1. Amulandu ci wuno awantu awavule mwe ya-a amanda watasuwilila e Baibolo?

 AWANTU awavule mwe ya-a amanda wapotwa ukumanya wino wangasuwila. Amuno watasinincizya nga cakuti awantu wano wacindika ponga ngati awa muvikanza vyansi, wasayantisiti, na wano wakacita ivya mawukazi nga wakakwelezya na maka ukucita vino vingazipila awantu wonsinye. Cinji acakuti wasicindika intunguluzi zyasimapepo wano wakalanda ukuti awina Klistu. Fwandi asa cakuzungusya ukuzana ukuti wa-a awantu watasuwila e Baibolo, amuno alili ibuku lino intunguluzi zya simapepo zikalanda ukuti zikakonka.

2. Ukulingana na Amalumbo 119:160, avyani vino tuzipizile ukusuwila?

² Swe wawomvi wa kwe Yehova swensinye twasuwila ukuti e Yehova “atanga awipe uwufi” swinya lyonsinye akalonda vino vingatuzipila. (Hebe. 6:18; Ayize. 48:17) Cinji acakuti, twamanya ukuti tungasuwila vino tukawazya mu Baibolo, amuno twasinincizya​—ukuti ‘Amazwi yakwe [Leza] yonsinye aya cisinka.’ (Wazyani Amalumbo 119:160.) Tukazumilizyako kwe vino umusambilile sana ivya mu Baibolo wumwi walemvile ukuti: “E Leza atalandapo icili consinye icawufi, swinya vyonsinye vino walanda vilicitika. Awantu wa kwe Leza wasuwila vino akalanda amuno wamusuwila.”

3. Avyani vino twandi tusambilile mwe co-o icipande?

³ Tungavwa wuli wanji ukusuwila Baibolo ndi vino naswe twayisuwila? Lekani tulande pamilandu yitatu yino yingalenga tusuwile e Baibolo. Twandi tusambilile na pe vino vikalanjizya ukuti ivya mu Baibolo vitapilulwa, pakuficiliswa kwa masesemo ya mu Baibolo na pe vino Baibolo yawa na maka yakupilula awantu.

4. Amulandu ci wuno awantu wamwi wakavwilicila vino vyawa mu Baibolo?

⁴ E Yehova wawomvizye awonsi wacisinka mupipi ne 40 ukulemba ama buku ya mu Baibolo. Lelo nanti ciwe wo-o, pe yo-o impindi kutawa ama manyusikiriputi ayali yonsinye yano walemvile. b Vyonsinye vino twakwata pe yo-o impindi wavikopolozilevye ukufuma kwe vino wakopolozile imiku imivule. Conye co-o acino calenga awantu wamwi wavwilika nga cakuti vino vyawa mu Baibolo avyacisinka ndi wulyanye vino vyalinji pano walemvilevye. Uzye mukatela amwelenganyapo pe vino tungacita pakuti tusuwile ukuti vino vyawa mu Baibolo avyacisinka ndi wulyanye vino vyalinji pano walemvilevye?

5. Avyani vino vyacitikanga pakukopolola amawaliko ya ciHebere? (Lolani icikope pa nkupo.)

⁵ Pakuti e Baibolo yitwalilile ukuwako, e Yehova wanenile awantu wakwe ukutalika ukuyikopololela panji. Wanenile imfumu zya mu Israeli ukuti zyayikopololela Amasundo swinya wasonsile na wina Levi ukuti awano wasambilizya awantu ya-a Amasundo. (Amasu. 17:18; 31:24-26; Nehe. 8:7) Ne pano awaYuda wawafumizye muwuzya ku Babiloni, iwumba lye wano wamanyicisizye ivyakukopolola, watalisile ukukopolola amakope amavule aya mawaliko ya ciHeberi. (Ezra 7:6.) Wa-a awonsi wawikangako amano. Ne mukupita kwa mpindi, wakakopolola watapendanga vye amazwi pakukopolola lelo wizile awatalika nukupenda ivilembonye conga na conga pano wakopololanga pakusinincizya ukuti vyonsinye vyawa ukulingana na vino vyalemvilwe. Lelo pamulandu wa ku kanapwililika, waluvyanyangako mwe tumwi. Nomba ya-a makope yano wakopololanga wizile awayakopolola na swinyanye imiku imivule. Fwandi tuno waluvyanyanga wafwile wizile awatuzana pano wakopololanga naswinya. Watuzanile wuli?

