya 2023 linikami-enga ira niroromelenga maningi ira Madhu a Nlungu Chiimbarimbari Yokoka!—Sal. 119:160.