Faigi nösi

Faigi ba gangolifa

ARTIKEL WAMAHAʼÖ 1

Yafaduhu Dödöu Wa ’Taromali Lowalangi Andrö Sindruhuʼ

Yafaduhu Dödöu Wa ’Taromali Lowalangi Andrö Sindruhuʼ

AYATI BA NDRÖFI 2023: ”Dane-dane daromalimö zindruhu.”​—SI. 119:160.

SINUNÖ 96 Taromali Lowalangi Amaedola Gokhöta

NITUTUNÖ a

1. Hana wa ato zi lö faduhu tödö ba Zura Niʼamoniʼö?

 IADAʼA abua ba niha wamaduhusi tödö awöra. Lö faduhu dödöra wa laʼameʼegö tödö ira dozi niha nifosumangera, simane sondröniaʼö ba politik, niha sagatua-tua, hegöi ira pebisnis. Baero daʼö, afatö göi dödöra khö ndra sondröniaʼö ba gereja. Ba börö me lawaʼö ira sondröniaʼö andrö wa laʼoʼö niwaʼö ba Zura Niʼamoniʼö, lö ahöli dödöda na ato niha si lö faduhu tödö göi ba Zura Niʼamoniʼö.

2. Moloʼö Sinunö 119:160, hadia zi faduhu dödöda?

2 Yaʼita ono mbanua Lowalangi, faduhu dödöda wa yaʼia andrö ”Lowalangi sindruhu” ba no si sökhi khöda fefu wamahaʼönia. (Si. 31:5; Yes. 48:17) Aboto ba dödöda wa tola mufaduhusi tödö Zura Niʼamoniʼö börö me ”dane-dane daromali [Lowalangi] zindruhu”. b (Baso Zinunö 119:160.) Tatu fao dödöda ba mbua gera-era zi samösa niha satua-tua ba Zura Niʼamoniʼö: ”Lö irai fasala niwaʼö Zura Niʼamoniʼö ba hasambalö alua. Tola faduhu dödö nono mbanua Lowalangi wa sindruhu wehede Lowalangi börö me faduhu dödöra khönia.”

3. Hadia nitutunöda ba artikel daʼa?

3 Hewisa wanoloda niha böʼö enaʼö faduhu dödöra göi ba Daromali Lowalangi? Datatutunö tölu dane-dane wa faduhu dödöda ba Zura Niʼamoniʼö: (1) lö irai tebulö nösi Zura Niʼamoniʼö, (2) hasambalö alua wamaʼeleʼönia, ba (3) tola ibulöʼö waʼaurida.

LÖ IRAI TEBULÖ NÖSI ZURA NIʼAMONIʼÖ

4. Hana wa so ösa zi lö faduhu tödö ba nösi Zura Niʼamoniʼö?

4 Iʼogunaʼö 40 ndra matua samati Lowalangi Yehowa ba wanura ngawalö mbuku ba Zura Niʼamoniʼö. Hizaʼi, lö hadöi saʼae iadaʼa manuskrip siföföna si no lasura. c Si toröi, ha si no musali. Börö daʼö, so ösa zambö faduhu tödö hadia tefaudu nösi Zura Niʼamoniʼö andrö simane si no lasura ba wamobörö. Hadia no irai öʼangeragö hana wa tola faduhu dödöda wa lö irai tebulö nösi Zura Niʼamoniʼö?

