Rïn xa xpë ntzeʼn, rma ma xinquʼ ta chë wachiʼil riʼ kʼo wä ru-religión. Rma riʼ xinbʼij che rä: «¿Y rït achkë ataman chrij le Biblia?». Ryä majun ta chik xuʼij. Ye kʼa chrij riʼ xuʼij chwä chë ruteʼ testigo de Jehová chqä chë kʼo jojun naʼoj xkʼüt chwäch. Rma ma nyoʼen ta wä ri xuʼij chwä, xinbʼij che rä chë ttzjoj más chwä.

Xqayaʼ chë tzij kʼa näj aqʼaʼ. Ri wachiʼil xuʼij chwä chë le Biblia nuʼij chë yë Satanás najin nqʼatö tzij pa kiwiʼ ri winäq (Juan 14:30). Rkʼë jbʼaʼ rït ataman chik riʼ ye kʼa rïn ma ntaman ta wä riʼ, rma riʼ kan xinwajoʼ xintamaj más. Rïn nkʼoxan wä chë yë jun Dios ri kan ütz runaʼoj chqä ri kan pa rubʼeyal nuʼän che rä jontir ri najin wä nqʼatö tzij pa ruwiʼ le Ruwachʼlew. Ye kʼa ya riʼ ma nqʼalajin ta wä rkʼë ri yebʼanatäj. Tapeʼ kʼa riʼ wä 26 njunaʼ, kan kʼïy wä kʼayewal xkiʼän chë ma ntok ta nwaran.

Ri ntataʼ xerukʼwaj wä aviones chpan ri ejército rchë Estados Unidos. Rma riʼ, taq kan kʼa yïn akʼal na, ya ntaman wä chik chë xa bʼa achkë qʼij rkʼë jbʼaʼ nchapatäj jun mamaʼ chʼaʼoj, rma ri ejército nkowin wä nukʼäq jun bomba nuclear xa bʼa ajän nrajoʼ. Ri chʼaʼoj chlaʼ Vietnam xbʼanatäj taq rïn yïn kʼo wä pa universidad chlaʼ California. Rma riʼ xijeʼ kikʼë wachiʼil taq xechʼojin che rä ri qʼatbʼäl tzij. Ri policías yojkijqotaj wä rkʼë cheʼ. Rma riʼ kʼo wä chë nqanmäj äl, ye kʼa ma nqkowin ta wä chik nqajqʼaj ruxlaʼ yaʼ chqä ma más ta wä chik nqtzuʼun rma ri gases lacrimógenos. Ri tiempo riʼ kan kʼayewal xuʼän; yekikamsaj wä políticos chqä kan ye kʼïy wä winäq yechʼojin y nkiʼän wä chʼaʼoj rkʼë ri qʼatbʼäl tzij. Jontir ma junan ta wä nkiquʼ chrij ri achkë kʼo chë nbʼan, rma riʼ rïn kan xsach chi nwäch.

Pa junaʼ 1970, xibʼesamäj pa norte che rä Alaska ri akuchï kan kʼïy päq xinchʼäk. Chrij riʼ xibʼä Londres (Inglaterra), xinlöqʼ jun n-moto y xibʼä äl pa sur che rä ri tinamït riʼ. Kayoxiʼ ikʼ chrij riʼ xinapon África. Taq yïn bʼenäq wä pa bʼey xintamaj kiwäch ye kʼïy winäq ri nkajoʼ wä chqä nkimestaj ri kʼayewal kilon achiʼel rïn.

Jontir ri ntzʼeton chqä ri nkʼoxan xuʼän chë xinmaj ri nuʼij le Biblia taq nuʼij chë ri winäq pa ruqʼaʼ ri Itzel Winäq ye kʼo wä. Ye kʼa, we ma yë ta Dios  najin nqʼatö tzij, ¿akuchï kʼa kʼo wä ryä? Kan xinwajoʼ xintamaj riʼ.

Jun kayoxiʼ ikʼ chrij riʼ xinwïl ruqʼalajsaxik ri kʼutunïk riʼ. Taq xeqʼax ri junaʼ, xintamaj kiwäch ye kʼïy winäq ri ma xkiyaʼ ta qa ruyaʼik ruqʼij Jehová tapeʼ jalajöj wä kʼayewal najin yekiqʼaxaj. Rïn kan xenwajoʼ ri winäq riʼ.

