1, 2. a) ¿Achkë rkʼë jbʼaʼ nqanaʼ taq nqaquʼ rij ri xuʼän chqä ri xbʼanatäj rkʼë Jesús taq xjeʼ chwäch le Ruwachʼlew? b) ¿Achkë xtqatzʼët chpan re tjonïk reʼ?

 TAQ jun qachʼalal o jun qachiʼil nkäm, kan nqkanaj qa chpan jun mamaʼ bʼis. Rkʼë jbʼaʼ, pa naʼäy kan nbʼison qan taq nqaquʼ rij ri tiempo taq jbʼaʼ nrajoʼ rchë nkäm, más si ri winäq riʼ kowan xtäj äl poqän. Rkʼë jbʼaʼ, taq nqʼax ri tiempo, kʼo jojun yenatäj pä chqë chrij ri winäq riʼ ri nkiʼän chë kiʼ chik jmul nuʼän qakʼuʼx, achiʼel jun ri achoq chrij xqrtjoj wä o jun ri xuʼän o xuʼij rchë nukʼuqbʼaʼ qakʼuʼx o rchë xyaʼ qatzeʼn.

² Ke riʼ chqä nbʼanatäj taq nqaquʼ rij ri rupoqonal xqʼaxaj Jesús taq xkäm. Kan nbʼison qan taq nqatzʼët achkë nuʼij le Biblia chrij riʼ. Chpan ri tiempo taq nqanataj rukamik Jesús, röj kan nqajäm más qawäch rchë nqaquʼ rij chë kan kowan ruqʼij ri rukʼaslemal ri xyaʼ pa kamïk (1 Cor. 11:24, 25). Ye kʼa taq nqaquʼ rij ri xuʼij chqä xuʼän Jesús taq kʼa kʼo na chwäch le Ruwachʼlew, kan jaʼäl nunaʼ qan chqä kan nqrtoʼ ri nqaquʼ rij achkë najin nuʼän komä chqä achkë xtuʼän pa qawiʼ chqawäch apü. Chpan re tjonïk reʼ xtqatzʼët chë ri nqaquʼ rij jontir reʼ chqä ri rubʼanik nkikʼüt Jehová chqä Jesús chë yojkajoʼ xkojkitoʼ rchë jalajöj rubʼanik xtqakʼüt chkiwäch chë kowan nqtyoxin chkë.

3. ¿Achkë rma röj kan nqatyoxij chë Jesús xyaʼ rukʼaslemal pa qawiʼ?

³ Ri nqaquʼ rij ri rukʼaslemal chqä rukamik Jesús nuʼän chë kan kowan nqtyoxin. Taq xuʼän rusamaj Dios chwäch le Ruwachʼlew, ryä xkʼüt chkiwäch ri winäq achkë utzil xtkʼäm pä ri Ruqʼatbʼäl Tzij Dios pa qawiʼ. Chqawäch röj, ri naʼoj riʼ kan kowan  kiqʼij. Röj kan nqatyoxij ri xuʼän Jesús pa qawiʼ rma nuyaʼ qʼij chqë rchë nq-ok rachiʼil Jehová chqä rachiʼil ryä. Röj, ri qakʼuqbʼan qakʼuʼx chrij Jesús, qayoʼen chqä nqïl jun kʼaslemal ri majun bʼëy xtkʼis ta chqä chë jun qʼij nqatzʼët chik jmul kiwäch ri qachʼalal ye kamnäq äl (Juan 5:28, 29; Rom. 6:23). Kantzij na wä chë röj ma taqäl ta chqij nqakʼül jontir ri utzil riʼ. Kan majun bʼëy xtqkowin ta xtqatöj che rä Jehová chqä che rä Cristo jontir ri kibʼanon xa qmä röj (Rom. 5:8, 20, 21). Ye kʼa, ¿achkë rubʼanik nqakʼüt chkiwäch chë kowan nqtyoxin chkë? Tqatzʼetaʼ.

4. ¿Achkë xuʼän María Magdalena rchë xkʼüt chwäch Jesús chë kan kowan wä ntyoxin che rä? (Tatzʼetaʼ ri achbʼäl).

