1. ¿Kʼu yuʼun ep krixchanoetik mu xa spat˗o yoʼontonik li kʼusi chal Vivliae?

 LI KRIXCHANOETIK avie mu xa snaʼ buchʼu xuʼ spat˗o yoʼontonik. Ep buchʼutik lek chilik li kʼusi tspas jpolitikoetike, li sientifikoetike xchiʼuk li buchʼutik lek spʼolmalike, pe mu snaʼik lek mi xuʼ spat yoʼontonik ta stojolalik. Jech xtok, muʼyuk mas tstsakik ta venta li jnitvanejetik ta relijione. Ta skoj taje, muʼyuk xa tspat˗o yoʼontonik li kʼusi chal Vivliae.

2. Jech kʼuchaʼal chal Salmo 119:160, ¿kʼusi ti jpʼel ta koʼonton jchʼunojtike?

² Li yajtsʼaklomutik Kristoe jchʼunojtik lek ti Jeovae jaʼ li Dios ti melel snaʼ xkʼopoje xchiʼuk ti jaʼ noʼox tskʼan ti lekuk oyutike (Sal. 31:5; Is. 48:17). Xuʼ jpat˗o koʼontontik li kʼusi chal Vivliae, yuʼun jaʼ «batsʼi melel skotol» li Skʼop Diose (kʼelo Salmo 119:160). Xi laj yal jun vinik ti chchanbe skʼoplal Vivliae: «Skotol li kʼusi yaloj Diose jaʼ melel, mi jsetʼuk chchʼay ta be. Li steklumal Diose xuʼ spat yoʼontonik ti melel li kʼusi chale, yuʼun spatoj yoʼontonik ta stojolal li Dios ti jaʼ laj yakʼ ta naʼele». Taje jaʼ jech jchʼunojtik ek.

3. ¿Kʼusi ta jkʼelbetik batel skʼoplal li ta xchanobil liʼe?

³ ¿Kʼuxi xuʼ jkoltatik li krixchanoetik sventa xchʼunik ti jaʼ melel li kʼusi chal Skʼop Diose? Kalbetik batel oxtosuk srasonaltak: muʼyuk jelem˗o li kʼusi chal Vivliae, li albil kʼopetike ta xkʼotanuk onoʼox ta pasel xchiʼuk xuʼ yuʼun tsjelbe xkuxlejal li krixchanoetike.

4. ¿Kʼu yuʼun oy junantik krixchanoetik tsnopik ti jelem xa li kʼusi chal Vivliae?

⁴ Li Jeovae la stunes te van 40 viniketik sventa stsʼibaik  li Vivliae. Pe li avie, chʼabal xa kuʼuntik li tsʼibetik ta orijinale. b Kʼajom xa noʼox skopiailtak oy kuʼuntik. Jaʼ yuʼun, oy krixchanoetike xnaʼetik mi koʼol˗o li kʼusi la stsʼibaik li viniketik ta voʼnee. ¿Kʼuxi jnaʼojtik ti muʼyuk jelem˗o li kʼusi chal Vivliae?

5. ¿Kʼuxi laj yichʼ pasbel skopiail li Tsʼibetik ta Ebreo Kʼope? (Kʼelo li lokʼol ta pajina 1).

⁵ Sventa mu xchʼay skʼoplal li Skʼop Diose, li Jeovae laj yal mantal ti akʼo slokʼtaik o spasbeik skopiail. Li ajvaliletik ta Israele albatik mantal ti akʼo spasbeik skopiailtak li Smantal Diose xchiʼuk li jlevietike albatik ti akʼo xchapbeik smelolal li jteklume (Deut. 17:18; 31:24-26; Neem. 8:7). Kʼalal kolik lokʼel ta Babilonia li judaetike, oy jtsop viniketik ti lek chanunajemike la spasbeik skopiailtak li Tsʼibetik ta Ebreo Kʼope (Esd. 7:6, tsʼibetik ta yok vun). Li viniketike laj yakʼ ta yoʼonton li yabtelike. Ta tsʼakale, lik xchapik jujupʼel li kʼopetike xchiʼuk ti jayib letra oy sventa tukʼ xbat li yabtelike. Manchuk mi laj yakʼ ta yoʼonton li yabtelike, pe ta skoj ti jaʼ jsaʼmuliletike, oy onoʼox bu chʼayik jutebuk. Pe ta tsʼakale, laj yichʼ akʼel venta ti bu chʼayike, yuʼun ep xa ox pasbil skopiailtak. Jkʼeltik kʼuxi laj yichʼ akʼel venta.

