1. ¿Tiko tyam mayë jäˈäy kyaj tmëbëktë ko Biiblyë jantsy yëˈënë Diosë yˈAyuk?

 TYAM mayë jäˈäy kyaj tnijawëdë pënën tyukjotkujkˈattëp, ets yëˈë tyukˈijxpajttëp ja ëxpëkyjyaˈaytyëjk, politikëtëjk ets ja kumeenyjyaˈayëty. Per kyaj net yˈittë seguurë pën mbäät pyudëkëdë. Kyaj nanduˈun twintsëˈëgëdë pënaty nyiwintsënˈäjttëbë relijyonk mëdiˈibë jënandëp ko yëˈë pyaduundëbë Biiblyë yˈëwij kyäjpxwijën. Pääty kyaj mëjˈixy mëjmëdoy njäˈäwëm ko mayë jäˈäy tsyiptakxëdë tmëbëktët ko Biiblyë jantsy yëˈënë Diosë yˈAyuk.

2. Extëm jyënaˈanyë Salmo 119:160, ¿tiko mbäät nˈijtëm seguurë ko Biiblyë jantsy yëˈënë Diosë yˈAyuk?

² Ninuˈun nDiosmëduˈunëm ijtëm seguurë ko Jyobaa yëˈëjën ja “Dios mëdiˈibë myëdäjtypyë tëyˈäjtën” ets xëmë xytyukmëtsojkëm mëdiˈibë mbäät ndukˈoyˈäjtëm (Sal. 31:5; Is. 48:17). Ijtëm seguurë ko tukëˈëyë ja Diosë yˈAyuk ak tëyˈäjtën yëˈë (käjpxë Salmo 119:160). Nanduˈun njënäˈänëm extëm jyënany niduˈugë ëxpëkyjyaˈay mëdiˈibë nyiˈëxpëjkëbë Biiblyë: “Tukëˈëyë mëdiˈibë Dios të tnigajpxy ak tëyˈäjtën yëˈë ets seguurë ko tkuytyunäˈäny ja yˈääw yˈayuk. Niˈamukë Diosmëduumbë mbäät tmëbëktë ko tëyˈäjtën extëmë Biiblyë jyënaˈany mët ko tyukjotkujkˈäjttëp ja Dios mëdiˈibë duˈun të tnigajpxy”.

3. ¿Ti nnimaytyäˈägäˈänëm mä yäˈädë artikulo?

 ³ ¿Wiˈix mbäät nbudëjkëmë jäˈäy parë tmëbëkët ko tukëˈëyë tijaty myaytyakypyë Biiblyë ak tëyˈäjtën? Min nˈokˈijxëm tëgëk pëky. Myëduˈuk, Diosë yˈAyuk kyaj të tyëgatsy, myëmajtsk, tukëˈëyë mëdiˈibë të yajnaskäjpxë mä Biiblyë xëmë yˈadëy, ets myëdëgëëk, mbäät dyajtëgäjtsë jäˈäyë jyukyˈäjtën.

4. ¿Tiko näägë jäˈäy wyinmaytyë ko të tyëgatsyë Biiblyë?

⁴ Jyobaa ja dyajtuuny naa 40 yetyëjk mëdiˈibë ojts tjäˈäytyë Biiblyë. Per tyam kyaj nyekyyajmëdaty nituˈugë neky mä këˈamë Biiblyë yajjääy, pes të jantsy kanäkˈok yajjääynyäjxnë. Pääty näägë jäˈäy nyayajtëwëdë pën duˈunënë Biiblyë të yajjääynyaxy extëm tëëyëp yajjääy. Per ¿tiko mbäät nmëbëjkëm ko Biiblyë kyaj të tyëgatsy?

5. ¿Wiˈix yajnijääytyutyë Escrituras Hebreas? (Ixë dibujë mëdiˈibë miimp mä rebistë nyiˈak).