⁴ Tqaquʼ achkë xbʼanatäj rkʼë jun ixöq judía ri rubʼiniʼan María Magdalena. Ryä kan kowan wä najin nutäj poqän rma siete demonios kowan wä najin nkitzʼlaʼ. Ryä rkʼë jbʼaʼ xquʼ chë majun ta jun xtkowin xttoʼö rchë. Rma riʼ, ¿achkë komä xnaʼ taq Jesús xuʼän chë ri demonios riʼ ma xkinäq ta chik? Ryä kantzij na wä chë kowan xtyoxin. Rma riʼ, xok rutzeqelbʼëy Cristo y xksaj ru-tiempo, ruchqʼaʼ chqä ri achkë kʼo rkʼë rchë xtoʼ taq xtzjoj le Biblia chkë ri winäq (Luc. 8:1-3). Tapeʼ María kan kowan xloqʼoqʼej ri xuʼän Jesús pa ruwiʼ, rkʼë jbʼaʼ ma kan ta xqʼax pa rujolon chë Jesús kʼo na chik más xtuʼän pa ruwiʼ chwäch apü. Ryä xtyaʼ wä rukʼaslemal pa kiwiʼ ri winäq, «rchë chë xa bʼa achkë ri nukʼüt chë rukʼuqbʼan rukʼuʼx chrij, ma xtchup ta ruwäch, xa kan xtrïl ri kʼaslemal ri majun bʼëy xtkʼis ta» (Juan 3:16). Tapeʼ ke riʼ, rma María majun bʼëy xyaʼ ta qa Jesús, ke riʼ rubʼanik xkʼüt chwäch chë kan kowan xtyoxin che rä. Taq Jesús tzeqebʼan wä chwäch ri cheʼ, ryä kʼo wä chriʼ naqaj rchë xkʼüt chwäch Jesús chë ma ruyonïl ta kʼo chqä rchë xerutoʼ ri nkʼaj chik ri ye kʼo chriʼ (Juan 19:25). Y taq Jesús kʼo wä chik pa jül, María chqä ye kaʼiʼ ixoqiʼ xkikʼwaj äl aqʼon rchë nkiyaʼ chrij ruchʼakul Jesús (Mar. 16:1, 2). Jehová xyaʼ utzil pa ruwiʼ María rma majun bʼëy xyaʼ ta qa Jesús. ¡Ryä kan kowan xel rukʼuʼx taq xtzʼët Jesús ri kʼason wä pä chik chqä xkowin  xtzjon rkʼë! Ri utzil riʼ ma kan ta jontir chkë rutzeqelbʼëy xeʼilö rchë (Juan 20:11-18).

5. ¿Achkë rubʼanik nqakʼüt chwäch Jehová chqä Jesús chë kowan nqatyoxij chkë jontir ri kibʼanon pa qawiʼ?

⁵ Röj chqä nqkowin nqakʼüt chwäch Jehová chqä Jesús chë nqatyoxij jontir ri kibʼanon pä pa qawiʼ. ¿Achkë rubʼanik nqaʼän riʼ? Nqaʼän riʼ taq nqaksaj qa-tiempo, qachqʼaʼ chqä ri achkë kʼo qkʼë rchë nqayaʼ ruqʼij Jehová, achiʼel taq nqatzüj qiʼ rchë nqtoʼon rkʼë kiyakik chqä kichojmirsaxik ri jay ri yeqaksaj rchë nqayaʼ ruqʼij Jehová chkipan.

6. ¿Achkë rma nqaʼij chë ri xuʼän Jesús ya riʼ jun spanïk ri xyaʼöx chqë chqajujnal röj?