6. Uzye wangalanga wazananga wuli vino wakakopolola waluvyanyanga pakukopolola e Baibolo?

⁶ Awasambilile mwe ya-a amanda wakawomvya inzila izizima nkaninye pakuzana iviluwo vino wano wakopololanga e Baibolo wapanganga. Ku cakulolelako: Tuti wanena awonsi 100 ukuti wakopolole ivyewo vimwi na makasa. Nomba wenga pe wa-a waluvyanya kamwi pano akukopolola. Inzila yonga yino tungazanilamo kako kano aluvinye, akupitila mukulinganya kwe vino awawuye wakopolozile. Wonye avino awasambilile wakacita pakuzana iviluwo nanti vino wumwi wasile pano wakopololanga. Wakalinganya vyovyo ivyewo ku ma manyusikiriputi yanji.

7. Avyani vino wakakopolola wa ma manyusikiriputi wacitanga pakusinincizya ukuti vyonsinye vyawa avya cisinka?

⁷ Wano wakopololanga ama manyusikiriputi wawikangako sana amano pakuti wasinincizye ukuti vyonsinye avyacisinka. Lekani tulandeko pa cakulolelako cino cikulanjizya ukuti co-o acisinka. E manyusikiriputi yakaali nkaninye iya mawaliko ya ciHebere wayimazile ukuyikopolola mu 1008 nanti mu 1009 C.E. Yo-o e manyusikiriputi wakayita ukuti Leningrad Codex. Lelo nombanye wazanile ama manyusikiriputi yano yakalanda pe Baibolo ni viputulwa vinji ivya ma manyusikiriputi vino vikala imyaka mupipi ne 1,000 ukucila pe manyusikiriputi yakuti Leningrad Codex. Wamwi wangakwelenganya ukuti e wo-o vino ya ama manyusikiriputi wayakopolola imiku imivule ukucila pa myaka 1,000, vino vyalembwamo vifwile vyapusanako na vino vyalembwa mwe manyusikiriputi yakuti Leningrad Codex. Lelo co-o, asa cisinka. Awasambilile wano walinganyapo ama manyusikiriputi ya kaali na ya peyo-o impindi wazana ukuti, asamulandu nukuti imilembele  yapusanako katici, lelo vino vikalandwapo vyeni vyawa icili conganye.

8. Awupusano ci wuno wawa pa makope ya mawaliko ya ciGriki na mabuku vye yanji?

⁸ Awina Klistu wakutalicila nawonye wizile awakopolola amawaliko ngati avino wano wakopolozile Amawaliko ya ciHebere wacisile. Wawisileko sana amano pano wakopololanga amabuku 27 aya Mawaliko ya ciGriki yano wawomvyanga pakulongana na mu mulimo wakuwizya. Pansizi yakukolanya ama manyusikiriputi ya mawaliko ya ciGriki ku mabuku yanji yano yalinjiko pa mpindi iyili yonganye, umusambilile wumwi walanzile ukuti: “[Amakope amavule aya mawaliko ya ciGriki] ako yawa ukucila amabuku yanji . . . swinya yeni wayamalicizya ukukopolola.” Ibuku lyakuti Anatomy of the New Testament likati: “Tungasuwila ukuti vino tukawazya peyo-o impindi mumawaliko ya ciGriki avili vyonganye navino wakalemba wa ku kaali walemvile.”