⁵ Jyobaa ojts tniˈanaˈamë parë yajjääynyaxëdë Biiblyë mët ko kyaj nety ttsoky ets tyëgoyët ja ääw ayuk mëdiˈibë jap të yajkujayë. Extëm pënaty anaˈamdë Israel ojtsë Jyobaa tyukˈanaˈamëdë parë këˈam tnijääytyuˈuttët ja Ley, ets ja lebitëty ojts yaˈˈanëëmë parë ttukmëtmaytyäˈäktët ja nax käjpn (Deut. 17:18; 31:24-26; Neh. 8:7). Ko ja judiyëtëjk tsyoˈondë jam Babilonia, ta tuk grupë ëxpëkyjyaˈaytyëjk tjääynyäjxtë Escrituras Hebreas (Esd. 7:6, notë). Yäˈädë jäˈäyëty jantsy oyˈixyë tjääynyäjxtë. Ko tjääytyaaytyë, ta tˈijx ttuundë pën të nety oy tjääynyäjxtäˈäytyë, axtë tuˈugaty tmaytsyoowdë ja letrë parë tˈijxtë pën kyaj nety mää të jyaaymyäˈättë. Per oy duˈun tjatuundë, ojts jyaaytyëgoytyë mët ko pokyjyaˈay yajpattë. Kom kanäkˈok yajnijääytyuty, mbäätxyëp tjapëjktë kuentë mäjatyë nety të jyaaytyëgoytyë. ¿Wiˈix?

6. ¿Wiˈix mbäät yajnijawë mäjaty jyaaytyëgooytyë pënatyë Biiblyë jyaaynyäjxtë?

⁶ Ja ëxpëkyjyaˈaytyëjk mëdiˈibë nyiˈëxpëjkëdëbë Biiblyë, pojën tpäättë mäjaty kyaj oy yajjääynyajxyë Biiblyë. Parë yajxon njaygyujkëm, nˈokpëjktakëm ko nidukmëgoˈpxë jäˈäy yaˈˈanëëmëdë ets tnijääytyuˈuttët tuˈugë neky, ets niduˈuk, ta jyaaytyëgoy. ¿Wiˈixëdaa mbäät yajpëkyë kuentë? Ko yaˈijxkijpxyët mët ja myëguˈuktëjkë jyaˈajëty mëdiˈibë të tjääynyaxtë. Nanduˈunën tyamë ëxpëkyjyaˈaytyëjk mëdiˈibë nyiˈëxpëjkëdëbë Biiblyë ko tˈijxkijpxyëdë wiˈixë Biiblyë këˈam yajjääy, mbäät tˈijxpäättë mäjaty jyaaytyëgooytyë pënaty jyaaynyäjxtë Biiblyë o mäjaty tjoˈtstë.

7. ¿Wiˈix nnijäˈäwëm ko pënaty jyaaynyäjxtë Biiblyë jantsy oyˈixyë tjääynyäjxtë?

⁷ Min nˈokˈijxëm wiˈix pënaty këˈam jyaaynyäjxtë Biiblyë jantsy oyˈixyë tjääynyäjxtë. Ja Escrituras Hebreas mëdiˈibë tim jawyiin ojts yajnijääytyuˈuty, ja yajjääy 1008 o 1009 mä netyë Jesus të myiny, ja yajtijy Códice de Leningrado. Per tam nyëjkxkojnë kanäk jëmëjt mä ojts yajpääty jantsy mayë neky mëdiˈibë këˈam yajjääynyäjx ets kanäk pedasë neky mëdiˈibë miimp mä Biiblyë, mëdiˈibë tyuk mil jëmëjtëp yajjääynyäjxnëp ets këdiinëm ja Códice de Leningrado. Mbäädë net pën wyinmay kom të nyäjxnë tuk mil jëmëjt mä yajjääynyajxy këˈamë yäˈädë neky të yˈatsuxˈyajjääymyäˈtnë ets ko kyaj yˈoktuˈugyënë mët ja Códice de Leningrado. Per kyaj tyëyˈäjtënëty. Pesë ëxpëkyjyaˈaytyëjk mëdiˈibë nyiˈëxpëjkëdëbë Biiblyë të tˈijxkijpxyëdë ko tuˈugyëp ja neky mëdiˈibë atsux tëëyëp yajjääy mët mëdiˈibë näämnëm të yajpääty. Jeˈeyë tyëgatsy extëm tyam të yajmaˈkxyë ääw ayuk, per kyaj tyëgatsy ja tëyˈäjtën mëdiˈibë yajpatp mä Biiblyë.