⁶ Taq nqaquʼ rij chë Jehová chqä Jesús kowan yojkajoʼ, ya riʼ nuʼän chë röj chqä kowan yeqajoʼ (1 Juan 4:10, 19). Y röj kan más na chik yeqajoʼ taq nqʼax pa qajolon chë Jesús xyaʼ rukʼaslemal pa qawiʼ chqajujnal röj. Ri apóstol Pablo kan kowan wä xtyoxij ri spanïk riʼ. Rma riʼ ryä xtzʼibʼaj qa reʼ chpan ri carta ri xtäq äl chkë ri aj Galacia: «Ri Rukʼajol Dios [...] janina xirajoʼ chqä xyaʼ rukʼaslemal pa kamïk xa wmä rïn» (Gál. 2:20). Rma ri xuʼän Jesús, Jehová xaturskʼij rït rchë yatok rachiʼil (Juan 6:44). ¿Achkë nanaʼ rït taq naquʼ chë Jehová kʼo jun ütz xtzʼët chawij y ma xkʼewaj ta xyaʼ Rukʼajol pa kamïk xa xuʼ rchë rït ütz yatok rachiʼil? ¿Ma nuʼän ta chawä rït chë más yeʼawajoʼ Jehová chqä Jesús? Rma riʼ jontir ütz nqakʼutuj qa reʼ chqawäch: «¿Achkë ütz nbʼän rma nwajoʼ Jehová chqä Jesús?».

7. Achiʼel nqʼalajin chwäch ri achbʼäl, ¿achkë ütz nqaʼän jontir röj rchë nqakʼüt chwäch Jehová chqä Jesús chë kowan yeqajoʼ? (2 Corintios 5:14, 15; 6:1, 2).

⁷ Ri nqanaʼ chrij Jehová chqä chrij Jesús nuʼän chë yeqajoʼ chqä ri nkʼaj chik (taskʼij ruwäch 2 Corintios 5:14, 15; 6:1, 2). Jun rubʼanik nqakʼüt riʼ ya riʼ taq kan rkʼë ronojel  qan nqatzjoj le Biblia che rä xa bʼa achkë winäq. Röj nqatzjoj le Biblia chkë winäq ri jalajöj kijatzul, kʼo o majun ta kirajil chqä ye bʼenäq o ma ye bʼenäq ta pa tijobʼäl. Taq röj nqaʼän riʼ, nqakʼüt chë najin nqtoʼon rkʼë Jehová, rma ruraybʼal ryä ya riʼ «chë jontir kiwäch winäq yekolotäj y njeʼ jun tzʼaqät kitamabʼal chrij ri kantzij» (1 Tim. 2:4).

8. ¿Achkë rubʼanik nqakʼüt chë yeqajoʼ ri qachʼalal?

⁸ Jun chik rubʼanik rchë nqakʼüt chë yeqajoʼ Jehová chqä Jesús ya riʼ taq yeqajoʼ ri qachʼalal pa congregación (1 Juan 4:21). Röj nqatzʼët achkë nkʼatzin chkë y nqakanuj rubʼanik rchë yeqatoʼ taq najin nkiqʼaxaj kʼayewal. Rma riʼ yeqabʼechʼaʼej taq ye yawaʼ chqä nqaʼän jontir ri kʼo pa qaqʼaʼ rchë nqakʼuqbʼaʼ kikʼuʼx taq nkäm jun kichʼalal o taq ye kʼo chpan jun nimaläj bʼis (2 Cor. 1:3-7; 1 Tes. 5:11, 14). Röj chqä nqchʼö rkʼë Jehová pa kiwiʼ ryeʼ rma qataman chë «ri achï ri jïk rukʼaslemal kan nkʼoxäx rma Dios» (Sant. 5:16).

9. ¿Achkë chik jun rubʼanik nqakʼüt chë yeqajoʼ ri qachʼalal?

⁹ Jun chik rubʼanik rchë nqakʼüt chë yeqajoʼ ri qachʼalal ya riʼ taq nqaʼän jontir ri kʼo pa qaqʼaʼ rchë ma njeʼ ta chʼaʼoj chqawäch. Röj nqatäj qaqʼij rchë yeqaküy kan achiʼel nuʼän Jehová. Tqaquʼ rij reʼ: we Jehová ma xkʼewaj ta xyaʼ Rukʼajol pa kamïk xa xuʼ rchë nkuytäj qamak röj, ¿ma kʼo ta komä chë röj chanin yeqaküy ri qachʼalal taq kʼo jun nkiʼän ri xa nqrsök? Röj ma nqajoʼ ta nqaʼän achiʼel xuʼän jun samajel ri xtzjoj Jesús chpan jun kʼambʼäl tzij. Ri rajaw re achï reʼ xküy jun mamaʼ rukʼas, ye kʼa ryä ma xrajoʼ ta xküy rukʼas jun rachiʼil pa samaj tapeʼ xa jbʼaʼ ok (Mat. 18:23-35). Rma riʼ we rït natzʼët chë jun qachʼalal ma kiʼ ta rukʼuʼx awkʼë, takanuj rubʼanik rchë junan chik jmul nuʼän iwäch taq majanä tbʼeqä ri qʼij rchë nqanataj rukamik Jesús (Mat. 5:23, 24). We xtaʼän riʼ, xtakʼüt chë kowan nawajoʼ Jehová chqä Jesús.