So ngawawa niha sonekhe manura ibörögö lafuli lasura Mbuku Niʼamoniʼö Heberaiʼo. Lahaogö laʼosisiʼö wanura yaʼia enaʼö tola latatugöi wa no tefaudu zi no lasura andrö. (Faigi ngenoli si 5)

5. Hewisa wanura mangawuli Mbuku Niʼamoniʼö Heberaiʼo? (Faigi gambara ba guli majalah.)

5 Enaʼö lö tebulö so Daromalinia, itatugöi Yehowa enaʼö mufuli musura Daromalinia andrö. Iʼoroisi khö ndra razo ndraono Gizaraʼeli ba wanura mangawuli Oroisa Moze, ba ifataro niha Lewi enaʼö lafahaʼö Goroisa andrö ba ndraono Gizaraʼeli. (5 Mo. 17:18; 31:24-26; Neh. 8:7) Ba gafuriata me no muʼefaʼö niha Yahudi ba Mbabilona, so ngawawa niha sonekhe manura ibörögö lafuli lasura Mbuku Niʼamoniʼö Heberaiʼo. (Esr. 7:6, nisura ba gahe zura.) Lahaogö laʼosisiʼö wanura yaʼia. Laʼerai hauga ngawua hurufonia tenga ha ngawua wehedenia. Hana wa lafalua daʼö? Enaʼö tola latatugöi wa no tefaudu zi no lasura. Hewaʼae simanö, börö me lö moʼahonoa ira, so maʼifu zi fasala ba nisurara. Hizaʼi, börö me no oya zi no lafuli lasura, tola laʼila hezo zi fasala andrö. Hewisa lalania?

6. Hewisa enaʼö tola muʼila hadia zi fasala ba wanura mangawuli Sura Niʼamoniʼö?

6 So lala si sökhi nifalua ndra niha sagatua-tua enaʼö tola laʼila hadia zi fasala ba wanura mangawuli Sura Niʼamoniʼö. Duma-dumania: Laʼandrö ba zi daotu niha ba wanura mangawuli nösi zi sagörö karate, ba so maʼifu zi fasala nisura zi samösa ba gotaluara. Enaʼö tola muʼila hadia zi fasala ba nisurania andrö, moguna mufaehusi nisurania ba nisura niha böʼö. Simanö göi, na oya mufaehusi manuskrip Zura Niʼamoniʼö, tola laʼila ira niha sagatua-tua hadia manö zi fasala mazui si taya ba manuskrip daʼö.

7. Hawaʼatefaudu Zura Niʼamoniʼö si no lafuli lasura andrö?

7 Ira sanura mangawuli manuskrip Zura Niʼamoniʼö, laforege enaʼö tefaudu nisurara andrö. Nehegö duma-dumania. Me mböröta, Buku Niʼamoniʼö Heberaiʼo sahori so ba sabölö atua yaʼia daʼö Kodeks Leningrad nifazökhi me döfi 1008 mazui 1009 M. Hizaʼi ba gafuriata, oya zawena musöndra manuskrip Zura Niʼamoniʼö hegöi gölu-gölu manuskrip nifazökhi me 1.000 fakhe fatua lö hadöi Kodeks Leningrad. Te so zangumaʼö wa ösi Kodeks Leningrad no aröu faehu moroi ba manuskrip sabölö atua, börö me no hauga kali mufuli musura mangawuli sagötö zi 1.000 fakhe. Hizaʼi, tenga simane daʼö. Me lafaehusi ira niha sagatua-tua manuskrip si no ara ba zawena musöndra, sindruhunia ha maʼifu zi faehunia. So ngawua wehede si faböʼö, hizaʼi fagölö geluahania.

8. Hadia gamaehuta Mbuku Niʼamoniʼö Yunani Niha Keriso si no mufuli musura moroi ba mbuku si no agatua tanö böʼö?

8 Fagölö simane sanura mangawuli Buku Niʼamoniʼö, lafalua göi zimane daʼö niha Keriso me lafuli lasura mangawuli Daromali Lowalangi. Owölö-ölö ira me lafuli lasura zi 27 Mbuku Niʼamoniʼö Yunani Niha Keriso, ba laʼogunaʼö daʼö ba wamosumange Yehowa hegöi ba wanuriaigö. Samösa niha satua-tua ifaehusi ngawalö manuskrip Buku Niʼamoniʼö Yunani si toröi moroi ba manuskrip mbuku tanö böʼö nihalö ba götö si fagölö. Imane, ”Abölö oya [Mbuku Niʼamoniʼö Yunani] si no mufuli musura, . . . ba ahori so.” So mbuku zangumaʼö, ”Tola faduhu dödöda wa nibasoda ba Mbuku Niʼamoniʼö Yunani nifoʼeluaha si so iadaʼa, ifaʼema khöda duria somasi lafaʼema niha sanura yaʼia ba götö föna.”—Anatomy of the New Testament (Struktur Perjanjian Baru).