8. ¿Wiˈix tyëgatsyëtyë Escrituras Griegas mëdë liibrë mëdiˈibë tëëyëp yajjääynyäjx?

⁸ Ja Diosmëduumbëty oyˈixyë nanduˈun ojts tjääynyaxtë ja 27 liibrë mä Escrituras Griegas, duˈun extëm ojts tjääynyaxtë Escrituras Hebreas mëdiˈibë yajtuundë mä yˈëwäˈkx  kyäjpxwäˈkxtë ets mä tyuˈukmuktë. Tuˈugë ëxpëkyjyaˈay mëdiˈibë ojts tˈijxkijpxyë Escrituras Griegas mëdiˈibë këˈam yajjääynyäjx mët kanäägë liibrë mëdiˈibë nanduˈun yajjääy mä taabë tiempë, duˈun jyënany: “Jantsy may të yajjääynyaxy [...] ets mas kaˈpxy myiny”. Tuˈugë liibrë jyënaˈany ko mbäät nmëbëjkëm tijaty tyam ngäjpxëm mä Escrituras Griegas mët ko duˈunën yajjääynyajxy extëm tëëyëp yajjääy (Anatomy of the New Testament).   

9. Extëm jyënaˈanyë Isaías 40:8, ¿ti xytyukniˈˈijxëm mä Biiblyë?

⁹ Pënaty tëëyëp jyaaynyäjxtë Biiblyë ojts dyajnimëjääwdäˈäktë parë duˈun meerë tjääynyäjxtë extëm ojts yajjäˈäy ja tim jawyiimbë ets mbäät nmëbëjkëm ko tëyˈäjtën tijaty ngäjpxëm. b Pes yëˈë Jyobaa mëdiˈibë të tˈixy ets kaˈpxy ja yˈääw yˈayuk yajjääynyaxët mä Biiblyë (käjpxë Isaías 40:8). Per mbäädë net näägë jäˈäy jyënaˈany ko Biiblyë kyaj yëˈë Dios tˈayukëty oy duˈun meerë jyayajjääynyajxy extëm ojts yajjäˈäy. Min nˈokˈijxëm tuk pëky majtsk pëky mëdiˈibë xytyukˈijxëm ko Biiblyë jantsy yëˈënë Dios yajjääyë.

10. Oknigäjpx tuk pëky wiˈix yˈadëëy mëdiˈibë ojts yajnaskäjpxë ets wiˈix tyëyˈäjtëndëkë extëm jyënaˈanyë 2 Peedrʉ 1:21 (ixë dibujë).

¹⁰ Kanäk pëky tijaty ojts yajnaskäjpxë mä Biiblyë mëdiˈibë adëëw ets tamë nety mëdiˈibë kyanäk mëgoˈpx jëmëjtëp ojts yajnaskäjpxë. Ko të yˈadëy, ta tyëyˈäjtëndëkë tijaty ojts yajnaskäjpxë mä Biiblyë. Ets pääty yˈadëëwdääy mët ko Jyobaa yëˈë mëdiˈibë ojts tnaskäjpxë (käjpxë 2 Peedrʉ 1:21). Extëm nˈokpëjktakëm, ojts ttukkujayë ja kugajpxy Isaías ko kyutëgoyaˈany ja Babilonia käjpn, naa jaa mä jëmëjt 778 ets 732 mä kyajnëm myinyë Jesus. Isaías axtë ojts tnaskäjpxë ko yëˈë netyë Ciro mëdiˈibë yajkutëgoyaampy ets yajxon ojts tnimaytyaˈaky wiˈixën yajnidëkëyaˈany ja käjpn (Is. 44:27-45:2). Ojts nanduˈun tnaskäjpxë ko kyaj nety jam pën nyekytsyëënëyaˈany, tukwäˈätsë nety ja Babilonia käjpn wyëˈëmäˈäny (Is. 13:19, 20). Ets duˈunën meerë tyuun jyäjtë extëm ojts yajnaskäjpxë. Mä taabë tiempë, Babilonia yëˈë nety tuˈugë  mëj käjpn mëdiˈibë nëgooyë yˈoyˈäjnë. Per mä jëmëjt 539 mä kyajnëm myinyë Jesus, ja jyäjttë Medos etsë Persas parë dyajkutëgooytyë. Tyam, jeˈeyë japë potsy kyutuk yˈakˈyajpääty (ixë bideo Biiblyë ojts tnaskäjpxë wiˈixë nety ja Babilonia käjpn kyutëgoyaˈany mëdiˈibë miimp mä foyetë Jukyˈat agujk jotkujk, leksion 3 numero 5).

