Ir al contenido

Ir al índice

KʼUTUNEM 1

Qas qetaʼm che qastzij wi ri kubʼij ri uTzij ri Dios

Qas qetaʼm che qastzij wi ri kubʼij ri uTzij ri Dios

TEXTO RE RI JUNABʼ 2023: «Chupam ri tzij la kʼo wi ri qastzij» (SAL. 119:160).

BʼIXONEM 96 Ri Utzij ri Dios are jun qʼinomal

RI KQETAʼMAJ NA a

1. ¿Jasche e kʼi winaq kkikubʼsaj ta kikʼuʼx chrij ri Biblia?

 PA TAQ ri qaqʼij, e kʼi winaq ketaʼm ta chik jachin chrij kkikubʼsaj wi kikʼuʼx. E kʼi nim kekil wi ri e qʼatal taq tzij, ri científicos y ri kʼo nimaʼq taq kʼayij pa kiqʼabʼ, are kʼu kubʼan kebʼ kikʼuʼx chrij ri kkibʼij. Xaq uwiʼ chik, kkikubʼsaj ta kikʼuʼx chkij ri e kʼamal taq bʼe re taq ri iglesias cristianas, rumal laʼ kkikubʼsaj ta kikʼuʼx chrij ri Biblia.

2. Junam rukʼ ri kubʼij Salmo 119:160, ¿jas ri qas qetaʼm?

2 Ri kqapatanij ri Jehová qas qetaʼm che ri areʼ are ri «Dios aj qastzij» y amaqʼel kraj kqariq utzilal (Sal. 31:5; Is. 48:17). Qas kojkunik kqakubʼsaj qakʼuʼx chrij ri kubʼij ri Biblia rumal che «chupam [...] kʼo wi ri qastzij» (chasikʼij uwach Salmo 119:160). Junam kqachomaj rukʼ ri xuchomaj jun nikʼol rech ri Biblia che xubʼij: «Qastzij wi ronojel ri ubʼim ri Dios, amaqʼel qas kbʼantajik. Ri utinamit ri Dios kkikubʼsaj kikʼuʼx chrij ri kubʼij ri Biblia, rumal che kkikubʼsaj kikʼuʼx chrij ri ajchaqʼe».

3. ¿Jas kqanikʼoj na pa wajun kʼutunem?

3 ¿Jas kqabʼan che kitoʼik ri winaq rech e areʼ xuqujeʼ kkikubʼsaj kikʼuʼx chrij ri uTzij ri Dios? Pa wajun kʼutunem kqanikʼoj na oxibʼ tobʼanik. Ri nabʼe, kʼextajinaq ta ri tzʼibʼam kan pa ri uTzij ri Dios. Ri ukabʼ, qas ketzʼaqat ri profecías che kʼo chupam. Y ri urox, kkunik kukʼex ri kikʼaslemal ri winaq.

KʼEXTAJINAQ TA RI TZʼIBʼAM KAN PA RI UTZIJ RI DIOS

4. ¿Jasche e jujun winaq kkichomaj che kʼextajinaq chi ri kʼo pa ri Biblia?

4 Ri Jehová xeʼukoj 40 achijabʼ che utzʼibʼaxik ri Biblia. Are kʼu kimik keriqitaj ta chi ri manuscritos b che xkibʼano. Ri wuj che kqakoj kimik xa elesam chi uwach chupam ri xtzʼibʼax kan nabʼe. Rumal laʼ, e jujun winaq kkichomaj we qas are na ronojel ri xtzʼibʼax kan ojer. ¿Jas kʼu kqabʼano rech kqetaʼmaj che kʼextajinaq ta wi ri kʼo pa ri Biblia?

Jun jupuq achijabʼ che xkiqʼaxej ri Escrituras Hebreas pa nikʼaj chi wuj sibʼalaj xkikoj kichuqʼabʼ rech utz xel ronojel ri kichak. (Chawilaʼ ri párrafo 5).