6. ¿Kʼuxi xuʼ xakʼik venta ti mu lekuk bat ta pasbel skopiail li Vivliae?

⁶ Li buchʼutik chchanbeik skʼoplal Vivlia avi kʼakʼale oy kʼusi tspasik sventa chakʼik venta bu chʼayik li buchʼutik la spasbeik skopiail li Vivliae. Sventa xkaʼibetik smelolale, jnoptik noʼox ti oy sien ta voʼ viniketik ch˗albatik ti akʼo spasbeik skopiail jlikuk vune, pe oy jun ti mu jechuk chbat ta lokʼtael yuʼune. ¿Kʼu van yelan xuʼ xakʼik venta ti bu chʼaye? Jaʼ kʼalal tskoʼoltasik xchiʼuk li yan kopiaetike. Jaʼtik jech tspasik li buchʼutik chchanbeik skʼoplal Vivlia li avi eke. Sventa staik ti bu chʼayik o ti la stupʼik lokʼele, tskoʼoltasik xchiʼuk li yan skopiailtak Vivliae.

7. ¿Kʼuxi jnaʼojtik ti laj yakʼ ta yoʼonton yabtelik li buchʼutik la spasbeik skopiailtak Vivliae?

⁷ Jkʼeltik echʼel kʼu yelan laj yakʼ ta yoʼontonik spasbel skopiailtak Vivlia li viniketik ta voʼnee. Li skopiail Tsʼibetik ta Ebreo Kʼop ti lek tsʼakal xchiʼuk ti mas voʼnee jaʼ li Códice de Leningrado, yuʼun laj yichʼ tsʼibael ta sjabilal 1008 o ta 1009 kʼalal talem xa ox Jesuse. Achʼtik toe, laj yichʼ tael voʼneal tsʼibetik xchiʼuk xtuchʼuliltak Vivlia ti jaʼ jmil jabil mas voʼne laj yichʼ tsʼibael kʼuchaʼal li Códice de Leningradoe. Ta skoj ti jmil jabil xil sbaik xchiʼuk li Códice de Leningrado xchiʼuk li yan voʼneal tsʼibetike, xuʼ van oy buchʼu tsnopik ti mu xa xkoʼolaj li kʼusi chal ta skoj ti ep xa pasbil skopiailtake. Pe mu jechuk maʼ taje. ¿Kʼusi laj yakʼik venta li buchʼu chchanbeik skʼoplal Vivlia kʼalal la skoʼoltasik li voʼneal tsʼibetik xchiʼuk li tsʼibetik ti mas to achʼike? Akʼo mi jelem jutuk ti kʼu yelan tsʼibabile, muʼyuk jelem˗o li kʼusi chalbe skʼoplale.

8. ¿Kʼusi jelelik˗o li skopiailtak Tsʼibetik ta Griego Kʼop xchiʼuk li yan tsʼibetik ta voʼnee?

⁸ Li yajtsʼaklomtak Kristo ta baʼyel sigloe laj yakʼ ta yoʼontonik spasbel skopiailtak li 27 livroetik li ta Tsʼibetik ta Griego Kʼop ti jaʼ la stunesik li ta tsobajeletike xchiʼuk li ta cholmantale. Jaʼ jech la spasik kʼuchaʼal li viniketik ti la spasbeik skopiailtak li Tsʼibetik ta Ebreo Kʼope. Jun vinik ti chchanbe skʼoplal Vivliae la skoʼoltas li Tsʼibetik ta Griego Kʼop xchiʼuk li yan tsʼibetik ti maʼuk li Skʼop Diose, vaʼun xi laj yal ta sventa li tsʼibetik ta Vivliae: «Oy  mas ep skopiailtak [...] xchiʼuk mas lek tsʼakal li kʼusitik tsʼibabile». Xi chal li livro Anatomy of the New Testament (Xchanbel lek skʼoplal li Achʼ Testamentoe) ta sventa li Tsʼibetik ta Griego Kʼope: «Xuʼ jpat koʼontontik ti kʼalal ta jchantik jlikuk Vivlia ti lek jelubtasbil li avi kʼakʼale, jaʼ koʼol˗o kʼusi chal jech kʼuchaʼal la stsʼibaik li viniketik ta voʼnee».  

9. ¿Kʼusi chal Isaias 40:8 ta sventa li kʼusi chal Vivliae?