Taq xitzolin Londres, xinkanuj ruteʼ ri wachiʼil, y ryä xyaʼ jun n-Biblia. Taq xqʼax ri tiempo, xibʼä Ámsterdam (Países Bajos). Kʼo jun qʼij, taq najin wä nskʼij ruwäch n-Biblia chuxeʼ jun luz ri kʼo pa bʼey, jun Testigo xqʼax äl chriʼ chqä xuʼij chwä chë xkirutoʼ rchë xtqʼax más pa njolon ri nuʼij le Biblia. Chrij riʼ, taq yïn kʼo wä Dublín (Irlanda), xibʼä pa sucursal kichë ri testigos de Jehová. Chriʼ xintamaj wä ruwäch Arthur Matthews, jun qachʼalal ri kan kʼïy wä retamabʼal kʼo chrij le Biblia. Rïn xinbʼij che rä chë nwajoʼ wä ntjoj wiʼ chrij le Biblia y ryä xrajoʼ xirutoʼ.

Rma kan xqä chi nwäch ri najin wä ntamaj, kan nskʼij wä kiwäch ri libros chqä ri revistas ri yekesaj wä ri Testigos. Rïn chqä kan xinskʼij ruwäch le Biblia. Chpan kimoloj ri Testigos, kan xel nkʼuʼx taq xintzʼët chë yajün ri akʼalaʼ kitaman wä kiqʼalajsaxik ri kʼutunïk ri kan ojer kibʼanon pä ri ajnaʼoj taq winäq chkiwäch, kʼutunïk achiʼel reʼ: ¿achkë rma kʼo ri itzelal?, ¿achkë riʼ Dios? chqä ¿akuchï nqbʼä wä taq nqkäm? Jontir wachiʼil ye Testigos wä, rma xa xuʼ wä ryeʼ ntaman kiwäch chpan ri tinamït riʼ. Ryeʼ xinkitoʼ rchë xinwajoʼ Jehová y rchë xinwajoʼ xinbʼän ruraybʼal.

Xiqasäx pa yaʼ pa junaʼ 1972. Jun junaʼ chrij riʼ xinok precursor regular y xibʼä pa jun koʼöl congregación ri kʼo Newry (Irlanda del Norte). Xinqäj jun jay ri bʼanon rkʼë abʼäj, ri kʼo wä pa kʼechelaj. Rma chunaqaj chriʼ ye kʼo wä jojun wakx, nbʼetjoj wä wiʼ chkij ri ntzijonem kikʼë ryeʼ. Loman najin yewaʼ, nqʼalajin chë kan achiʼel ta najin nkiyaʼ kixkïn chwä. Tapeʼ majun ta wä xekowin xkiʼij chwä, kan xinkitoʼ rchë taq xinqʼaxaj tzijonem, xikowin xentzʼët ri xekʼoxan wchë. Pa junaʼ 1974 xinok precursor especial; Nigel Pitt ya riʼ xok wachiʼil y kʼa junan na qawäch komä.

Chpan ri tiempo riʼ najin wä nbʼanatäj jun chʼaʼoj pa Irlanda del Norte. Rma riʼ ye kʼo jojun winäq xkiʼij «rutinamit ri bombas chqä ri balas» che rä. Kan ronojel bʼaʼ qʼij natzʼët chë ri winäq nkichʼäy kiʼ pa taq bʼey, yekamsäx rkʼë pistola, chqä ye kʼo wä chʼichʼ ri yepaqʼapoʼ. Jontir ri kʼayewal riʼ najin wä yebʼanatäj rma ri política chqä rma ri religión. Ye kʼa ri protestantes chqä ri católicos kitaman  wä chë röj, ri testigos de Jehová, ma nqatïtzʼ ta qiʼ chpan ri política. Rma riʼ ma kan ta kʼïy kʼayewal xqïl taq xqatzjoj le Biblia. Kan ronojel bʼaʼ mul ri winäq ri achoq chkë xqatzjoj wä le Biblia nkiʼij wä chqë ajän chqä akuchï xtbʼanatäj wä jun kʼayewal.