5. ¿Jas xbʼan che resaxik uwach ri Escrituras Hebreas pa nikʼaj chi wuj? (Chawilaʼ ri wachbʼal re ri uwach ri wuj).

5 Rech ksach ta uwach ri uTzij ri Jehová, xubʼij che rajawaxik ktzʼibʼax pa nikʼaj chi wuj. Jun kʼutbʼal, xtaqan chke ri e qʼatal taq tzij che kkesaj uwach ri Taqanik pa jun chi wuj. Y xubʼij chke ri levitas che rajawaxik kkiqʼalajisaj ri kraj kubʼij ri uTzij chkiwach konojel ri winaq (Deut. 17:18; 31:24-26; Neh. 8:7). Are chiʼ e tzalijinaq chi lo ri israelitas pa Babilonia, jun jupuq achijabʼ xkimaj resaxik uwach ri Escrituras Hebreas pa nikʼaj chi wuj (Esd. 7:6). Ri achijabʼ riʼ qas utz xkibʼan che unikʼoxik, xkajilaj ri e tzij y ri letras rumal che xkaj che utz kel ronojel ri kichak. Are kʼu, paneʼ xkaj che utz kel ronojel ri kichak, rumal che xa e ajmakibʼ kʼo jujun jastaq xesach wi. Are kʼu rumal che bʼanom kan kʼi copias che ri Escrituras Hebreas xriqitajik jawiʼ e sachinaq wi kanoq. Chqilampeʼ jas xbʼan che uriqik ri xesach wi.

6. ¿Jas xbʼan che uriqik ri xesach wi ri xkibʼan copias re ri uTzij ri Dios?

6 Ri e nikʼol re ri Biblia pa taq ri qaqʼij kʼo jun kkibʼan che uriqik ri xesach wi kan ri achijabʼ che xeʼelesan uwach ri uTzij ri Dios pa nikʼaj chi wuj. Rech qas kqachʼobʼo, chojchomanampeʼ chkij e 100 achijabʼ che kkesaj uwach ri e tzij che tzʼibʼam chuwach jun wuj, y jun chke kʼo ksach wi. ¿Jas kbʼan che uriqik ri xsach wi? Rajawaxik kejunamax ri e wuj che xkitzʼibʼaj konojel. Xaq junam rukʼ, ri kʼo nim ketaʼmabʼal chrij ri Biblia kekunik kkiriq ri xesach wi kan ri achijabʼ are chiʼ kkijunamisaj ronojel ri copias che elesam kanoq.

7. ¿Jasche qetaʼm che e kʼi achijabʼ che xkiqʼaxej ri uTzij ri Dios pa nikʼaj chi wuj qas utz xkibʼan che?

7 Chqilampeʼ jun kʼutbʼal che kojutoʼ che uchʼobʼik che ri xeqʼaxen kan ri uTzij ri Dios pa nikʼaj chi wuj sibʼalaj utz xkibʼan che unikʼoxik. Ri manuscrito más qʼeʼl chik, are ri Escrituras Hebreas re ri Códice re Leningrado, re ri junabʼ 1008 o 1009 re ri qaqʼij. Are kʼu, xeriqitaj nikʼaj chi wuj re ri Biblia che weneʼ 1,000 junabʼ más qʼeʼl chi chuwach ri Códice re Leningrado. Rumal laʼ, weneʼ kʼo jun winaq kubʼij: «We ri wuj más qʼeʼl chuwach ri Códice re Leningrado kʼi mul qʼaxem pa nikʼaj chi wuj, qas ta tzʼaqat chi riʼ ri kʼo pa ri Códice re Leningrado». Are kʼu qastzij ta ri kubʼij. ¿Jasche kqabʼij wariʼ? Rumal che are chiʼ ri kʼo nim ketaʼmabʼal chrij ri Biblia xkijunamisaj ri qʼeʼl taq manuscritos rukʼ ri qas ta qʼeʼl, xkilo che paneʼ jalan bʼanom che utzʼibʼaxik are kʼu ri chomanik ri kʼo chupam kʼextajinaq taj.