⁹ Koliyal ti lek la spas yabtelik li buchʼutik la spasbeik skopiailtak li tsʼibetike, xuʼ jpat koʼontontik ti jaʼ melel li kʼusi ta jkʼeltik xchiʼuk ta jchantik ta Vivliae. c Li Jeovae jaʼ la skʼel sventa muʼyuk kʼusi xjel li ta Skʼope (kʼelo Isaias 40:8). Manchuk mi muʼyuk jelem˗o li kʼusi chal Vivliae, oy buchʼutik chalik ti maʼuk sprevail ti likem tal ta stojolal Diose. Jech oxal, jkʼelbetik batel junantik sprevailtak ti jaʼ yakʼoj ta naʼel Dios li Vivliae.

10. Albo skʼoplal junuk albil kʼop ti kʼotem ta pasele xchiʼuk ti chakʼ iluk ti jaʼ melel li kʼusi chal 2 Pedro 1:21 (kʼelo li lokʼoletike).

¹⁰ Li ta Vivliae oy ep albil kʼopetik ti kʼotemik xa ta pasele. Li jlome ta sienal xa noʼox jabil laj yichʼ alel ti kʼusi chkʼot ta pasele. Ti kʼu sjalil echʼem talel li kuxlejale vinajem ti jech kʼotemik ta pasel li albil kʼopetik taje. Taje mu labaluk chkaʼitik, yuʼun jnaʼojtik ti jaʼ laj yakʼ ta naʼel li Jeovae (kʼelo 2 Pedro 1:21). Jnopbetik skʼoplal li voʼneal jteklum Babiloniae. Li ta xvaxakibal siglo kʼalal muʼyuk toʼox talem Jesuse (m.t.J.), li Jeovae laj yakʼbe snaʼ j˗alkʼop Isaias kʼuxi ta xichʼ tsalel li Babiloniae. Li Isaiase laj yal ti Siro sbi li buchʼu tstsalvane xchiʼuk la xchapbe smelolal kʼuxi ch˗och li ta jteklume (Is. 44:27–45:2). Jech xtok, laj yal ti ta xichʼ lajesel ta jelavel li Babiloniae xchiʼuk ti muʼyuk xa buchʼu te chnakie (Is. 13:19, 20). Kʼot ta pasel skotol li kʼusi laj yal Isaiase. Akʼo mi jaʼ toʼox jun tsatsal jteklum,  och ta skʼob li jmediaetik xchiʼuk jpersiaetik ta 539 m.t.J., avie jaʼ xa noʼox tonetik te oy (kʼelo li video Yaloj xa onoʼox Vivlia ti chichʼ tsalel li Babiloniae, te chata li ta livro Kʼupino akuxlejal ta xchanobil 3 ta punto 5).

11. Alo kʼuxi yakal chkʼot ta pasel li Daniel 2:41 kʼalal ta 43.

¹¹ Pe li albil kʼopetik ta Vivliae maʼuk noʼox kʼot ta pasel ta voʼne. Avie, oy yan albil kʼopetik ti yakal xa chkʼot ta pasele. Jun skʼelobile jaʼ ti yakal chkʼot ta pasel li kʼusi laj yal Daniel ta sventa li jun mukʼta tsatsal lum ti jaʼ li Reino Unido xchiʼuk Estados Unidose (kʼelo Daniel 2:41-43). Li Daniele laj yal ti «bakʼintik tsots» kʼuchaʼal tsatsal takʼin xchiʼuk «bakʼintik kʼun» kʼuchaʼal achʼel li mukʼta tsatsal lum taje. Jaʼ jech chkiltik li avie. Li chib lumetik taje yakʼojik ta ilel ti tsotsik lek kʼuchaʼal tsatsal takʼine, yuʼun kuchem yuʼunik li chib mukʼta paskʼop ta spʼejel balumile xchiʼuk ep yajsoltarotakik ti xuʼ lek yuʼunike. Akʼo mi jech, muʼyuk mas tsots slumalik ta skoj ti tstsob sbaik li jnaklejetik sventa oyuk kʼusi xichʼik akʼbel li ta yabtelike, tspasik kampanyaetik sventa spakbeik skʼoplal li sderechoike xchiʼuk tspasik marcha o yan kʼusitik. Achʼtik toe, xi laj yal jun vinik ti chchanbe skʼoplal politika ta spʼejel balumile: «Manchuk mi jaʼ jun tsatsal lum li Estados Unidose, li jnaklejetik tee lek snaʼ saʼik kʼop xchiʼuk muʼyuk jmoj oyik ta sventa li politikae, jaʼ mu sta li ta yantik lumetike». Pe ¿kʼusi xuʼ xkaltik ta sventa li Reino Unido eke? Li jabiletik jelavem tale, xchʼakoj tajek sbaik ta skoj ti jelel kʼusi tsnopik ta sventa li lumetik ta Unión Europeae. Ta skoj taje, mu stakʼ kʼusi mas spasik li Reino Unido xchiʼuk Estados Unidose.