10, 11. ¿Achkë rubʼanik nkikʼüt ri ukʼwäy taq bʼey chë nkajoʼ Jehová chqä Jesús? (1 Pedro 5:1, 2).

¹⁰ Y ri ukʼwäy taq bʼey, ¿achkë rubʼanik nkikʼüt ryeʼ chë nkajoʼ Jehová chqä Jesús? Jun rubʼanik nkiʼän riʼ, ri kan kowan rejqalen, ya riʼ taq yekichajij ri rutzeqelbʼëy Cristo (taskʼij ruwäch 1 Pedro 5:1, 2). Ri rukʼajol Dios kan ya riʼ xuʼij qa che rä ri apóstol Pedro. Rma Pedro oxiʼ mul xuʼij chë ma retaman ta ruwäch Jesús, ryä kan nrajoʼ wä nukʼüt chwäch Jesús chë nrajoʼ. Taq Jesús kʼason pä chik, xkʼutuj reʼ che rä: «Rït Simón ri rukʼajol Juan, ¿yinawajoʼ?». Kantzij na wä chë Pedro xuʼän ta xa bʼa achkë rchë nukʼüt chwäch chë kan nrajoʼ wä. Rma riʼ Jesús xuʼij che rä: «Keʼayuqʼuj ri taq nkarneʼl» (Juan 21:15-17). Kan chpan qa ri qʼij riʼ, Pedro kan rkʼë ronojel ran xeruchajij ri nkʼaj chik rutzeqelbʼëy Jesús, y ke riʼ xkʼüt chwäch chë kowan nrajoʼ.

¹¹ Taq yoj kʼo chpan ri tiempo rchë nqanataj rukamik Jesús, ¿achkë rubʼanik nkikʼüt ri ukʼwäy taq bʼey chë kan nkismajij wä ri xuʼij qa Jesús che rä Pedro? Ryeʼ xtkikʼüt chë kowan nkajoʼ Jehová chqä Jesús we chaq taqïl nkijäm kiwäch rchë nkikʼuqbʼaʼ kikʼuʼx ri qachʼalal chqä rchë más yekitoʼ ri qachʼalal ri ye kanajnäq qa (Ezeq. 34:11, 12). Ryeʼ chqä ütz yekitoʼ ri winäq ri najin nkitjoj kiʼ chrij Biblia chqä ri kʼa naʼäy mul xkeʼapon chpan re moloj reʼ. Ryeʼ nkajoʼ chë ri winäq riʼ kiʼ kikʼuʼx nkiʼän chpan ri moloj, rma nkiyoʼej chë jun qʼij ryeʼ xkeʼok rutzeqelbʼëy Jesús.

12. ¿Achkë rma ri xuʼij qa Jesús ri rukʼisbʼäl aqʼaʼ ri xjeʼ kikʼë rutzeqelbʼëy nqrtoʼ rchë ma nqaxiʼij ta qiʼ? (Juan 16:32, 33).