8. ¿Jas bʼim chrij ri Escrituras Griegas Cristianas y jas kukʼut wariʼ chqawach?

8 Ri nabʼe taq cristianos xkesaj kiwach ri achijabʼ che xeqʼaxen ri Escrituras Hebreas pa nikʼaj chi wuj, rumal che qas utz xkibʼan che ubʼanik ri copias re ri 27 wuj re ri Escrituras Griegas che xkikoj pa taq ri kiriqbʼal ibʼ y che utzijoxik utzij ri Dios. Jun nikʼol re ri Biblia xeʼujunamisaj manuscritos re ri Escrituras Griegas rukʼ nikʼaj chi wuj re ri utiempo, xubʼij wariʼ chrij ri manuscritos re ri Biblia: «Paneʼ kʼo más copias, are kʼu amaqʼel tzʼaqat ri kʼo chupam, kʼextajinaq ta wi». Jun wuj xuqujeʼ kubʼij wariʼ chrij ri Escrituras Griegas: «Qas qetaʼm che tajin kqasikʼij uwach ri xkitzʼibʼaj kan ri winaq re ojer are chiʼ kqasikʼij uwach jun wuj [re ri Escrituras Griegas], qas tzʼaqat bʼanom che utzʼibʼaxik» (Anatomy of the New Testament).

9. ¿Jas jun qastzij kubʼij Isaías 40:8 chrij ri kubʼij ri Biblia?

9 Ri utzalaj chak che xkibʼan ri achijabʼ ojer che uqʼaxexik ri uTzij ri Dios pa nikʼaj chi wuj xtobʼanik rech ri Biblia che kqakoj kimik tzʼaqat. c Are ri Jehová bʼanowinaq che tzʼaqat ri uTzij kʼo qukʼ kimik (chasikʼij uwach Isaías 40:8). Are kʼu, weneʼ e kʼo jujun winaq kkibʼij che paneʼ tzʼaqat, kraj taj kubʼij che rukʼ ri Dios petinaq wi. Chanim, chqilampeʼ jasche kqabʼij che qas are utzij ri Dios ri Biblia.

QAS KETZʼAQAT RI PROFECÍAS CHE KʼO CHUPAM

Pa qamoxqʼabʼ: C. Sappa/DeAgostini/Getty Images; pa qawikiqʼabʼ: Image © Homo Cosmicos/Shutterstock

Ri profecías re ri Biblia xebʼantaj ojer y tajin kebʼantaj kimik. (Chawilaʼ ri párrafos 10 y 11). e

10. Chayaʼ ubʼixik jun profecía che xbʼantajik y che kukʼutu che qastzij ri kubʼij 2 Pedro 1:21 (chawilaʼ ri e wachbʼal).

10 Pa ri Biblia xetzʼibʼax kan kʼi profecías che are chiʼ xqʼax kʼi junabʼ xetzʼaqatik. Kqabʼij wariʼ rumal ri bʼantajinaq pa ri uwach Ulew. Y kqamay taj, rumal che are ri Jehová ajchaqʼe ri kʼo chupam ri Biblia (chasikʼij uwach 2 Pedro 1:21). Chojchoman chrij ri xbʼan che uchʼakik ri nimalaj tinamit Babilonia. Pa ri siglo octavo chuwach ri qaqʼij, ri Jehová xukoj ri qʼaxal tzij Isaías che ubʼixik ri kbʼan che uchʼakik ri nimalaj tinamit Babilonia rumal ri Ciro (Is. 44:2745:2). Xuqujeʼ xuya kan ubʼixik che ksachisax uwach ri tinamit Babilonia y kkʼojiʼ ta chi jun winaq chuwach (Is. 13:19, 20). Qas xtzʼaqat ronojel ri tzʼibʼam kanoq. Ri jeʼlalaj tinamit ojer, kimik xaq jun mulaj abʼaj chik. Xsachisax uwach pa ri junabʼ 539 kumal ri medos y persas (chawilaʼ ri video Ri Biblia xubʼij kanoq ri kbʼan che uchʼakik Babilonia, pa ri punto 5 re ri kʼutunem 3 re ri wuj ¡Jun kʼaslemal che kʼo ta ukʼisik!).