12. ¿Kʼusi chakʼ jchʼuntik kʼalal chkiltik ti oy albil kʼopetik ta Vivlia ti kʼotemik xa ta pasele?

¹² Kʼalal chkiltik ti kʼotem xa ta pasel epal albil kʼopetik ta Vivliae, mas to chakʼ jchʼuntik ti chkʼot ta pasel ta jelavel li kʼusitik yaloj tspas Diose. Jaʼ jech chkaʼi jbatik kʼuchaʼal li jtsʼibajom yuʼun salmo ti xi laj yalbe li Jeovae: «Oy tajek ta koʼonton ti xakoltaune, yuʼun jaʼ spatobil koʼonton li akʼope» (Sal. 119:81). Ta skoj ti skʼanojutik li Jeovae, chalbutik ti oy kʼusi lek ta jtatik ta jelavele xchiʼuk chakʼ spatobil koʼontontik ta Vivlia (Jer. 29:11). Jaʼ noʼox Jeova chakʼ kʼotuk ta pasel li kʼusi jmalaojtik ta jelavele, maʼuk li krixchanoetike. Kakʼtik˗o batel persa sventa jchanbetik skʼoplal li albil kʼopetik ta Vivlia sventa masuk to jchʼuntik li kʼusi chal Skʼop Diose.

13. ¿Kʼusi yan srasonal oy kuʼuntik sventa jpat koʼontontik yuʼun li kʼusi chal Vivliae? (Salmo 119:66, 138).

¹³ Yan srasonal ti kʼu yuʼun ta jpat koʼontontik li ta Vivliae jaʼ ti oy ep krixchanoetike staojbeik sbalil kʼalal chchʼunik li tojobtaseletik ta Vivliae (kʼelo Salmo 119:66, 138). Oy nupultsʼakaletik ti ta xa ox xtuchʼ snupunelike, pe ta skoj ti koltaatik yuʼun li Vivliae, xmuyubajik xa xchiʼuk jmoj xa oyik. Ta skoj ti jaʼik xa yajtsʼaklom Kristoe, jun yoʼonton chchʼiik tal li yalab xnichʼnabike xchiʼuk kʼanbil chaʼi sbaik (Efes. 5:22-29).

14. ¿Kʼusi skʼelobil chakʼ ta ilel ti xuʼ skoltautik Vivlia sventa xlekub li jkuxlejaltike?

¹⁴ Ta skoj ti jtunelik tajek li tojobtaseletik chakʼ Vivliae, xuʼ sjel xkuxlejalik ek li buchʼutik chopol tajek kʼusi tspasike. Jkʼeltik kʼusi kʼot ta stojolal jun vinik ti  tikʼil ta chukel ti Yak d sbie. Lek tajek saʼ kʼop xchiʼuk ojtikinbil lek ti jaʼ mas xibal sba ta skotol li buchʼutik chapbil skʼoplalik chichʼik milel ta skoj smulike. Pe jun veltae, ay xchikinta kʼalal laj yichʼ chanubtasel ta Vivlia yan jchukele. Ta skoj slekil yoʼonton li ermanoetike, jaʼ tijbat yoʼonton sventa xlik xchan li Vivlia eke. Kʼalal lik yakʼ ta xkuxlejal li tojobtaseletik ta Vivliae, lik lekubuk li stalelale xchiʼuk jel li xkuxlejale. Ta tsʼakale, la spas li kʼusitik skʼan pasel sventa x˗och ta jcholmantale, vaʼun ta jelavele laj yichʼ voʼ. Xmuyubaj la xcholbe mantal yan jchukeletik xchiʼuk la skolta chanvoʼ sventa xojtikinik mantal. Kʼalal kʼot skʼakʼalil chichʼ milele, jelem xa ox tajek stalelal. Xi laj yal jun s˗abogadoe: «Li Yake maʼuk xa jech kʼuchaʼal laj kojtikin leʼ xa ta 20 jabile. Li kʼusi la xchan xchiʼuk li stestigotak Jeovae jelbat˗o li xkuxlejale». Akʼo mi laj onoʼox yichʼ milel li Yake, li kʼusi kʼot ta xkuxlejale chakʼ kiltik ti xuʼ jpat koʼontontik li ta Vivliae xchiʼuk ti xuʼ skoltautik sventa xlekub li jkuxlejaltike (Is. 11:6-9).