11. ¿Wiˈix tyam yˈadëy mëdiˈibë ojts yajnaskäjpxë mä Daniel 2:41-43?

¹¹ Per tijaty ojts yajnaskäjpxë mä Biiblyë ta tyam nanduˈun yˈadëy. Extëm mëdiˈibë Daniel ojts tnaskäjpxë ja gobiernë mëdiˈibë wäˈkpëtsëëmp abëtsëmy nyaxwinyëdë Reino Unido mëdë Estados Unidos (käjpxë Daniel 2:41-43). Duˈun extëm ojts yajnaskäjpxë, yäˈädë gobiernë tam mä “yˈitäˈäny mëk” extëmë pujxn ets tam mä “yˈitäˈäny yuunk” extëmë moˈonts ets duˈunën tyam ja nˈijxëm. Yäˈädë majtskpë paˈis mëk të ittë extëmë pujxn mët ko myadaktë mä majtskë tsip tyuunë abëtsëmy nyaxwinyëdë ets duˈunyëm tmëdattë jantsy nimayë syoldäädëtëjk. Per oy duˈun tjamëdattë mëkˈäjtën kyaj mbäät ttundë ti jyatsojktëp mët ko mayë jäˈäy xëmë myartsyëtundë ets tnibëdëˈëktë gobiernë. Tuˈugë ëxpëkyjyaˈay mëdiˈibë nyiˈëxpëjkëbë politikë abëtsëmy nyaxwinyëdë, jyënaˈany ko oyë Estados Unidos tjamëdatyë mëkˈäjtën, ja gobiernë kyaj tuˈugyë nyayaˈitëdë mët ja nyax kyäjpn. Ets ¿wiˈix yˈittë Reino Unido? Nuˈun kujkë tiempë nyaxy, kyaj nanduˈun nyayjyaygyukëdë pën nayajtuˈugyëdëp mët ja paˈis mëdiˈibë tuˈugyë nayaˈijtëdëp Europa. Kom kyaj tuˈugyë nyayaˈitëdë Reino Unido mëdë Estados Unidos, päätyë net tsyiptakxëdë parë oy tijaty ttundët.

12. ¿Wiˈix xyajnayjyäˈäwëm ko nˈijxëm wiˈix të yˈadëy tijaty ojts yajnaskäjpxë mä Biiblyë?

¹² Ko nnijäˈäwëm wiˈix të yˈadëy tijaty ojts yajnaskäjpxë mä Biiblyë, yëˈë xyaˈijtëm seguurë ko nanduˈun yˈadëwäˈäny tijatyë Dios të tnaskäjpxë mä tiempë myiny kyëdaˈaky. Duˈun nnayjyäˈäwëm extëm jyënany niduˈuk mëdiˈibë jyaayë salmo ko tˈanmääyë Jyobaa: ‘Jantsy jëduˈunës nˈëwxijnë etsëts mijts xyajtsoˈogëty; jamës tuˈugyë të nbëjktaˈaky yëˈë nwinmäˈäny mä mˈääw mˈayukën’ (Sal. 119:81, TY). Mët ko Jyobaa xytsyojkëm, ta xytyukwandakëm mä Biiblyë ko xymyoˈoyäˈänëmë “oyˈäjtënë mä tiempë myiny kyëdaˈaky” (Jer. 29:11). Yëˈë nˈëwxijt njëjpˈijxëm tijatyë Jyobaa të xytyukwandakëm, kyaj yëˈëjëty tijatyë naxwinyëdë jäˈäy wyandaktëp. Nˈokˈëxpëjkˈadëtsëm tijaty ojts yajnaskäjpxë mä Biiblyë, net niˈigyë nmëbëjkëmë Diosë yˈAyuk.