9. Hewisa wa tola taʼila wa sindruhu wehede nisura ba Yesaya 40:8?

9 Ba zi hauga abad, ato niha sanura mangawuli nösi Zura Niʼamoniʼö laforege sibai ba wanura yaʼia. Andrö wa faduhu dödöda wa Sura Niʼamoniʼö nibasoda hegöi nifahaʼöda yaʼita, sindruhu-ndruhu tola mufaduhusi tödö. d Yehowa zotatugöi wa lö tebulö daromalinia ba so ia ofeta ba götöda andre. (Baso Yesaya 40:8.) Hizaʼi, te so zangumaʼö, ’Hewaʼae na lö tebulö nösi Zura Niʼamoniʼö, tenga daʼö geluahania wa Sura Niʼamoniʼö andrö moroi khö Lowalangi.’ Börö daʼö, datatutunö hadia manö zangoromaʼö wa Sura Niʼamoniʼö andrö moroi khö Lowalangi.

TOLA MUFADUHUSI TÖDÖ WAMAʼELEʼÖ SI SO BA ZURA NIʼAMONIʼÖ

Left: C. Sappa/DeAgostini/Getty Images; right: Image © Homo Cosmicos/Shutterstock

No alua wamaʼeleʼö Zura Niʼamoniʼö ba zilalö ba alua ia göi ba götöda andre (Faigi ngenoli si 10-11) f

10. Tutunö sambua wamaʼeleʼö sangoromaʼö wa sindruhu wehede nisura ba 2 Fetero 1:21. (Faigi gambara.)

10 Oya wamaʼeleʼö ba Zura Niʼamoniʼö si no alua. So ösa wamaʼeleʼö salua ngaotu fakhe me no aefa musura ia. Ifaduhuʼö sejarah wa sindruhu-ndruhu no alua wamaʼeleʼö andrö. Lö ahöli dödöda börö me fefu wamaʼeleʼö ba Zura Niʼamoniʼö moroi khö Yehowa daʼö. (Baso 2 Fetero 1:21.) Duma-dumania, nehegö sanandrösa ba waʼadudu mbanua Mbabilona. Arakhagö döfi 778 ofeta 732 SM, ifaʼeleʼö Yesaya hewisa waʼadudu mbanua Mbabilona andrö. Itötöi göi döi niha sokalaisi yaʼia, yaʼia daʼö Kiro. (Yes. 44:27–45:2) Itutunö göi Yesaya hewisa waʼakala mbanua sebua andrö. (Yes. 13:19, 20) Ifaʼeleʼö wa mududugö ba muröi mbanua Mbabilona andrö. Ba sindruhu, daʼö zalua. Me döfi 539  SM, ikalaisi mbanua Mbabilona andrö Media-Feresia. Hatö adudula zi toröi ba mbanua daʼö.—Faigi video Famaʼeleʼö Zura Niʼamoniʼö Sanandrösa ba Waʼadudu Mbabilona ba mbuku Lala ba Wanöndra Faʼohahau Dödö Sagötö Faʼara! edisi digital, famahaʼö 03, numero 5.