9. Ukulingana ne Ayizeya 40:8, acisinka ci cino twamanya pe vino vyawa mu Baibolo?

⁹ Pa myaka imivule, wano wakopololanga amakope ye Baibolo wawikangako sana amano. Awuli umulandu wuno vino tukawazya mu Baibolo pe yo-o impindi vyawela avyacisinka. Ukwasowa nukuvwilika e Yehova awino walenga Izwi lyakwe e Baibolo ukutwalilila ukuwako nukuwa alya cisinka ukufika na pe yo-o impindi. (Wazyani Ayizeya 40:8.) Wamwi wangakwelenganya ukuti, wo vino pasi icili consinye cino capilulwamo mu Baibolo lyo cisakusula mukuti Alizwi lya kwe Leza. Acino lekani tulandeko pe vimwi vino vikalanjizya ukuti e Baibolo alizwi lya kwe Leza.

10. Landani pa wusesemo wuno waficilisizwe wuno wukalanjizya ukuti vino vyawa pe 2 Peter 1:21 avyacisinka. (Lolani ivikope.)

¹⁰ Mu Baibolo mwawa amasesemo amavule nkaninye yano yaficiliswa. Yamwi pe ya-a yaficilisizye lyo papita imyaka imivule ukufuma pano yalembezilwe. Amalyasi yakaali yakalanjizya ukuti ya amasesemo yizile ayaficiliswa. Co-o cisituzungusya, amuno twamanya ukuti umweneco wamasesemo ya mu Baibolo we Yehova. (Wazyani 2 Peter 1:21.) Teyelenganyani pa wusesemo wuno wukalanda pakononwa kwa musumba wa Babiloni. Pakasi kamyaka ye 778 ne 732 B.C.E., e kasesema Ayizeya wapusilwemo  ukulemba ukuti umusumba wa Babiloni walinji nu kononwa. Walanzile nu kuti e Sayirasi awino walinji nukucimvya umusumba swinya walondolozile na vino walinji nu kucita. (Ayize. 44:27–45:2) E kasesema Ayizeya walandizile na lyankani ukuti umusumba wa Babiloni walinji nukononwa nukusyala avitalang’anda vitupunye. (Ayize. 13:19, 20) Vyonye avino vizile avicitika. Awa Medi na wa Persia wizile awacimvya umusumba wa Babiloni mu 539 B.C.E., swinya pe yo-o impindi, wo-o umusumba wuno walinji uwa maka wasyala avitalang’anda vitupunye.​—Lolani e vidyo yakuti, Baibolo Yalandizile lya Nkani pa Kononwa kwe Babiloni mwi buku lyakuti Ungikala Amanda Pe! isambililo 03 icisinka 5.

11. Londololani vino uwusesemo wa pe Daniel 2:41-43 wukuficiliswa mwe ya-a amanda.

¹¹ Amasesemo ya mu Baibolo yataficiliswanga vye kaali, lelo tukulola na peyonye impindi vino yakuficiliswa. Ku cakulolelako, teyelenganyani pakuficiliswa kwa wusesemo wa kwe Daniel wuno wukalanda pa Wuteko wa Maka uwa Anglo-America. (Wazyani Daniel 2:41-43.) Uwusesemo walanzile ukuti, wo-o uwuteko wa maka “mbali wuliwoma” ngati acela, ne “mbali wutonte” ngati alivu. Swinya wonye avino cawa. E Britain ne America walanjizya ukuti wawoma ngati acela, wo-o vino wacimvizye izya Nkondo Zyansi zyonsinye swinya watwalilila ukuwa na maka ni vyanzo vya maka ivyakuwomvya mu wulwi. Lelo nanti ciwe wo-o, amaka yawo yatonta pamulandu na wikalansi wano wakalwisya insambu nu wuntungwa, ukupitila mukukatucila awa mawukazi nu wuteko. Umonsi wumwi uwamuvikanza vyansi walanzile ukuti: “Kutawa uwuteko nanti wumwinye munsi wuno wapawunkana ngati we United States pe yo-o impindi.” Swinya ne Britain yino aluwali lwansi ya maka, nayonye pe yo-o impindi yapawunkana nkaninye amuno awantu watanga wazumile ukwivwana ninsi zino zyawa mu kawungwe ka European Union. Ko-o ukupawunkana kwalenga nu Wuteko wa Maka uwa Anglo-America ukuwapotwa ukuwomba icete.

