1. Kibibla mbi batu bawombu bubu bafiatilanga ko mu Kibibila?

 BATU bawombu bubu bantovukanga beni mu kibila ki kukhambu ku lufiatu. Bawu basa zaba ko kuidi nani bafueti fiatila. Ayi ba kikuvusanga boti batu bankinzikanga dedi:—basi pulitika, zicientista ayi bankua lungoso—balenda nunga kudukisa zitsatu ziawu. Ayi mvandi bawu basi ko lufiatu kuidi zimfumu zi binganga. Diawu bawu bafiatilanga ko mu Kibibila, buku zimfumu zi binganga bantubanga ti banlandakananga—malongi madi muawu.

2. Dedi bummonisina Minkunga 119:160, mambu mbi tulenda bela lufiatu?

² Mu kuba bisadi bi Yave, befu tuidi lufiatu ti nandi “Nzambi yi kiedika” ayi wuntombanga mamboti mitu. (Minku. 31:5; Yesa. 48:17) Tulenda fiatila mu—“mambu tuntanga mu Kibibila, kibila madi makiedika.” (Tanga Minkunga 119:160.) Befu tunkikininanga mu mambu mutu wumueka wumfionguninanga Kibibila katuba: “Vasi ko bivisa bimmonisa ti mambu madi mu Kibibila madi ma luvunu. Dikabu di Nzambi balenda fiatila mu mawu, kibila bankikininanga mu mambu Nzambi kantuba.”

3. Mbi tunkuiza longuka mu dilongi adidi?

³ Buidi tulenda sadisila batu bankaka kuba loluawu lufiatu befu tuidi mu Diambu di Nzambi? Ndoku tumona mambu matatu malenda ku tusadisa kuba lufiatu mu Kibibila. Tunkuiza fiongunina kiedika ki Kibibila, tsundukulu yi zimbikudulu ayi mangolo kiawu kidi muingi kubalula luzingu lu batu.

4. Kibila mbi batu bankaka badidi divuda matedi Kibibila?

⁴ Yave wusadila 40 di batu muingi basonika Kibibila. Ayi masonoko moso matheti, madi nati bubu. b Mawu mamvanganga batu bawombu bubu kuyikuvusa boti mambu tuntanganga mu Kibibila madi makiedika ayi boti madi nguizani na masonoko matheti. Wumana kuyikuvusa buidi tulenda bela lufiatu mu mawu?

5. Mbi biaba tombulu muingi masonoko ma Kiebeleo makadidila? (Tala fikula va thonono levista.)

⁵ Muingi kukieba zitsangu zidi mu Kibibila, Yave wutuma dikabu muingi babue sonika ziawu mu minkanda minkaka. Nandi wutuma muingi mintinu mi Isaeli ayi basi Levita babue sonika minsiku. (Deute. 17:18; 31:24-26; Nehe. 8:7) Bosi bo basi Yuda babasika ku buvika ku Babiloni, dingumba di minsoniki mipisuka babue sonika minkanda miwombu mi masonoko ma Kiebeleo. (Esala 7:6, nota.) Minsoniki amiomio baba keba keba, kibila babasa tanganga ko to bikuma vayi baba tanganga kadika kisono muingi kuba lufiatu ti baba sonikanga mamoso maba mu masonoko. Vayi mu kuba batu ba masumu, mu minkanda amiomio, muidi mua zinzimbala. Vayi bo bafiongunina minkanda amiomio na minkandi minkaka, babakula ti zinzimbala aziozio, zisa ba ko beni zinnene. Kibila mbi?

6. Buidi bannunginanga kubakula zinzimbala batu babue sonika Kibibila bavanga?

⁶ Batu balonguka babakula phila yimueka yi kubakudila zinzimbala batu babue sonika Kibibila bavanga. Muingi kufuanikisa mawu, yindulabu boti 100 di babakala babe tambula kiyeku muingi kubue sonika nkanda mu mioku. Wumueka mu bawu wumvanga mua nzimbala. Phila yimueka yi kubakudila nzimbal’andi yidi, mu kudedikisa nkand’andi na minkanda batu bankaka bansonika. Bobuawu mvandi muingi kubakula zinzimbala zi masonoko ma Kibibila, batu balonguka beni bannunganga kubakula zinzimbala batu babue sonika Kibibila bavanga.