11. ¿Jas tajin kbʼan che utzʼaqatisaxik ri kubʼij Daniel 2:41-43?

11 Are kʼu ri profecías re ri Biblia xaq xiw ta xebʼantaj ojer kanoq, xaneʼ xuqujeʼ e kʼo tajin ketzʼaqat kimik. Jun kʼutbʼal, chatchoman chrij ri tajin kbʼan che utzʼaqatisaxik ri profecía re Daniel che kchʼaw chrij ri potencia re ri Reino Unido y Estados Unidos (chasikʼij uwach Daniel 2:41-43). Ri profecía kubʼij che wajun potencia «ko» junam rukʼ ri rax chʼichʼ o hierro y «tuqaʼr» junam rukʼ ri tʼak o kachʼ ulew. Y are riʼ ri kʼulmatajinaq. Ri e kebʼ tinamit riʼ kejunamataj rukʼ hierro rumal che e chʼakanaq pa ri kebʼ guerras mundiales y kimik sibʼalaj e kʼi na ri ajchʼojabʼ e kʼo kukʼ. Paneʼ jeriʼ kibʼanik, ri winaq kibʼanom che kʼo ta uchuqʼabʼ rumal che jalajoj taq grupos kkaj taj keniman che ri qʼatbʼal tzij, kkichʼojij ri kiderechos y kʼo nikʼaj chi grupos kkibʼan ri jastaq pa kech wi. Majaʼ naj kanoq jun achi che kunikʼoj rij ri kaxajtaj pa taq ri tinamit, xubʼij: «We kojchʼaw chrij política, Estados Unidos are ri tinamit ri e kʼo wi más winaq che qas ta keniman che ri qʼatbʼal tzij y kʼo jachoj ibʼ chkixoʼl, paneʼ e areʼ e chaʼowinaq ri qʼatal tzij». Y, ¿jas kqabʼij chrij ri Reino Unido, ri jun chi tinamit re wajun potencia? Pa ri kʼisbʼal taq junabʼ, kʼo jachoj ibʼ chkixoʼl taq ri winaq pa ri tinamit rumal ri ubʼanom che utoʼik ri Unión Europea. Ri potencia re ri Reino Unido y Estados Unidos kunaq ta che ubʼanik kʼi jastaq rumal che junam ta ri kichomanik ri winaq pa taq ri kitinamit.

12. ¿Jas kojutoʼ wi ri profecías re ri Biblia che bʼantajinaq chik?

12 Retaʼmaxik che kʼi profecías re ri Biblia e bʼantajinaq chik, kukubʼsaj qakʼuʼx che ronojel ri kubʼij qas kebʼantaj na. Rumal laʼ, junam kqanaʼ rukʼ jun tzʼibʼanel re jun salmo che xubʼij wariʼ che ri Jehová: «Rukʼ nimalaj rayinik weyeʼm chi kinkol la; ¡nuyoʼm kʼut ri weyebʼal nukʼuʼx chrij ri tzij la!» (Sal. 119:81). Ri Jehová sibʼalaj kojraj, rumal laʼ ubʼim kan pa ri Biblia che kʼo «jun eyebʼal kʼuxaj» pa ri petinaq (Jer. 29:11). Ri qeyebʼal pa ri petinaq kʼo ubʼanik rukʼ ri utzujum ri Jehová chqe, are ta ri kkibʼan ri winaq. Rumal laʼ, chqanikʼoj ri profecías re ri Biblia rech kqakubʼsaj más qakʼuʼx chrij ri kubʼij ri uTzij ri Dios.

KKUNIK KUKʼEX RI KIKʼASLEMAL RI WINAQ

13. ¿Jas jun chi rumal che kqakubʼsaj qakʼuʼx chrij ri Biblia? (Salmo 119:66, 138).