12. Uzye amasesemo ya mu Baibolo yakatwavwa ukusuwila cani?

¹² Amasesemo ya mu Baibolo yano yaficiliswa, yakawomya isuwilo litu ilyakuti e Yehova alificilisya vyonsinye vino watulaya. Tukayivwa ngati avino e kimbila wilumbo wayivwile wino wapefile kwe Yehova ukuti: “Nkukulindilila ukuti uyize untule; nasuwila izwi lyako.” (Amalu. 119:81) Ukupitila mwe Baibolo e Yehova watupa ‘isuwilo lya kunkolelo.’ (Jere. 29:11) Isuwilo litu liteyamila pa maka ya wantu, lelo lyeyamila pa malayo ya kwe Yehova. Acino lekani tutwalilile ukuwomya isuwilo litu mwi Zwi lya kwe Leza ukupitila mukuyisambilizya sana pa masesemo ya mu Baibolo.

13. Ukulingana na Amalumbo 119:66, 138, amulandu ci wunji wuno tungasuwilila e Baibolo?

¹³ Umulandu wunji wuno wungalenga tusuwile e Baibolo, amuno yikakwavwa wano wakakonka ukusunda kuno kwawamo. (Wazyani Amalumbo 119:66, 138.) Ku cakulolelako, awatwalane wamwi wano walondanga ukulekana, peyo-o impindi wawa ni nsansa pamulandu wakuti wakakonka ukusunda kwa mu Baibolo. Swinya awana wawo nawo wakakwivwa icete nkaninye ukukulila mu lupwa lwa kapepa muno mwawa awakwasi wano wawakunda swinya wano wakawasakamala.​—Efes. 5:22-29.

14. Landani pa cakulolelako cino cikulanjizya ukuti ukuwomvya ivisinka vya mu Baibolo kukapilula amawumi ya wantu.

¹⁴ Nawalyanye wano walinji ni miwele imiwipisye, wapiluka pamulandu wakukonka ukusunda kwa mu Baibolo. Lekani tulande pe vino ukusunda kwa mu Baibolo kwavwizye umufungwa uwizina lyakuti Jack. c E Jack awino  walinji amufungwa umuwipisye pa wafungwa wonsinye wano wapinguzile ukuwakoma. Wanda wumwi, wizile azanwako pi sambililo lye Baibolo. Vino awanawitu wano watungululanga walinji ni cikuku vyamufisile nkaninye pa mwezo, swinya nawenye wizile atalika ukusambilila. Pano watalisile ukuwomvya ivisinka vya mu Baibolo, wizile apilula imiwele yakwe swinya wizile awa ni cikuku. Patazimvile, wafisilepo ukupoka icalembwa swinya wabatizizwe. Wawombesyanga ukuwizizyako awafungwa wawuye pa Wufumu wa kwe Leza swinya wavwizye na wantu mupipi ne 4 ukusambilila icine. Pano uwanda wakumukoma wafisile, lyo Jack wapiluka. E loya wumwi paloya wano e Jack wakweti watili: “Vino e Jack ali peyo-o impindi asavino namumanyile pa myaka 20 yino yapita. Vino Inte zya kwe Yehova wakasambilizya vimupiluzile nkaninye.” Nanti acakuti e Jack wamukomile, icakulolelako cakwe cingalenga tusuwile e Baibolo nu kusinincizya ukuti yawa na maka yakupilula uwumi wa muntu.​—Ayize. 11:6-9.