¹² Ri rukʼisbʼäl aqʼaʼ xjeʼ Jesús kikʼë rutzeqelbʼëy, ryä xuʼij reʼ chkë: «Chwäch le Ruwachʼlew kan xtitäj poqän. Ye kʼa ¡ma tixiʼij  ta iwiʼ!, rïn xichʼakon chrij le ruwachʼlew» (taskʼij ruwäch Juan 16:32, 33). ¿Achkë xtoʼö Jesús rchë ma xxiʼij ta riʼ taq ri winäq ri itzel xkinaʼ che rä xkiʼij che rä chë xtkikamsaj chqä rchë ma xyaʼ ta qa Jehová tapeʼ xkamsäx? Ri rukʼuqbʼäl kʼuʼx chrij Jehová. Rma Jesús retaman wä chë rutzeqelbʼëy xkekiqʼaxaj kʼayewal achiʼel xqʼaxaj ryä, xuʼij che rä Jehová chë keruchajij (Juan 17:11). ¿Achkë rma nqrtoʼ ya riʼ rchë ma nqaxiʼij ta qiʼ? Rma Jehová kʼo más ruchqʼaʼ chwäch xa bʼa achkë winäq ri itzel nunaʼ chqë (1 Juan 4:4). Y ryä kan jontir nutzʼët pä. Röj kan qayaʼon chwäch qan chë we nqatoʼ qiʼ rkʼë Jehová ri xbʼin-ïl ma xtchʼakon ta chqij.

13. ¿Achkë rubʼanik xkʼüt José aj Arimatea chë ma xxiʼij ta chik riʼ?

¹³ Tqaquʼ rij ri xuʼän José aj Arimatea, jun achï ri kan kowan ruqʼij chkiwäch ri judíos. Ryä xok wä jun chkë ri xejeʼ chpan ri Sanedrín, ri qʼatbʼäl tzij ri kʼo más ruqʼij chkiwäch ri judíos. Ye kʼa taq Jesús najin wä nutzjoj ruchʼaʼäl Dios, ri apóstol Juan xuʼij chë José jun rutzeqelbʼëy Cristo, «ye kʼa xa pa newäl rma nuxiʼij wä riʼ chkiwäch ri judíos» (Juan 19:38). Tapeʼ nqä wä chwäch nukʼoxaj chrij ri Ruqʼatbʼäl Tzij Dios, ma xkʼüt ta chkiwäch ri nkʼaj chik chë rukʼuqbʼan wä rukʼuʼx chrij Rukʼajol Dios. Ryä rkʼë jbʼaʼ xxiʼij riʼ rma xquʼ chë ma xtjeʼ ta chik ruqʼij chkiwäch ri winäq. Xa bʼa achkë na kʼa rma xxiʼij riʼ, le Biblia nuʼij chë taq xkäm Jesús, «José xel ri xbʼin-ïl che rä, rma riʼ xapon rkʼë Pilato y xkʼutuj qʼij che rä rchë nukʼwaj äl ruchʼakul Jesús» (Mar. 15:42, 43). José ma xrewaj ta chik chë ryä jun rutzeqelbʼëy Jesús.

14. ¿Achkë kʼo chë nqaʼän we xa nqaxiʼij qiʼ chkiwäch ri winäq?

¹⁴ ¿Kʼo mul naxiʼij awiʼ rït chkiwäch winäq, achiʼel xbʼanatäj rkʼë José aj Arimatea? ¿Kʼo mul yakʼïx naʼij pa tijobʼäl o pan asamaj chë yït testigo de Jehová? ¿Ma yït ta na publicador o ma yït qasan ta na pa yaʼ xa rma nanaʼ riʼ? We ke riʼ, ma tayaʼ ta qʼij chë ri xbʼin-ïl riʼ yaturqʼät rchë naʼän ri ütz. Tatjaʼ aqʼij che rä Jehová chë katurtoʼ pä rchë ma naxiʼij ta awiʼ naʼän ruraybʼal. Taq xtatzʼët chë ryä xtyaʼ pä ri xtakʼutuj che rä, más kuw xtuʼän akʼuqbʼäl kʼuʼx chqä ma xtaxiʼij ta chik awiʼ (Is. 41:10, 13).

15. ¿Achkë xkiʼän rutzeqelbʼëy Jesús rma ri kiʼkʼuxlal xkinaʼ taq xkitzʼët chë Jesús ya kʼäs chik? (Lucas 24:52, 53).