15. ¿Kʼu yuʼun jelelutik tajek li stestigoutik Jeovae? (Kʼelo li lokʼoletike).

¹⁵ Li yajtunelutik Jeovae jun koʼontontik xchiʼuk jmoj oyutik, yuʼun chkakʼ ta jkuxlejaltik li kʼusi chal Vivliae (Juan 13:35; 1 Kor. 1:10). Labal sba ti jech chkʼot ta pasele, yuʼun li krixchanoetik avie chʼakalik ta skoj ti oy jlom jkʼulejik xchiʼuk ti oy jlom povreike, chʼakalik ta skoj politika o ta skoj ti jelel slumalike. Jun kerem ta África ti Yean sbie labal tajek sba laj yil ti lek tsobol oyik li stestigotak Jeovae. Kʼalal lik paskʼop li ta slumale, och ta soltaroal, pe ta tsʼakale jatav batel ta yan lum ti jaʼ te laj yojtikin li stestigotak Jeovae. Xi chal li Yeane: «La jchan ti muʼyuk tstikʼ sbaik ta politika xchiʼuk ti lek jmoj oyik li buchʼutik oyik ta melel relijione,  yuʼun skʼanoj sbaik ta jujuntal». Xi to chale: «Jaʼ toʼox kakʼoj ta koʼonton li paskʼope. Pe kʼalal la jchan li kʼusi melele, kʼot ta nopel kuʼun ti jaʼ chkakʼbe jkuxlejal li Jeovae». Jel ta jyalel xkuxlejal li Yeane, yuʼun maʼuk xa tskontrain li buchʼutik jelel slumalike, avie chchanubtas xa ta Vivlia li krixchanoetik sventa staik jun oʼontonale. Li tojobtaseletik ta Vivliae xuʼ sjelbe xkuxlejal li krixchanoetike akʼo mi jeltos slumalik. Taje jaʼ chakʼ kiltik ti xuʼ jpat koʼontontik li ta Vivliae.

16. ¿Kʼu yuʼun tsots skʼoplal ti jpat koʼontontik ti melel li kʼusi chal Skʼop Diose?

¹⁶ Ta to me sok batel mas ti kʼu yelan li kuxlejale xchiʼuk ta to xkichʼtik akʼel ta preva ta skoj li xchʼunel koʼontontike. Xuʼ van oy buchʼutik oy kʼusi chalbutik ti chakʼ jnoptik ti maʼuk melel li kʼusi chal Vivliae xchiʼuk ti maʼuk vaʼanbil yuʼun Jeova li tukʼil xchiʼuk pʼijil mosoil sventa sbeiltas li steklumale. Pe mi jchʼunojtik lek ti jaʼ melel li kʼusi chal Skʼop Diose, ta me xkuch kuʼuntik li prevaetik taje. Jpʼel ta koʼontontik ta jchʼuntik skotol ora li smantal Jeovae, jaʼ to mi lijchame (Sal. 119:112). Muʼyuk chijkʼexavutik ta yalbel yantik li kʼusi chal Skʼop Diose xchiʼuk ta jtijbetik yoʼontonik sventa xchʼunik li kʼusi chal Vivliae (Sal. 119:46). Maʼuk noʼox, yuʼun ta stsʼik kuʼuntik li tsatsal prevaetike, li kontrainele xchiʼuk ta muyubajel chkuch kuʼuntik (Sal. 119:143, 157; Kol. 1:11).

17. ¿Kʼusi chakʼ kiltik li teksto sventa sjabilal 2023?

¹⁷ Ta jtojbetik ta vokol Jeova ti laj kojtikintik xa li kʼusi melele. Akʼo mi chʼayemik xchiʼuk mu xa snaʼ kʼusi tspasik li krixchanoetik avie, li kʼusi jchanojtik ta Vivliae lekubem yuʼun jkuxlejaltik, tsbeiltasutik xchiʼuk oy jbalil chkaʼi jbatik yuʼun. Li Ajvalilal yuʼun Diose oy kʼusi labal sba tspas ta jtojolaltik ta jelavel. Li teksto sventa sjabilal 2023 tskoltautik sventa jchʼuntik lek ti batsʼi melel skotol li kʼusi chal Skʼop Diose (Sal. 119:160).