15. Uzye ukuwomvya ivisinka vya mu Baibolo kukalenga awantu wa kwe Yehova ukupusanako wuli na wantu wanji? (Lolani icikope.)

¹⁵ Awantu wa kwe Yehova walemenkana, amuno wakakonka vino wakasambilila mu Baibolo. (Yoha. 13:35; 1 Kor. 1:10) Awantu wakalola vino tukakwivwana na vino twalemenkana. Amuno awavule mwe ya-a amanda wapawunkana pamulandu wakuti wakatunjilila ivikanza vyansi ivipusane pusane, wapusana imitundu nanti pamulandu na vino umuntu wikala. Pano e Jean waweni ko-o ukulemenkana kuno kwalinji pa wantu wa kwe Leza, camufisile nkaninye pa mwezo. Wakulizile munsi ya mu Africa. Nomba pano munsi muno wikalanga mwakatusile inkondo, wizile ayinjila uwusilika. Lelo mukupita kwa mpindi wizile asamalila kunsi yamupipi. Konye akuno wayile asunkana ni Nte zya kwe Yehova. E Jean watili: “Nasambilizile ukuti wakapepa wacisinka wasiyisanzya mu vikanza vyansi swinya watapawunkana.” Walanzile nu kuti: “Napile uwumi wane kukulwila insi, lelo pano nasambilizile icisinka ca mu Baibolo, nizile  impa uwumi wane kwe Yehova.” E Jean wapilusile nkaninye. Ukucila ukuwalwisyanya na wantu wano wapusine nawe insi nu mutundu, pe yo-o impindi akasambilizya awantu wonsinye wano wasunkanya, icisinka ca mu Baibolo cino cingalenga wawe awalemenkane. Fwandi icisinka cakuti e Baibolo yikakwavwa awantu wano wafuma mu nkulilo izilekane lekane, cawa awusinincizyo wa maka uwakuti tungasuwila Izwi lya kwe Leza.

16. Amulandu ci wuno cicindamizile ukuti twasuwila sana Izwi lya kwe Leza?

¹⁶ Ivintu munsi vyandi viwaya vikuwipilakovye, na co-o candi cilenge catutalila ukusuwila Izwi lya kwe Leza. Awantu wangakwelezya na maka ukutulenga twavwilika Izwi lya kwe Leza nanti ukuwavwilika nga cakuti e Yehova awino wasonta umuzya wa cisinka ukuwatungulula wakapepa wakwe mwe ya-a amanda. Lelo nga cakuti tusuwizile ukuti Izwi lya kwe Leza alya cisinka, tulicimvya vyo-o ivintu vino vingelezya isuwilo litu. Swinya tuliwavwambisya ‘ukutontela amasundo [ya kwe Yehova] muno yayila, tusuke twize tufwe.’ (Amalu. 119:112) Tutaliwakwivwapo “ninsoni” ukunenako wanji pacisinka cino twasambilila nukuwawomelezya ukuwomvya ukusunda kwa mu Baibolo mu wumi wawo. (Amalu. 119:46) Cinji acakuti tuliwasipicizya nintazi imbome pano pali nukutucuzya, ko-o lyo ‘tukuzizimicizya nu wucimyamya [ukusecelela].’​—Kolo. 1:11; Amalu. 119:143, 157.

17. Avyani vino iwaliko lya mwaka lyandi lyatwizusyako?

¹⁷ Tukasalifya nkaninye e Yehova wo-o vino watusokololela icine. Co-o icine cikatwavwa ukuteka umwezo nu kuwa ni suwilo. Cikatusambilizya vino tungakwikala mwe yo-o insi yino yikuwelako vye ni cimvulunganya. Cinji acakuti cikatupa isuwilo ilya vintu ivizima vino vilicitika ku nkolelo mu Wufumu wa kwe Leza. Lekani iwaliko lya mwaka wa 2023 litwavwe ukusuwila ukuti​—Amazwi ya kwe Leza yonsinye aya cisinka.​—Amalu. 119:160.