7. Buidi batu babue sonika Kibibila babela keba keba?

⁷ Baboso babue sonika Kibibila bavanga mangolo muingi mamoso maba madedakana. Tala kifuani kimmonisa mawu. Babanisa kusonika masonoko makhulu ma Kiebeleo mu mvu 1008 nati 1009 T.K. Masonoko beni, baku matedilanga Códice de Leningrado. Babakula masonoko ayi bitini bi minkanda bi masonoko ma Kibibila maba disuasana di 1.000 di mimvu kena Códice de Leningrado. Diawu boti mutu wunyindula kubue vanga zikopia zi masonoko moso mu 1.000 ki mimvu, ḿba kalenda yindula ti masonoko ma Códice de Leningrado masinkuiza dedakana ko na masonoko makhulu. Vayi, busa fuana ko kuyindudila abobo, kibila batu balonguka bo badedikisa masonoko makhulu na masonoko bayiza bue sonika kuntuala, babakula mua zinzimbala ziviakana, vayi tsangu yi Kibibila yisa baluka ko.

8. Buidi tulenda dedikisila zikopia zi masonoko ma Kingeleku na zikopia zi zibuku zinkaka zikhulu?

⁸ Baklisto batheti mvawu babue sonika masonoko ma Kiebeleo. Mu kifuza bawu babue sonika 27 di zibuku zi masonoko ma Kingeleku baba sadilanga mu zikhutukunu ayi mu kisalu ki kusamuna. Nta kinongo wumueka wudedikisa masonoko ba  Kingeleku na zibuku zinkaka zisonama mu yoyawu thangu, nandi wutuba: “[Zikopia zi masonoko ma Kingeleku ziawu ziluta ba ziwombu], . . . ayi zidi ziduka.” Buku yi Anatomia do Novo Testamento yintuba: “Tulenda ba lufiatu ti mambu tuntanganga mu masonoko ma Kingeleku madi momawu mambu minsoniki mikhulu basonika.”

9. Dedi bummonisina Yesaya 40:8, lufiatu mbi tulenda ba mu tsangu yi Kibibila?

⁹ Mangolo batu babue sonika Kibibila bavanga ma kulandakana bo bubela mosonoko matheti makhulu, masadisa muingi tubaka Kibibila ki lufiatu tuntanganga ayi tunlongukanga bubu. c Ayi tuisi ko divuda ti Yave, nandi wuvanga muingi tutambula Diambu diandi di lufiatu ayi dinkadidilanga. (Tanga Yesaya 40:8.) Ayi bawombo bantubanga ti kheti Kibibila kintatamana nati mu bilumbu bitu, mawu masinsundula ko ti kiawu kituadusulu mu lulendu lu Nzambi. Diawu tuemmona bivisa bimmonisa ti Kibibila kituadusulu mu lulendu lu Nzambi.

10. Dedi bummonisina 2 Petelo 1:21 vana kifuani kimmonisa mbikudulu yi Kibibila yisalama. (Tala fikula.)

¹⁰ Mu Kibibila muidi zimbikudulu ziwombu zi masalama. Zimbikudulu zinkaka zibikulu mimvu miwombu ava kusalama. Ayi vadi zimbikudulu ziwombu zimmonisa ti mawu madi makiedika. Ayi tuyitukanga ko kuzaba mawu kibila Yave, nandi vuidi zimbikudulu beni. (Tanga 2 Petelo 1:21.) Yindula mbikudulu yintubila matedi lutululu lu divula di Babiloni. Dedi, mu sekulu yinana A.T.K., mbikudi Yesaya wutuadusu muingi kubikula matedi lutululu lu divula di Babiloni. Nandi mvandi wutuba dizina di mfumu masodi wala tutula divula beni, Silu ayi buidi kala vangila mawu. (Yesa. 44:27–45:2) Yesaya mvandi wubikula ti divula di Babiloni dialasa bue zingila ko ni mutu ayi mawu mamonika. (Yesa. 13:19, 20)  Basi Medo Pelesia, bawu batulula divula di Babiloni mu mvu 539 A.T.K., ayi vama vaba divula beni, vazingilanga ko ni mutu.—Tala video yintuba Kibibila Kibikula Mbungulu yi Babiloni mu buku Baka Mayangi ma Mvu ka Mvu! dilongi 03 kinduika 5 mu JW Library.