13 Ri jun chi rumal che kqakubʼsaj qakʼuʼx chrij ri Biblia are che keʼutoʼ ri winaq che keniman che ri kubʼij (chasikʼij uwach Salmo 119:66, 138). Jun kʼutbʼal, e kʼo kʼulaj che xa jubʼiqʼ xraj xkijach kibʼ are kʼu rumal che xkinimaj ri kubʼij ri Biblia, kimik sibʼalaj kekikot chik. Y ri e kalkʼwal kkinaʼ ri kiloqʼoqʼebʼal ri kitat kinan y kʼo ta kkixeʼj wi kibʼ (Efes. 5:22-29).

14. Chayaʼ jun kʼutbʼal che ri Biblia qas kukʼex ri qakʼaslemal.

14 Rumal ri Biblia, e kʼo winaq che ojer kekamisanik xkikʼex ri kikʼaslemal. Chqilampeʼ ri xubʼan che utoʼik jun achi Jack ubʼiʼ. d Jun kamisanel che sibʼalaj xibʼibʼal uwach chkixoʼl konojel ri qʼatom chi tzij pa kiwiʼ rech kekamisax pa ri cárcel. Are kʼu, jumul xtʼuyiʼ kukʼ ri testigos rech Jehová are chiʼ tajin kkiya jun etaʼmanik re ri Biblia. Sibʼalaj utz xrilo che e areʼ e utzalaj taq winaq, rumal laʼ xuqujeʼ xumaj retaʼmaxik chrij ri Biblia. Are chiʼ xumajij ubʼanik pa ri ukʼaslemal ri tajin kretaʼmaj, xkʼextaj ri ubʼantajik. Y are chiʼ xqʼax ri tiempo, xux publicador no bautizado y xubʼan uqasanjaʼ. Xumajij utzijoxik ri utzij ri Dios chke ri winaq che e kʼo chilaʼ y e kajibʼ xuya etaʼmanik re ri Biblia chke. Ukʼexom chi ri ukʼaslemal are chiʼ xopan ri qʼij che kkamisaxik. Jun chke ri rabogados xubʼij wariʼ chrij: «Sibʼalaj xkʼextaj ri a Jack, je ta laʼ ri ubʼantajik 20 junabʼ kanoq. Xkʼextaj ri ukʼaslemal rumal ri xretaʼmaj kukʼ ri testigos rech Jehová». Paneʼ xkamisaxik, are kʼu are jun kʼutbʼal che kojkunik kqakubʼsaj qakʼuʼx chrij ri Biblia y che qas kojutoʼo rech kqakʼex ri qakʼaslemal (Is. 11:6-9).

Ri Biblia ukʼexom kikʼaslemal e kʼi winaq re jalajoj taq tinamit. (Chawilaʼ ri párrafo 15). f

15. ¿Jasche ri oj testigos rech Jehová oj junam ta kukʼ ri winaq re nikʼaj chi kojonem? (Chawilaʼ ri e wachbʼal).

15 Rumal che kqabʼan pa qakʼaslemal ri kubʼij ri Biblia, sibʼalaj kʼo jororibʼal chqaxoʼl (Juan 13:35; 1 Cor. 1:10). Wariʼ nim ubʼanik, rumal che ri winaq xaq kechʼojin rumal ri política, ri kitinamit o ri kibʼantajik. Ri kqabʼan che uloqʼoqʼexik qibʼ sibʼalaj xumay jun ala re África, a Jean ubʼiʼ. Ri areʼ kubʼij: «Xwetaʼmaj che ri e kʼo pa ri qastzij kojonem kkinim ta kibʼ pa política, mawi pa chʼoj, xaneʼ kkiloqʼoqʼelaʼ kibʼ». Xuqujeʼ kubʼij: «Ojer kanoq xinkoj nuchuqʼabʼ che utoʼik uwiʼ ri nutinamit, are kʼu are chiʼ xwetaʼmaj uwach ri Jehová xinjach ri nukʼaslemal che». Xkʼextaj ri ukʼaslemal wajun ala, rumal che ojer kchʼojin kukʼ winaq re jun chi tinamit. Are kʼu kimik are tajin chi kutzijoj ri utzij ri Dios, che kuya jamaril. Kojkunik kqakubʼsaj qakʼuʼx chrij ri uTzij ri Dios rumal che kuninaq che ukʼexik ri kikʼaslemal jalajoj kiwach winaq.