11. Hewisa wamaʼeleʼö nisura ba Danieli 2:41-43 alua ia ba götöda iadaʼa?

11 Tenga ha ba götö föna alua wamaʼeleʼö nisura ba Zura Niʼamoniʼö. So ösa ba gotaluania alua ia ba götöda iadaʼa. Duma-dumania, nehegö wamaʼeleʼö Danieli sahöli-höli dödö sanandrösa ba Kuaso Gulidanö Inggris-Amerika. (Baso Danieli 2:41-43.) Tefaudu niwaʼö ba wamaʼeleʼö andrö wa kuaso gulidanö daʼa ”matonga aro” simane siʼöli, ”ba matonga zi lö aro” simane tambu laʼuri. Tefaudu zi no mufaʼeleʼö andrö. Inggris hegöi Amerika laʼokhögö waʼabölö simane siʼöli. Börö waʼabölöra, yaʼira zi möna ba Wasuwöta Gulidanö si oföna hegöi si mendrua, ba irugi iadaʼa laʼokhögö waʼabölö ba wasuwöta. Hizaʼi, alö waʼabölöra börö nono mbanuara samösa si lö tebulö mamadaö khö ndra samatörö hegöi perusahaan segebua. Barö-barö daʼa, imane si samösa niha satua-tua ba politik, ”Ba götöda iadaʼa, soi demokratis sabölö fawuka ba si lö fahasara dödö sanandrösa ba politik yaʼia daʼö Amerika Serikat.” Baero daʼö, Inggris, si farahu ba kuaso gulidanö daʼa, itugu fawuka ba zi hauga fakhe silalö andre. Oya mbua gera-era niha sanandrösa hewisa zinangeania gamakhaitara ba soi tanö böʼö si farahu ba Uni Eropa. Börö me lö hadöi fahasara dödö, Kuaso Gulidanö Inggris-Amerika lö afönu wamaluara famatöröra.

12. Hadia zi tola faduhu dödöda börö wamaʼeleʼö Zura Niʼamoniʼö?

12 Oya wamaʼeleʼö Zura Niʼamoniʼö si no alua sameʼe faduhu dödöda wa buʼusa li Lowalangi sanandrösa ba zi so miföna hasambalö alua. Tarasoi simane nirasoi zanura sinunö me imane khö Yehowa ”Humulu dödögu ba wombaloi fangorifi andrö moroi khöu, börö me taromalimö andrö dötönafögu.” (Si. 119:81) Iʼogunaʼö Zura Niʼamoniʼö Yehowa ba wameʼe khöda ’tötönafö si sökhi ba zi so miföna’. (Yer. 29:11) Lö teʼodane-dane dötönaföda ba wamorege nifalua niha gulidanö, hizaʼi teʼodane-dane ia ba mbuʼusa li Yehowa. Yalötebulö tafahaʼö ita ba wamaʼeleʼö si so ba Zura Niʼamoniʼö enaʼö itugu faduhu dödöda ba Daromali Lowalangi.

TOLA ITOLO NIHA SI ZUTA FAʼATO MENE-MENE ZURA NIʼAMONIʼÖ

13. Simane nisura ba Zinunö 119:66, 138, hadia nasa zangoromaʼö wa tola mufaduhusi tödö Zura Niʼamoniʼö?

13 Hadia nasa zangoromaʼö wa tola mufaduhusi tödö Zura Niʼamoniʼö? Nehegö hadia mbua nirasoi niha si no moloʼö mene-mene Zura Niʼamoniʼö. (Baso Zinunö 119:66, 138.) Duma-dumania, so ösa wongambatö sarakhagö fabali ba zilalö, hizaʼi iadaʼa owua-wua dödöra ba wongambatö. Ba owua-wua göi dödö ndraonora börö me niha Keriso zatuara sangomasiʼö ba soʼameʼegö tödö yaʼira.​—Ef. 5:22-29.