¹⁵ Taq Jesús xkäm, ri rutzeqelbʼëy kan xekanaj pa bʼis. ¿Achkë ta komä xanaʼ rït xa ta xajeʼ chkikojöl ryeʼ? Ryeʼ ma xa xuʼ ta xkäm jun utziläj kichiʼil, xa kan xkinaʼ chë  majun ta chik jun ütz kiyoʼen apü (Luc. 24:17-21). Ye kʼa jun tiempo chrij riʼ Jesús xkʼüt riʼ chkiwäch y xjäm ruwäch rchë xqʼalajsaj chkiwäch chë chrij ryä najin wä yebʼetzʼaqät profecías ri ye kʼo chpan le Biblia. Ryä chqä xyaʼ qa jun samaj pa kiqʼaʼ ri kan kowan rejqalen (Luc. 24:26, 27, 45-48). 40 qʼij chrij riʼ, taq Jesús xbʼä chkaj, ri rutzeqelbʼëy ma yebʼison ta wä chik, xa kan kowan wä chik kiʼ kikʼuʼx. Ryeʼ kan kiʼ wä kikʼuʼx rma xkitamaj chë Jesús ya kʼäs wä chik chqä chë xkerutoʼ rchë xtkiʼän ri samaj ri xyaʼ qa pa kiqʼaʼ. Ri xkinaʼ xuʼän chë ma xkiyaʼ ta qa ruyaʼik ruqʼij Jehová (taskʼij ruwäch Lucas 24:52, 53; Hech. 5:42).

16. ¿Achkë rubʼanik nqakʼän qanaʼoj chkij rutzeqelbʼëy Jesús?

¹⁶ Y röj, ¿achkë rubʼanik nqakʼän qanaʼoj chkij rutzeqelbʼëy Jesús? Xtqaʼän riʼ we kan kiʼ qakʼuʼx xtqayaʼ ruqʼij Jehová ronojel qʼij, y ma xuʼ ta taq nqanataj rukamik Jesús. Rchë nqkowin nqaʼän riʼ, kʼo chë nqayaʼ ri Ruqʼatbʼäl Tzij Dios naʼäy chpan qakʼaslemal. Ye kʼo jojun kijalon ri horas rchë yesamäj rchë njameʼ más kiwäch rchë nkitzjoj le Biblia, rchë yebʼä chkipan ri qamoloj chqä rchë nkiyaʼ ruqʼij Dios pa kachoch ronojel semanas. Jojun chik qachʼalal ma kiloqʼon ta jojun ri chkiwäch ri nkʼaj chik kan nkʼatzin. Ryeʼ nkiʼän riʼ rchë yetoʼon más pa congregación o rchë yebʼetoʼon akuchï ma kan ta kʼïy Testigos ye kʼo. Kantzij na wä chë nkʼatzin nqatäj qaqʼij rchë ma nqayaʼ ta qa ruyaʼik ruqʼij Jehová, ye kʼa ryä nuʼij chë kan kʼïy utzil xtyaʼ pa qawiʼ we xtqayaʼ Ruqʼatbʼäl Tzij naʼäy chpan qakʼaslemal (Prov. 10:22; Mat. 6:32, 33).

17. ¿Achkë kʼo chë nqaʼän chpan ri tiempo taq xtqanataj rukamik Jesús? (Tatzʼetaʼ ri achbʼäl).

¹⁷ Röj kan nqarayij chë xtbʼeqä ri martes 4 de abril rchë nqanataj rukamik Jesús. Ye kʼa ma nkʼatzin ta na chë nqayoʼej ri qʼij riʼ rchë nqchʼobʼon chrij rukʼaslemal chqä rukamik Jesús chqä chrij ri rubʼanik kikʼutun Jehová chqä Jesús chë yojkajoʼ. Tajamaʼ awäch rchë naʼän riʼ chpan ri tiempo taq xtqanataj rukamik Jesús. Rkʼë jbʼaʼ ütz najäm awäch rchë nanukʼuj ruwäch ri apéndice B12 rchë ri Traducción del Nuevo Mundo, ri rubʼiniʼan «La última semana de Jesús en la tierra». Keʼakanuj textos ri xkatkitoʼ rchë más yatyoxin, más yajowan, rchë ma naxiʼij ta awiʼ chkiwäch ri nkʼaj chik chqä rchë kiʼ akʼuʼx naʼän. Y taquʼ achkë rubʼanik nakʼüt chë yatyoxin rkʼë ronojel awan. Kan tqayaʼ ya reʼ chwäch qan: Jesús kan xtloqʼoqʼej jontir ri xtqaʼän chpan ri tiempo taq xtqanataj rukamik (Apoc. 2:19).