CHQATAQEJ UKUBʼSAXIK QAKʼUʼX CHRIJ RI QASTZIJ RE RI UTZIJ RI DIOS

16. ¿Jasche nim ubʼanik kqakubʼsaj qakʼuʼx chrij ri uTzij ri Dios?

16 Ri kʼaxkʼolil pa wajun uwach Ulew xa más tajin knimatajik, rumal laʼ kqariq na más kʼax pa ri qakojonik. Weneʼ ri winaq kkikoj kichuqʼabʼ che ubʼixik chqe che ri Biblia kubʼij ta ri qastzij y che are ta ri Jehová kojowinaq ri jikalaj pataninel che ukʼamik ubʼe ri utinamit. Are kʼu, we qas kqakojo che ri Biblia kubʼij ri qastzij, kqata ta riʼ jas kkibʼij ri winaq. Kqaj keqanimaj ri utaqanik ri Jehová «chbʼe qʼij saq» (Sal. 119:112). Kojkʼix ta che utzijoxik ri qastzij chke ri winaq y keqatoʼo rech kkinimaj ri kubʼij ri Biblia (Sal. 119:46). Xuqujeʼ rukʼ kochʼonik y kikotemal kqachʼij ri nimaʼq taq kʼax che kqariq na rumal ri qakojonik (Col. 1:11; Sal. 119:143, 157).

17. ¿Jas kunaʼtajisaj ri texto re ri junabʼ 2023 chqe?

17 Kojmaltyoxin che ri Jehová rumal che xuya bʼe chqe xqetaʼmaj ri qastzij re ri uTzij. Paneʼ pa ri uwach Ulew kriqitaj ta chi ri kbʼanik, oj kqanaʼ kikotemal pa ri qakʼaslemal rumal che qetaʼm ri kukʼut ri Biblia. Kqariq na kʼi tewchibʼal rumal ri uQʼatbʼal tzij ri Dios. Are ta bʼaʼ ri texto re ri junabʼ 2023 chojtoʼwik rech qas kqakojo che chupam ri uTzij ri Dios kʼo wi ri qastzij (Sal. 119:160).

BʼIXONEM 94 Kqamaltyoxij ri Utzij ri Dios

a Ri utinamit ri Jehová xuchaʼ jun texto che kqakoj pa ri junabʼ 2023 che sibʼalaj kuya qachuqʼabʼ, Salmo 119:160: «Chupam ri tzij la kʼo wi ri qastzij». Ri oj qas qetaʼm che qastzij ri kubʼij wajun versículo. Are kʼu, e kʼi winaq kkichomaj che qastzij ta ri kubʼij ri Biblia y kʼo ta chi upatan ri tzʼibʼam kan chupam. Pa wajun kʼutunem, kqil na oxibʼ tobʼanik rech ri winaq kkikubʼsaj kikʼuʼx chrij ronojel ri kubʼij ri Biblia.

b Kbʼix manuscrito che jun ojer wuj che xtzʼibʼax kan rukʼ qʼabʼaj.

c We kawaj kawetaʼmaj más chrij ri bʼanom che uchajixik ri Biblia, chatzʼibʼaj ri tzij «ri Biblia» pa ri buscador pa jw.org.

d Kʼexom jujun bʼiʼaj.

e RI KUKʼUT RI E WACHBʼAL: Ri Dios xubʼij che ksachisax na uwach ri nimalaj tinamit Babilonia.

f RI KUKʼUT RI E WACHBʼAL: Kʼutbʼal re ri ukʼaslemal jun ala che xchʼojin ojer, are kʼu xretaʼmaj chrij ri Biblia y tajin kukʼut chi chkiwach ri winaq.