14. Tutunö sambua zi no irai alua sangoromaʼö wa tola tebulö waʼauri zi samösa niha börö mene-mene Zura Niʼamoniʼö.

14 Ebua sibai lua-lua mene-mene si sökhi ba Zura Niʼamoniʼö. Tola tebulö waʼauri niha si lö sökhi tobali sökhi. Nehegö duma-duma si samösa niha gurunga sotöi Jack. e Yaʼia andrö niha si lö sökhi ba safaito. Niha niʼataʼufi ia ba gotalua niha gurunga tanö böʼö niʼetuʼö hukuma faʼamate. Samuza inötö, fao Jack ba wamondrondrongo famahaʼö Zura Niʼamoniʼö nidöniaʼö ndra talifusöda ba gurunga. Adöni dödönia ba waʼasökhi dödö niforomaʼö ndra talifusöda irege ibörögö ifahaʼö ia ba Zura Niʼamoniʼö. Börö me iʼoʼö mene-mene Zura Niʼamoniʼö, ibörögö sökhi gamuatania. Ba gafuriata, tetehegö khönia tobali sanuriaigö si lö mubayagö idanö, aefa daʼö tebayagö ia idanö. Mohiʼa dödönia ba wamatunö ba niha gurunga tanö böʼö sanandrösa ba Wamatörö Lowalangi, ba mofozu ia ba wanolo si daöfa niha ba zindruhu. Ba ngaluo me muhuku mate ia, no tobali niha si sökhi Jack. Imane si samösa pengacarania, ”Jack niʼilagu iadaʼa, tenga simane Jack niʼilagu me 20 fakhe silalö. Famahaʼö ndra Samaduhuʼö Yehowa zameʼe tebulö waʼaurinia.” Hewaʼae ba gafuriata muhuku mate Jack, salua khönia zangoromaʼö wa Taromali Lowalangi sindruhu-ndruhu tola mufaduhusi tödö ba tola ibulöʼö waʼauri zi samösa niha.​—Yes. 11:6-9.

Moguna mene-mene Zura Niʼamoniʼö gofu haʼökhö manö (Faigi ngenoli si 15) g

15. Hadia mbuania börö me laʼoʼö mene-mene Zura Niʼamoniʼö nono mbanua Yehowa? (Faigi gambara.)

15 Tola teʼosambuaʼö nono mbanua Yehowa börö me laʼoʼö mene-mene Zura Niʼamoniʼö. (Yoh. 13:35; 1 Ko. 1:10) No tohude sibai waʼatulö hegöi fahasara dödö ba gotalua nono mbanua Yehowa. Ba gulidanö andre, ato niha si lö fahasara dödö börö politik, mado hegöi dadaoma. Samösa zi bohou ebua sotöi John, ahöli dödönia me iʼila wahasara dödö nono mbanua Yehowa. Teʼebuaʼö ia ba soi Afrika. Me alua wasuwöta ba soi andrö, fao ia tobali saradadu. Ba gafuriata, ilau moloi ba soi böʼö. Ba daʼö falukha ia khö ndra Samaduhuʼö Yehowa. Imane John, ”Ufahaʼö ndraʼo wa niha soloʼö agama sindruhu lö faʼawö ba politik ba lö fawuka. Hizaʼi, faoma laʼomasiʼö nawöra.” Imane nasa, ”Ba zilalö, ululu waʼaurigu ba wotuhini soigu, hizaʼi iadaʼa me ufahaʼö ndraʼo ba Zura Niʼamoniʼö, adöni dödögu ba wolulu faʼaurigu khö Yehowa.” Ebua sibai wombulöʼö nifalua John. Lö saʼae fasuwö ia ba niha böʼö. Iadaʼa ifatunö zindruhu moroi ba Zura Niʼamoniʼö si tola mangatulöʼö fefu niha. Sindruhu sa, mene-mene Zura Niʼamoniʼö moguna ba niha fefu, gofu hezo so moroi soira. Daʼö zangoromaʼö wa sindruhu-ndruhu tola mufaduhusi tödö Daromali Lowalangi.