Tapeʼ ke riʼ, kʼo wä mul ri xxiʼin rij qakʼaslemal. Kʼo jun qʼij, xibʼä rkʼë Dennis Carrigan, jun precursor, rchë xqabʼetzjoj le Biblia chpan jun tinamït ri ma näj ta nkanaj wä. Chriʼ ma ye jun ta wä Testigos, y xa jmul wä yoj bʼenäq. Jun ixöq xuʼij chqë chë xa yoj soldados aj Gran Bretaña ri yoj kʼo chriʼ rchë nqatzʼët achkë najin nbʼanatäj. Ryä rkʼë jbʼaʼ xuʼij riʼ rma jun wä rubʼanik nqtzjon chkiwäch ryeʼ. Kan kowan xqaxiʼij qiʼ. Qataman wä chë tapeʼ xa xuʼ ütz anaʼoj naʼän kikʼë ri soldados, ri winäq rkʼë jbʼaʼ yatkikamsaj o nkiyaʼ jun bala chë awaqän. Dennis chqä rïn najin wä nqayoʼej ri camioneta, ma ye jun ta wä winäq chqä kowan wä tiw najin nuʼän. Ya riʼ taq xqatzʼët chë jun chʼichʼ xpaʼeʼ chwäch ri cafetería akuchï kʼo wä ri ixöq ri xqʼabʼaj tzij chqij. Ri ixöq riʼ xel pä chqä xchäp tzij kikʼë ri kaʼiʼ achiʼaʼ ri ye kʼo wä pa chʼichʼ, y kan rkʼë ruyowal xqrkʼüt pä. Chrij riʼ, ri achiʼaʼ xejelun pä rkʼë kichʼichʼ qkʼë, chqä xkikʼutuj chqë achkë hora napon chqä ntel äl ri camioneta. Taq ri camioneta xapon, ri achiʼaʼ riʼ xetzjon rkʼë ri ukʼwayon rchë, ye kʼa ma xqkowin ta xqakʼoxaj achkë xkiʼij che rä. Xa xuʼ wä röj yoj kʼo chpan ri camioneta, rma riʼ kan xqaquʼ chë nkajoʼ wä yojkesaj äl pa tinamït rchë yojkitzʼlaʼ, ye kʼa majun ta xbʼanatäj qkʼë. Taq xiqä qa pa camioneta, xinkʼutuj che rä ri ukʼwayon rchë: «¿Achkë nkajoʼ ri achiʼaʼ xetzjon awkʼë?». Ryä xuʼij chqë: «Ma tixiʼij ta iwiʼ. Rïn xinbʼij chkë yïx achkë riʼ rïx. Ma nxiʼin ta iwij».

Pa junaʼ 1976, chpan jun nimamoloj rchë oxiʼ qʼij ri xbʼan Dublín, xintamaj ruwäch Pauline Lomax, jun precursora especial aj Inglaterra. Ryä kan kʼuqül wä rukʼuʼx chpan ruchʼaʼäl Dios, kan ma nunaʼ ta riʼ chqä kan jaʼäl runaʼoj. Ryä chqä Ray, ri ruxbʼal, xkitamaj chrij Jehová taq kʼa ye koköj na. Jun junaʼ chrij ri nimamoloj riʼ ya Pauline chqä rïn xqkʼleʼ, y kʼa xq-ok na precursores especiales chpan ri tinamït Ballymena (Irlanda del Norte).

Kʼo jun tiempo, xeqabʼechʼaʼej ri congregaciones ri ye kʼo chpan ri tinamït Belfast, Londonderry chqä nkʼaj chik tinamït ri kan nxiʼin yajeʼ chkipan. Röj kan xkʼuqbʼaʼ qakʼuʼx xqatzʼët chë ri qachʼalal kan kuw rubʼanon kikʼuqbʼäl kʼuʼx. Rchë xkiyaʼ ruqʼij Jehová, ryeʼ kʼo chë ma xkinmaj ta chik naʼoj ri yekikʼüt wä ri religiones ri kan kʼïy winäq yenman rchë. Ryeʼ chqä kʼo chë ma itzel ta chik xekitzʼët ri nkʼaj chik ri ma junan ta kijatzul kikʼë. Chkij ryeʼ kan xqʼalajin chë Jehová xyaʼ pä utzil pa kiwiʼ chqä chë najin wä yeruchajij pä.

Rïn 10 junaʼ xijeʼ Irlanda. Pa junaʼ 1981 xqbʼä pa clase 72 rchë ri Tijobʼäl rubʼiniʼan Galaad. Taq xqakʼïs ri tjonïk riʼ, xqtaq Sierra Leona (África Occidental).

Chriʼ, röj xqjeʼ chpan jun jay kikʼë ye 11 misioneros ri kan jaʼäl kinaʼoj. Chpan ri jay riʼ xa xuʼ wä jun cocina kʼo, oxiʼ baños, kaʼiʼ akuchï yatatin wä, jun teléfono, jun lavadora chqä jun secadora. Y chaq taqïl wä nbʼä luz. