1. ¿Tyiʼiga jaʼyan̈yaj dyam ijaya kupɨkyajpa jempɨk nɨmpa jeʼm Biblia?

 YƗʼP jaama jaʼyan̈yaj ni iñam dyam iniidyayyaj confianza. Jaʼyan̈yaj ikujiʼpyajpa jeʼm políticos, jeʼm científicos y jempɨk agui tumiñɨyyaj, pero nakwaʼkyajtaap siiga nunta yooxpadoyyajtoʼoba. Y dyamtyim jaya akwiñkejayyajtaap respeto jeʼm líderes religiosos, iga nɨʼman̈tayayajpa iga ikupɨkyajpa Dios. Jeʼyukmɨ dyaʼ tagaʼman̈jakpa iga dyamtyim ikupɨkyajpa jempɨk nɨmpa jeʼm Biblia.

2. Juʼuts nɨmpa Salmo 119:160, ¿tyi tan̈kupɨktaʼmiñ?

² Jempɨk tan̈kuyooxataʼmpa Jehová, tan̈wɨkupɨknetaʼm iga jeʼam «jeʼm Dios dyapɨk mɨgoʼyba» y jeʼ ixunba iga juchixkej tawɨnɨgaytyaʼmiñ (Sal. 31:5; Is. 48:17). Wɨap tan̈kupɨktaʼm iga jeʼm Biblia dyaʼ mɨgoʼyba, iga jeem nɨmpa «ityumpɨy jempɨk nɨmpa jeʼm inin̈maatyi dyaʼ mɨgoʼyba» b (maayɨʼ Salmo 119:160). c Jeempɨktyim tanjɨɨstaʼmpa juʼuts ijaykunuʼk tuum biblista: «Ityumpɨy jempɨk Dios nɨmneʼ, dyaʼ mɨgoʼyba ni uxan̈ y ityumpɨy kupakpa. Jempɨk ikuyooxayajpa Dios wɨap ikupɨkyaj jempɨk jeʼ nɨmpa iga iniidyayyaj confianza».

3. ¿Tyi tan̈kɨʼpin̈taʼmpa yɨʼp kuyujijom?

³ ¿Juutypɨk wɨap tanyooxpaʼtyaj tun̈gakyaj iga ikupɨkyajiñtyim jeʼm Dios In̈maatyi? Yɨʼp kuyujijom tan̈kɨʼpin̈taʼmpa iga  jeʼm jɨɨxi itywɨʼɨp Bibliajom dyaʼ kukagayñeyaj, jeʼm ijɨychagoʼoyiyaj juchixkej kupakpa y wɨap iyooxpaʼt tun̈gakyaj iga ikakyajiñ iityi.

4. ¿Tyiʼiga weeñiyaj ijɨɨsyajpa iga jeʼm Biblia kukagayñeta?

⁴ Jehová ikupin̈ 40 pɨxiñtyam iga ijaykamyajiñ jeʼm Biblia. Pero yɨʼp jaama dyaʼ i ni tuum jeʼm manuscritos wattawɨʼɨp wiñɨk. d Numaaj tanaitytyaʼm copia. Jeʼyukmɨ weeñiyaj nakwaʼkyajtaap siiga jempɨk nɨmpa jeʼm Biblia jeʼtyim jɨɨxi iniity kun jempɨk jaykunuʼkyajta wiñɨk. ¿Tyi tayooxpaʼttaʼmpa tan̈kupɨktaʼm iga jeʼm Biblia dyaʼ kukagayñeta?

5. ¿Juutypɨk jayputyajta jeʼm Escrituras Hebreas? (Aʼmɨ jeʼm dibujo itywɨʼɨp yɨʼp totjaayi iwiñjom).

⁵ Iga odoy togoʼyiñ jeʼm jɨɨxi itywɨʼɨp jeʼm In̈matyijom, Jehová pɨʼɨmɨyoy iga jayputyajtaiñ idyɨk. Jeʼm Israelpɨk an̈jagoʼoyiyaj pɨʼɨmɨyyajta iga ijayputyajiñ jeʼm An̈kiʼmayoʼoyiyaj chiʼiyajtawɨʼɨp, y jeʼm levitas nɨʼmayyajta iga iwɨan̈madayyajiñ idyɨk jempɨk ityyaj jeʼm ityɨgan̈jom (Deut. 17:18; 31:24-26; Neh. 8:7). Okmɨ iga jeʼm judíojyaj seetyajgak ityɨgan̈jom, tuum grupo iga iwatyajpa idyɨk jeʼm yooxakuy juʼuts copistas, moj iwatyaj jaʼyan̈ copias de jeʼm Escrituras Hebreas (Esd. 7:6, notas). Yɨʼpyaj pɨxiñtyam tsaam idyɨk iwɨkuixyajpa jempɨk ijayputyajpa. Maaj okmɨ moj ikɨʼpin̈yaj juʼtsan̈ letra iniityyaj jeʼm an̈matyiyaj, iga ityumpɨy jempɨk ijayputneyaj kukaʼpsneiñ. Mex iga iwatyaj ityumpɨy yɨʼp, ikuixayyajtyim weeñi an̈matyiyaj. Pero, iga ity idyɨk jaʼyan̈ copia, wɨa mu iaʼmyaj jeʼm an̈matyiyaj ikuixayyajwɨʼɨp. Tanaʼmtaʼmiñ juutypɨk iwatyaj.

6. ¿Juutypɨk wɨap ijoodon̈ata juutytyam jaytyogoyyaj jempɨk ijayputyaj jeʼm Biblia?

⁶ Yɨʼp jaama jeʼm biblistas iwɨkɨʼpin̈yajpa juutytyam jaytyogoyyaj jempɨk ijayputyaj jeʼm Biblia. Iga wɨaiñ tan̈kutɨʼɨyɨytyaʼm, tan̈kujɨɨstaʼmiñ iga 100 pɨxiñtyam nɨʼmayyajtaap iga kɨʼɨmɨʼ ijayputyajiñ tuum página de tuum libro, y tuum de jeʼeyaj jaytyogoyba. ¿Juutypɨk wɨap ikutɨʼɨyɨytya iga jaytyogoyñeʼ? Jesɨk kɨʼpin̈taap jempɨk ijaykunuʼkneyaj jeʼm tun̈gak pɨxiñtyam. Jeempɨktyim naspa kun jempɨk ikɨʼpin̈yajpa jeʼm Biblia, iga wɨaiñ ipaʼtyaj juutytyam jaytyogoyñeyaj jeʼm copistas ikɨʼpin̈yajpa tun̈gak manuscritos.

7. ¿Juutypɨk tanjoodon̈tam iga jeʼm copistas iwɨwatyaj jeʼm iyooxakuyyaj?

⁷ Tanaʼmtaʼmiñ tuum akwiñkejoʼoyi juuty in̈matpa iga jeʼm copistas iwɨkuixyajpa idyɨk jempɨk ijayputyajpa. Jeʼm manuscrito kukaʼpsnewɨʼɨp iga maaj wiñɨgam jayñeta iniitywɨʼɨp jeʼm Escrituras Hebreas, jeʼ jeʼm Códice de Leningrado de jeʼm amtyɨy 1008 o 1009 de nuestra era. Pero dyanam maaj pekaʼ, paʼtyajta jaʼyan̈ manuscritos y weeñi jaakayaj de jeʼm Biblia iga jayñeyajta 1,000 amtyɨy wiñtyi que jeʼm Códice de Leningrado. Iga yɨʼpyaj manuscritos nɨkiam idyɨk 1,000 amtyɨy iga sɨʼ ijayputyajta, wɨapsɨ iga algun i ijɨɨspa iga jeʼm Códice de Leningrado y jeʼm manuscritos maaj wiñɨkpɨkyaj pɨɨmi kukakneyaj. Pero dyaʼ jesaneʼ. Jempɨk ikɨʼpin̈yajpa jeʼm Biblia ikukiʼpsyaj jeʼm manuscritos maaj wiñɨkpɨkyaj kun jempɨk okmɨm jayñeyajta. ¿Y tyi ipaʼtyaj? Iga jeʼm jɨɨxi itywɨʼɨp jeʼm Bibliajom, dyaʼ kakneʼ.

8. ¿Juʼp kukaki iniity jeʼm copias de jeʼm Escrituras Griegas kun tun̈gak Biblias?

⁸ Jeʼm wiñtyipɨk cristianojyaj, jeempɨktyim iwatyaj juʼuts jeʼm copistas de jeʼm Escrituras Hebreas y iwɨjayputyaj jeʼm 27 libros de jeʼm Escrituras Griegas, iga ipɨkyajpa idyɨk jeʼm an̈tuʼumaajijom y jeʼm an̈matkuy. Tuum biblista ikukiʼps jeʼm manuscritos de jeʼm Escrituras Griegas kun tun̈gak Biblias iga jayñeyajtatyim  peʼm tiempo. Iga sɨʼ idyɨk ijɨykiʼm yɨʼpyaj manuscritos, jeʼ nɨm: «Ityyaj tun̈gak copias [...] y maaj kukaʼpsneyaj». Tuum libro iga sɨʼ idyɨk ijɨykiʼm jeʼm Escrituras Griegas, nɨm: «Wɨap tan̈wɨkupɨktaʼm iga jesɨk tammaytyaʼmpa jempɨk jayputneyajta, jeʼtyim jɨɨxi iniity jempɨk jaykamta wiñɨk» (Anatomy of the New Testament).

9. ¿Tyi takkupɨkpa Isaías 40:8?

⁹ Jeʼm wɨbɨk yooxakuy iga iwatyaj jaʼyan̈ copistas, yooxpadoyñeʼ iga jeʼm Biblia jempɨk sɨɨ tammaytyaʼmpa y tan̈kuyujkataʼmpa wɨkukaʼpsneiñ. e Wɨkejpa iga Jehová yooxpadoy iga jeʼm jɨɨxi itywɨʼɨp In̈matyijom odoy kukagaytyaiñ (maayɨʼ Isaías 40:8). f Pero wɨapsɨ iga weeñiyaj nɨmyajpa iga mex iga jeʼm jɨɨxi itywɨʼɨp Bibliajom dyaʼ kukagayñeta dyaʼ nɨmtoʼoba iga Dios imɨʼɨchiʼ. Sɨɨ tan̈kɨʼpin̈taʼmiñ tyiʼiga tan̈kupɨktaʼmpa iga Dios imɨʼɨchiʼ jeʼm jɨɨxi itywɨʼɨp Bibliajom.

10. An̈maatɨ tuum jɨychagoʼoyi kupakwɨʼɨp iga takkupɨkpa jempɨk nɨmpa 2 Pedro 1:21 (aʼmɨ jeʼm imagenyaj).

¹⁰ Jeʼm Bibliajom ity jaʼyan̈ jɨychagoʼoyiyaj iga kupakyaj, y weeñiyaj dyam idyɨk yaguiñ jaykunuʼkneyajta. Jeʼm nasɨyoʼoyiyaj in̈kejpa iga kupakyaj. Iga Jehová imɨʼɨchiʼ jeʼm jɨychagoʼoyiyaj jeʼyukmɨ kupakyajpa (maayɨʼ 2 Pedro 1:21). Tan̈kujɨɨstaʼmiñ jesɨgam kooñwɨytya jeʼm mɨjpɨk tɨgan̈juj Babilonia. En jeʼm siglo octavo antes de nuestra era, Jehová ijɨɨxian̈chiʼ jeʼm profeta Isaías iga ijaykunuʼguiñ juutypɨk kooñwɨytyaap idyɨk Babilonia. Isaías in̈mattyim iga jempɨk ikooñwɨʼyba idyɨk Babilonia, iñɨɨyi Ciro y nɨmtyim juutypɨk ikutɨgɨyba idyɨk yɨʼp tɨgan̈juj (Is. 44:27-45:2). Ijɨychaktyim iga maaj okmɨ, Babilonia aktogoytyaap idyɨk y dyam i itypa jeem (Is. 13:19, 20). Ityumpɨy jempɨk jɨychakta, kupak. Jeʼm tɨgan̈juj iga tsaam idyɨk wɨɨ ikeeji imɨʼɨchayaj jeʼm medos y jeʼm persas en jeʼm amtyɨy 539 antes de nuestra era, y yɨʼp jaama dyaʼ i iwɨtsakseetneʼ (aʼmɨ jeʼm video iñɨɨyipɨk Jeʼm Dios In̈maatyi in̈kejneum idyɨk iga Babilonia  aktogoytyaap idyɨk, itywɨʼɨp en jeʼm an̈kejayoʼoyi 3 jeʼm punto 5 de jeʼm libro Maymayaajɨ edición digital).

11. ¿Juutypɨk kupakpa ixɨʼ Daniel 2:41-43?

¹¹ Pero jeʼm jɨychagoʼoyiyaj itywɨʼɨp Bibliajom, dyaʼ numaaj kupakyaj wiñɨk. Yɨʼp jaama sɨʼtyim tanaʼmtaʼm juutypɨk kupakpa ixɨʼyaj tun̈gak jɨychagoʼoyiyaj. Juʼuts akwiñkejoʼoyi, tan̈kujɨɨstaʼmiñ juutypɨk kupak jeʼm Daniel ijɨychagoʼoyi, juuty ikwiñkejpa jeʼm potencia mundial iga tɨgɨykuʼmneyaj jeʼm Reino Unido y Estados Unidos (maayɨʼ Daniel 2:41-43). g Juʼuts nɨmpa jeʼm jɨychagoʼoyi, jeʼm potencia «jemtyim pɨɨmi» juʼuts jeʼm tɨʼn̈kuy y «jemtyim dyaʼ pɨɨmi» juʼuts jeʼm suʼun̈nas. Y jeʼam jempɨk naspa ixɨʼ. Yɨʼp wɨsteen países ikwiñkejneyaj iga pɨɨmiyaj juʼuts jeʼm tɨʼn̈kuy, iga ikwɨstɨk jeʼm guerra mundial ikooñwɨyñeyaj y iniityyaj tuum mɨjpɨk ejército. Pero jesɨk jeʼm tɨgan̈juj in̈teeñkamokyajpa jeʼm an̈jagoʼoyiyaj iga dyaʼ ikusuʼnɨyyajpa jempɨk sɨʼ iwatyaj, yɨʼɨmpɨgam kejpa iga dyaʼ jespɨy pɨɨmiɨy. Tuum jeʼm ikɨʼpin̈paʼap tyityam iwatyajpa jeʼm políticos ikuwɨtyi yɨʼp naxyukmɨ, nɨm: «Dyaʼ i tun̈gak país iga tsaam naweʼkneta en política juʼuts Estados Unidos». ¿Y tyi naspa ixɨʼ en Reino Unido? Tsaam naweʼkneyajtatyim, iga dyaʼ ityumpɨyyaj ikusuʼnɨyyajpa iga iwɨnanɨgaʼyba jeʼm países ityyajwɨʼɨp en jeʼm Unión Europea. Iga tsaam naweʼkneyajta, yɨʼp potencia mundial de Estados Unidos y jeʼm Reino Unido tsaam tan̈kaʼap iga ipɨkyajpa tumtyi jɨɨxi.

12. ¿Juutypɨk tayooxpaʼtyajpa jeʼm jɨychagoʼoyiyaj iga kupakneyajum?

¹² Jesɨk tanjoodon̈aap iga ity jaʼyan̈ jɨychagoʼoyiyaj Bibliajom iga kupakneyajum, maaj takkupɨkpa iga jeʼm Dios ijɨykamoʼoyiyaj kupakpatyim tannɨgɨyoʼoyijom. Jeextyim tanan̈jaamtaʼm juʼuts jempɨk ijaykunuʼk tuum jaakaʼ jeʼm salmo, jesɨgam iñɨʼmay Jehová: «Tsaam anan̈joʼkneʼ iga an̈kɨakpudyiñ, iga jeʼm inin̈maatyi achiʼiba an̈jogoʼoyi» (Sal. 119:81). Iga Jehová tsaam tatoyba, ikuyukmɨ jeʼm Biblia tan̈madaʼyba iga tachiʼiba «tuum an̈jogoʼoyi» y «tuum wɨbɨk nɨgɨyoʼoyi» (Jer. 29:11). Jehová jempɨk tachiʼiba jeʼm wɨtampɨk kumaykedoʼoyiyaj tannɨgɨyoʼoyijom, y dyaʼ jeʼm an̈jagoʼoyiyaj yɨʼp naxyukmɨpɨk. Duroj tan̈kuyujkaiñ jeʼm jɨychagoʼoyiyaj itywɨʼɨp Bibliajom, iga majnam tanaidyaʼyiñ confianza jeʼm Dios In̈maatyi.

13. ¿Tyiʼiganam wɨap tanaidyay confianza jeʼm Biblia? (Salmo 119:66, 138).

¹³ Jempɨk tayooxpaʼtpatyim iga tan̈kupɨguiñ jeʼm Biblia, jeʼ iga jeʼm in̈kiʼmayoʼoyiyaj iyooxpaʼtneyaj tun̈gakyaj (maayɨʼ Salmo 119:66, 138). h Juʼuts akwiñkejoʼoyi, jeʼm an̈komɨʼɨyiyaj iga pekaʼ natsakyajtatoʼoba idyɨk, sɨɨ wɨityyaj y maymayyaj. Iga yɨʼpyaj familia sɨʼ ikuyooxayaj Dios, jeʼm imanɨktam tsaam wɨityyaj y maymayyaj iga toyyajtaap (Efes. 5:22-29).

14. ¿Juʼp akwiñkejoʼoyi takkutɨʼɨyɨʼyba iga jeʼm an̈kiʼmayoʼoyiyaj iniitywɨʼɨp jeʼm Biblia tayooxpaʼtpa jeʼm tañityijom?

¹⁴ Iga jeʼm Biblia chioʼyba wɨtampɨk an̈kiʼmayoʼoyiyaj, hasta jempɨk tsaam malwatyajpa wɨap ikakyaj iityi. Tanaʼmtaʼmiñ juutypɨk iyooxpaʼt jeʼm an̈kiʼmayoʼoyiyaj tuum pɨɨxiñ  iñɨɨyipɨk Jack. i Tsaam idyɨk imalwatpa, jeʼ tuum de jempɨk maaj malojyaj de ityumpɨy jempɨk chiʼiñeyajta jeʼm sentencia iga akkaʼayajtaap. Pero tuum jaama mojtyim ikumaton̈ jesɨk algun i sɨʼ idyɨk in̈kejaytya jeʼm Dios In̈maatyi. Iga jeʼm tɨwɨtam ikwiñkejayyaj toyoʼoyi, jeʼ mojtyim kuyuuji. Jesɨk moj ikkupak jeʼm an̈kiʼmayoʼoyiyaj itywɨʼɨp Bibliajom, moj kukaki jeʼm iityi y ikaktyim jeʼm ijɨɨxi. Y maaj okmɨ iwat tyityam nasuntaap iga tsɨʼyiñ juʼuts an̈matkɨʼɨwiñ y okmɨ chin̈. Kun maymayaaji in̈madaʼyba idyɨk jempɨk pajneyajtatyim tyi iwatpa jeʼm Dios iAn̈jagoʼoyi, y wɨa mu iyooxpaʼt iga cuatro de jeʼeyaj iixpɨkyajiñ Jehová. Jesɨk nuʼk jeʼm jaama iga akkaʼataap, Jack ikakneum idyɨk jeʼm iityi. Tuum de jeʼm iabogado nɨm: «20 amtyɨyam iga añixpɨkpa Jack y sɨɨ pɨɨmiam kukakneʼ jeʼm iityi. Jempɨk ikuyujkaʼ kun jeʼm Jehová itestigojyaj pɨɨmi iyooxpaʼt». Mex iga Jack akkaʼata, jeʼm iakwiñkejoʼoyi tayooxpaʼtpa tan̈kupɨk jempɨk nɨmpa jeʼm Dios In̈maatyi y tan̈kejaʼyba iga iniity jeʼm pɨɨmi iga takukagayaʼyba jeʼm tañityi (Is. 11:6-9).

15. ¿Tyiʼiga jempɨk tan̈kuyooxataʼmpa Jehová tsaam takukaknetaʼm? (Aʼmɨ jeʼm fotojyaj).

¹⁵ Iga tan̈kupɨktaʼmpa jeʼm an̈kiʼmayoʼoyiyaj itywɨʼɨp jeʼm Bibliajom, jempɨk tan̈kuyooxataʼmpa Jehová tanaitytyaʼm paz y tumtyi jɨɨxi (Juan 13:35; 1 Cor. 1:10). Yɨʼp tsaam igaʼman̈jakpa tun̈gakyaj, y maaj iga yɨʼp naxyukmɨ jaʼyan̈yaj dyaʼ tumtyi jɨɨxi iniityyaj y dyaʼ nawɨnanɨgayyajtaap. Tuum traytyipɨxiñ iga ity África, iñɨɨyipɨk Jean, tsaam igaʼman̈jak iga tumtyi jɨɨxi tanaitytyaʼm. Jesɨgam tsukum tuum an̈aaji jeʼm an̈eymɨ juuty ity, nakkaʼmta iga nɨkpatyim an̈aaji, pero okmɨ nɨk ityi tun̈gak país y jemum iixpɨk jeʼm Jehová itestigojyaj. Jean nɨmpa: «An̈kuyujkaʼ iga jempɨk nunta ikupɨkyajpa Dios, dyaʼ tɨgɨykuʼmyajpa en jeʼm política, dyaʼ naweʼkneyajtaap y nakwiñkejayyajtaap toyoʼoyi». Okmɨ nɨm: «Ampɨkneʼ idyɨk jeʼm añityi iga an̈kupujpa jeʼm  ampaís, pero jesɨgam añixpɨk Jehová, ampɨk jeʼm anjɨɨxi iga an̈kɨan̈kodaʼyba añityi». Nunta kukak jeʼm iityi. Sɨɨ in̈kejaʼyba tun̈gakyaj jeʼm wɨtampɨk an̈maatyi itywɨʼɨp Bibliajom, y dyam nɨkpa an̈aaji. Iga jeʼm an̈kiʼmayoʼoyiyaj itywɨʼɨp Bibliajom ikukagayayñeyaj tun̈gakyaj iityi, tayooxpaʼtpa iga tanaidyaʼyiñ confianza jeʼm Dios In̈maatyi.

16. ¿Tyiʼiga tsaam importante iga tampɨɨmchiʼiñ jeʼm confianza tanaidyaywɨʼɨp jeʼm Dios In̈maatyi?

¹⁶ Yɨʼp naxyukmɨ tumtum jaama majtyim dyam wɨkoom, y jeʼm tanfe in̈teeñkamokpa kutɨʼɨchiyaj. Wɨapsɨ iga tun̈gakyaj takkupɨkyajtoʼoba iga jeʼm Biblia mɨgoʼyba, y iga Jehová dyaʼ ichiʼiñeʼ jeʼm yooxakuy jeʼm esclavo fiel y prudente iga ikuixaʼyiñ jeʼm ikumun. Pero, wɨap tanan̈an̈kamok yɨʼpyaj kutɨʼɨchiyaj, siiga tan̈wɨkupɨkneʼeba iga jeʼm Dios In̈maatyi dyaʼ mɨgoʼyba. Y tan̈wɨpɨkneʼeba tanjɨɨxi iga tan̈kupɨkpa jeʼm Jehová in̈kiʼmayoʼoyiyaj «juchixkej» (Sal. 119:112). Dyaʼ tatsaʼap iga tanan̈kejaʼyba tun̈gakyaj jeʼm nuntapɨk an̈kejayoʼoyi y tananmajan̈chiʼiyajpa iga ikupɨkyajiñ jeʼm an̈kiʼmayoʼoyiyaj itywɨʼɨp Bibliajom (Sal. 119:46). Y wɨaptyim tanyaʼachɨytyaʼm kun maymayaaji juʼptyin̈kej kutɨʼɨchiyaj y maaj jesɨk tayaʼachwattamtaap (Col. 1:11; Sal. 119:143, 157).

17. ¿Tyi takjɨɨspa jeʼm texto yɨʼppɨk amtyɨy 2023?

¹⁷ Tsaam tamaymaytyam iga Jehová taaʼmchiñetaʼm iga tañixpɨgaytyaʼmiñ jeʼm in̈maatyi. Mex iga yɨʼp naxyukmɨ jaʼyan̈yaj ikupɨkyajpa jeʼm mɨgoʼoyi, taɨchtyam iga tañixpɨktaʼmpa jeʼm Dios In̈maatyi tayooxpaʼtnetaʼm jeʼm tañityijom y tsaam tamaymaytyam. Y wɨaptyim tanaity tuum wɨbɨk nɨgɨyoʼoyi jesɨk jeʼm Dios iAn̈jagoʼoyi in̈jakpa yɨʼp nas. Jeʼm texto yɨʼppɨk amtyɨy 2023, tayooxpaʼdyiñ tan̈kupɨk iga ityumpɨy jempɨk nɨmpa jeʼm Dios In̈maatyi dyaʼ mɨgoʼyba (Sal. 119:160).