13. Oknigäjpx ja tuk pëky tiko mbäät nmëbëjkëmë Biiblyë (Salmo 119:66, 138).

¹³ Ja tuk pëky tiko mbäät nmëbëjkëmë Biiblyë, ja ko pudëjkëbë jäˈäy ko tkuytyundë (käjpxë Salmo 119:66, 138). Extëm nˈokpëjktakëm, ja kasäädë jäˈäy mëdiˈibë nety të jyënäˈändë ko yaˈˈajääywyäˈkxäˈändë, agujk jotkujk tyam yajpattë ets tuˈugyë ittë. Ets ja uˈunk ënäˈk agujk jotkujk nanduˈun nyayjyawëdë ko ja tyääk tyeety tsyokëdë ets yˈijxˈit kyuentëˈatëdë (Éfes. 5:22-29).

14. Okpëjktäˈäk tuˈugë ijxpajtën mëdiˈibë xytyukˈijxëm ko Diosë yˈAyuk mbäät dyajtëgatsyë jäˈäyë jukyˈäjtën.

¹⁴ Ko jäˈäy tkuytyunyë Biiblyë yˈëwij kyäjpxwijën, mbäät dyajtëgatsyë jyukyˈäjtën, axtë mëdiˈibë jantsy axëkjäˈäy. Min nˈokˈijxëm wiˈix yajnimaytyaˈaky tuˈugë tsumyjyaˈay mëdiˈibë xyëwˈäjtypy Jack. c Yëˈë nety niduˈuk mëdiˈibë mas axëkjäˈäy ets mëk kutsëˈëgë. Të nety yajtuknikäjpxpetyë oˈkën ets nanduˈun ja myëguˈuktëjk mëdiˈibë mëët yˈittë pujxndëgoty. Per tëgok, ta nyaxweˈtsy parë tmëdoowˈitäˈäny wiˈix ja nmëguˈukˈäjtëm dyaˈëxpëktë jäˈäy. Jack yˈoyˈijx  ko ja nmëguˈukˈäjtëm jantsy ajëëky amëguˈuk jyaˈayˈattë, ets ta nanduˈun tyëjkë ëxpëjkpë. Ko tkuytyuuntsondaky tijatyë nety yˈëxpëjkypy, ta dyajtëgäjtsyë jyukyˈäjtën ets axtë dyaˈoˈoyë jyaˈayˈäjtën. Ok, ta nyajxy publikadoor ets ta nyëbejty. Jyantsy tyukmëtmaytyakypy ijtyë Diosë yˈayuk ja myëëbujxndëjkjäˈäy. Nimäjtaxkë myëguˈuktëjk ttuknijäˈäwë ja tëyˈäjtën. Ja xëëw mä nety yˈooganë të nety kajaa dyajtëgäjtsnë jyukyˈäjtën. Niduˈuk ja yˈabogaadë jyënany: “Jack kajaa të tyëgatsy ets kyajts duˈun nˈixyˈajty yˈiˈpx jëmëjtëp. Të dyajtëgatsyë jyukyˈäjtën mët ko të pyudëkëdë Jyobaa tyestiigëty”. Jack ojtsë jäˈäy yaˈoogyëty, per ko dyajtëgäjtsy ja jyukyˈäjtën, yëˈë xytyukˈijxëm ko Diosë yˈAyuk myëdäjtypyë mëkˈäjtën parë nyajtëgäjtsëmë jukyˈäjtën ets mbäät nmëbëjkëm (Is. 11:6-9).

15. ¿Tiko tëgatsy jyaˈayˈattë Jyobaa tyestiigëty? (Ixë dibujë).

¹⁵ Ko nguytyuˈunëmë Biiblyë yˈëwij kyäjpxwijën, ta agujk jotkujk nyajpatëm ets tuˈugyë (Fwank 13:35; 1 Kor. 1:10). Mëjˈixy mëjmëdoyë jäˈäy tjawëdë ko tuˈugyë nnayaˈijtëm, pes tyamë jäˈäy kyaj tuˈugyë nyekynyayaˈitëdë. Yëˈë yajnaywyäˈkxëdëp ja kyoloor o pyaˈis. Jean, tuˈugë mixy mëdiˈibë yaˈk pajt África, yajmonyˈijx yajmonyjyäˈäwë ko tˈijxy wiˈixë Jyobaa tyestiigëty tuˈugyë nyayaˈitëdë. Ko tsyondaky ja tsip mä pyaˈis, ta tyëjkë soldäädë, per ta ojts nyëjkxy wiink paˈis ets jam ojts tˈixyˈatyë Jyobaa tyestiigëty. Jean jyënaˈany: “Tats nnijäˈäwë ko pënaty tyukˈijtëbë relijyonk mëdiˈibë tëyˈäjtën kyaj ttuktëkëdë politikë, tuˈugyë nyayaˈitëdë ets naytsyojkëdëp nixim niyam. Tëtsë nety njënäˈäny kots nnitsiptunäˈänyë nbaˈis, per kots nnijäˈäwë ja tëyˈäjtën, tatsë Jyobaa ndukwandakyë njukyˈäjtën”. Mëjwiin kajaa dyajtëgäjtsyë jyukyˈäjtënë Jean, pes kyaj ojts tˈoknitsiptuunë ja pyaˈis. Tyam, yëˈë niˈigyë jäˈäy tyukniˈˈijxëp ja tëyˈäjtën. Ko nˈijxëm wiˈixë jäˈäy pyudëkëdë Biiblyë yˈëwij kyäjpxwijën oy mä tsyoondët, yëˈë xyaˈijtëm seguurë ko Biiblyë jantsy yëˈëjënë Diosë yˈAyuk.

16. ¿Tiko jyëjpˈamëty ets tyam niˈigyë nmëbëjkëmë Diosë yˈAyuk?

¹⁶ Niˈigyë yˈoˈktëwäˈänyë yäˈädë jukyˈäjtën ets jaa mä yaˈijxmatsäˈänyë nmëbëjkënyëˈäjtëm. Mbäädë jäˈäy xyaˈˈamajtsk xyajjotmajtskëm pënë Biiblyë jantsy tëyˈäjtën myaytyaˈaky ets pënë Jyobaa yëˈëjën të twinˈixy ja tuumbë mëdiˈibë kuwijy parë yajnëˈëmoˈoy yajtuˈumoˈoyët ja nyax kyäjpn. Per pën nmëbëjkëm ko Diosë yˈAyuk jantsy tëyˈäjtën, kyaj mbäädë jäˈäy xyaˈˈamajtsk xyajjotmajtskëm. Pes të nbëjktakëmë winmäˈäny parë nmëmëdoˈowëmë Diosë yˈanaˈamën “xëmëkyëjxm” (Sal. 119:112). Kyaj nduktsoytyunäˈänëm nnimaytyakëmë Diosë yˈAyuk etsë jäˈäy tkuytyundëdë Biiblyë yˈëwij kyäjpxwijën (Sal. 119:46). Nëjkxëp nanduˈun nmëmadakëm “mët ja maˈxtujkën esë xondakën” ja amay jotmayë mëjwiin kajaabë, extëm ko jäˈäy xynyibëdëˈkëm (Kol. 1:11; Sal. 119:143, 157).

17. ¿Wiˈix xypyudëkëyäˈänëmë tekstë mëdiˈibë tunäämp mä jëmëjt 2023?

¹⁷ Nmoˈoyëmë dyoskujuyëmë Jyobaa ko të xytyuknijäˈäwëmë tyëyˈäjtën. Pes xypyudëjkëm parë nnayjyäˈäwëm agujk jotkujk, xynyëˈëmoˈoy xytyuˈumoˈoyëm ets xytyukniˈˈijxëm wiˈix mbäät njukyˈäjtëm mä tyamë jäˈäy kyaj tnekynyijawëdë ti tyundëp. Xyˈawäˈänëm nanduˈun ko miimp këdakpë agujkˈäjt jotkujkˈäjtën ko nety tyuundëjkënë ja Diosë gyobiernë. Ja tekstë mëdiˈibë tunäämp mä yäˈädë jëmëjt 2023, xypyudëkëyäˈänëm parë nˈijtëm seguurë ko tukëˈëyë ja Diosë yˈAyuk ak tëyˈäjtën yëˈë (Sal. 119:160).