11. Buidi mbikudulu yidi mu Danieli 2:41-43 yidi mu kusalimina bubu.

¹¹ Zimbikudulu zi Kibibila zisa sundukila ko to mu thangu yikhulu. Bubu mvandi vadi zimbikudulu zidi mu kusalama. Dedi, yindula mu kifuani ki mbikudulu yi Danieli yintubila matedi Anglo-Americana ntinu Wulutidi Mangolo mu Nza. (Tanga Danieli 2:41-43.) Mbikudulu yi lubundunu lu zitsi zia ziwadi aziozio, yala ba “mua mangolo” banga kisengu ayi “wulebakana” banga tuphandu. Ayi mawu madi makiedika kibila Grã-Bretanha ayi América badi buka kisengu bo banunga Mimvita mia Mimiodi milutidi mu nza yimvimba ayi bantatamananga kubaka masodi madi beni mangolo. Vayi mangolo mawu mandekukanga mu kibila ki batu bannuananga ayi bambalukilanga zimfumu zi luyalu muingi kutomba kiphuanza. Mutu wumueka wupisuka mu mambu ma pukitika mu nza wutuba: “Vasi ko tsi yidi beni yivasuka mu mangumba ma pulitika kena Estados Unidos. Ayi Grã-Bretanha kitini kinkaka ki luyalu lu ntinu wulutidi mangolo mu nza, widi mayindu maviakana ma kutatamana kuba kithuadi ki zitsi zi Europa. Luvasanu alolo luntulanga nkaku muingi Anglo-Americana kudukisa makani mandi.”

12. Lufiatu mbi tulenda ba matedi zimbikudulu zi Kibibila?

¹² Mu zimbikudulu zi Kibibila zimana salama, zi tubuela lufiatu mu zikhanu zi Nzambi kala dukisa kuntuala. Befu tukimuenanga buka nsoniki wu minkunga wusambila kuidi Yave: “Minu yidi phuila yi kutambula phulusu’aku, kibila Diambu diaku kiawu kivuvu kiama.” (Minku. 119:81) Mu nzila Kibibila Yave wu tuvana “kivuvu mu bilumbu binkuiza.” (Yele. 29:11) Kivuvu kitu matedi mambu mankuiza, kituadusuluanga ko mu mangolo mitu, vayi mu zikhanu zi Yave. Diawu tutatamana kufiatila mu Diambu di Nzambi mu kulonguka zimbikudulu ziandi mu Kibibila.

13. Dedi bummonisina Minkunga 119:66, 138, kibila mbi kinkaka tulenda fiatila mu ntima woso Kibibila?

¹³ Kibibila kinsadisanga batu banlandakananga malongi madi muawu, diawu tulenda ku kifiatila. (Tanga Minkunga 119:66, 138.) Dedi bakuela babina vambasana, bo balandakana zithuadusulu zi Kibibila, bubu badi mu mayangi ayi mu kithuadi. Ayi bana banzolanga kukonzukila va dikanda didi nsika, luzolo ayi kithuadi.—Efe. 5:22-29.

14. Vana kifuani kimmonisa buidi kusadila kiedika ki Kibibila kilenda baludila luzingu lu mutu.

¹⁴ Bawombu baba natanga luzingu lu buphunha babalula nzingulu’awu mu kusadila minsua mi Kibibila. Tala phila minsua amiomio misadisila Jack wuba mu buloku. d Mu kuba beni buphunha, nandi wuba wumueka mu dingumba di batu baba mu buloku bazengila nkanu wu lufua. Kilumbu kimueka Jack wulandakana ndongokulu yi Kibibila. Vayi mu kibila ki mamboti zikhomba bammonisina, manhikuna mabanza mandi ayi wuvitika ndongukulu yi Kibibila. Bo kavitika kiedika kaba longuka  mu Kibibila, kiawu kibalula kimutu kiandi ayi buviokila thangu wuyiza ba nsamuni ayi wubotama. Mu kifuza nandi wulonga batu bankaka matedi Kintinu ki Nzambi ayi wusadisa batu banna kuzaba kiedika. Ayi bo kilumbu banzengila nkanu wu lufua kituka, nati mu thangu ayoyo nandi wuyiza ba mutu wumboti wubalula mavanga mandi. Ayi wumueka mu mimfundisi wutuba “Jack kasiedi ko ntindu mutu no tuzaba mu 20 di mimvu kumbusa. Malongi ma Zimbangi zi Yave mabalula luzingu luandi.” Kheti yaya Jack bamvonda, vayi kifuani kiandi ki tumonisa mangolo Diambu di Nzambi didi muingi kubalula luzingu lu mutu.—Yesa. 11:6-9.