YAFADUHU DÖDÖU WA ATULÖ DAROMALI LOWALANGI

16. Hana wa moguna sibai taʼaroʼö waʼafaduhu dödöda ba Daromali Lowalangi?

16 Itugu tedou waʼalösökhi salua ba gulidanö andre, ba hasambalö tetandraigö waʼafaduhu dödöda ba Daromali Lowalangi. Tola manö laforege enaʼö so khöda waʼaombö dödö hadia tola mufaduhusi tödö Zura Niʼamoniʼö andrö, mazui hadia no ifataro ndra sawuyu si lö faröi ba satua-tua Yehowa ba wameʼe fanuturu lala ba nono mbanuania ba götöda iadaʼa. Na faduhu dödöda wa lö tebulö atulö Daromali Yehowa, fefu nifaluara andrö lö mofozu. Tahalö ”gangetula ba woloʼö amakhoita [Yehowa] si lö mamalö-malö, irugi gamozua”. (Si. 119:112) Ba ”lö aila” ita ba wamatunö ba niha böʼö sanandrösa ba zindruhu, ba tafarou ira enaʼö laʼoʼö mene-mene Zura Niʼamoniʼö. (Si. 119:46) Tola anau gölöda ”si fao faʼebolo dödö ba faʼomuso dödö”, hewaʼae na tataögö waʼabasaki simane famakao.​—Kol. 1:11; Si. 119:143, 157.

17. Hadia nifasuginia ba dödöda ayati ba ndröfi daʼa?

17 Taʼandrö sibai saohagölö khö Yehowa börö me no iʼombakhaʼö khöda zindruhu. Me no taʼila zindruhu, lö tebulö so khöda waʼahono dödö ba lö faʼaombö dödö. So göi lua-lua waʼaurida hewaʼae na itugu fawuka gulidanö andre. Taokhögö dötönafö si sökhi ba zi so miföna barö Wamatörö Lowalangi. Yalötebulö möi fanoloda ayati ba ndröfi 2023 enaʼö lö tebulö faduhu dödöda wa fefu nösi Daromali Lowalangi no sindruhu!​—Si. 119:160.

SINUNÖ 94 Maʼandrö Saohagölö Daromali Lowalangi

a Ayati ba ndröfi 2023 sangaʼaroʼö famatida yaʼia daʼö: ”Dane-dane daromalimö zindruhu.” (Si. 119:160) Tatu fao dödöu ba daʼö. Hizaʼi, ato zi lö faduhu tödö wa ösi Zura Niʼamoniʼö andrö sindruhu ba tola ibeʼe khöda mene-mene si tefaudu. Ba artikel daʼa, tatutunö dania tölu dane-dane si tola taʼogunaʼö ba wamaduhuʼö ba dödö niha satulö tödö wa tola mufaduhusi tödö Zura Niʼamoniʼö hegöi mene-menenia.

b ELUAHA NGAWUA WEHEDE: Ba ayati daʼa, ngawua wehede Heberaiʼo nifoʼeluaha tobali ”dane-dane” eluahania maʼafefu mazui tuho moroi ba zi sambua ngawalö.

c Ngawua wehede ”manuskrip” eluahania si no musura tanga ba wamobörö.

d Enaʼö oya öʼila hewisa wa tola ofeta ba götöda Zura Niʼamoniʼö, bokai jw.org ba ketik ”Sejarah dan Alkitab” ba kotak pencarian.

e So ösa zi no mufaböʼöni töi.

f ELUAHA GAMBARA: Simane si no iwaʼö Yehowa, ba gafuriata adudu mbanua Mbabilona andrö.

g ELUAHA GAMBARA: Samösa ndra matua lö fao ia saʼae ba wasuwöta. Ba Zura Niʼamoniʼö, ifahaʼö ia hewisa enaʼö atulö waʼaurinia, ba itolo niha böʼö enaʼö lafalua göi zimane daʼö.