15. Buidi kusadila kiedika ki Kibibila ki tuvanganga kuba disuasana na batu bankaka? (Tala foto.)

¹⁵ Mu kibila ki kiedika ki Kibibila, dikabu di Nzambi badi kithuadi. (Yoa. 13:35; 1 Koli. 1:10) Batu bawombu bubu badi bavasuka mu kibila ki mambu ma pulitika, kikhulu, mimvila ayi mbakulu mutu kadi. Vayi dikabu di Nzambi didi kithuadi ayi ndembama. Diawu ditoko dimueka bantedilanga Jean, wuyituka beni bo kamona kithuadi dikabu di Yave badi. Nandi wunhonzukila ku tsi yimueka yi Africa ayi bo mvita wutona, nandi wukota mu kisodi vayi kuntuala nandi wutina ku tsi yiba yifikama. Ku tsi beni kuawu nandi kazabila Zimbangi zi Yave. Nandi wutuba: “Minu yilonguka ti, Baklisto bakiedika bakotanga ko mu mambu ma pulitika ayi basi ko bavasuka, vayi bakizolasananga bawu na bawu.” Nandi wubue tuba: “Minu yivana luzingu luama muingi kunuanina ts’itu. Vayi bo yilonguka kiedika, yibaka makani ma kusadila luzingu luama muingi kusadila Yave.” Yaya Jean wubalula luzingu luandi ayi kasiala bue nuana ko na batu ba mimvila minkaka, vayi wunzabikisanga kiedika ki Kibibila kuidi woso kua  mutu. Bukiedika, zitsangu zi Kibibila zinsadisanga batu ba mimvila mioso. Ayi mawu ma tulonga ti tulenda fiatila mu Diambu di Nzambi.

16. Kibila mbi tufueti kindisila lufiatu luitu mu Diambu di Nzambi?

¹⁶ Bo mambi madi mu kuebuelamanga mu nza, lufiatu luitu luala thoto. Batu balenda ku tutula divuda matedi kiedika ki Bibila ayi matedi nnanga wukuikama Yave kansadilanga muingi ku tutuadisa. Vayi befu kuba lufiatu ti mambu madi mu Kibibila madi makiedika, tuala nunga zithotolo aziozio ayi tuala ba bakubama muingi kutumukina zithuadusulu zi Yave nati ku tsuka. (Minku. 119:112) Tualasa ba ko boma, bu kuzabikisa batu kiedika ki Kibibila ayi kuba kindisa bazingila mu kiawu. (Minku. 119:46) Mvandi tuala nunga kukindama mu zioso kua ziphasi, kubunda mvandi zikhuamusu mu mvibudulu ayi mu mayangi.”—Kolo. 1:11; Minku. 119:143, 157.

17. Mbi matangu ma mvu awuwu ma tutebula moyo?

¹⁷ Tumvutulanga beni matondo mu kuzaba ti Yave wu tuzabikisa kiedika ki Kibibila! Kiedika ki Kibibila ki tusadisanga kuba bavumbama ayi kuba lufiatu mu mambu kiawu ki tulonga, bo tunzingila mu nza ayiyi yidi divunza ayi yitenganana. Kiedika akiokio ki tuvana kivuvu muigi kuzingila ku tsi luyalu lu Kintinu ki Nzambi. Diawu bika matangu ma Kibibila ma mvu awuwu wu 2023 ma tusadisa kuba bavumbama ayi kuba lufiatu ti Diambu dioso—di Nzambi didi dikiedika—Minku. 119:160.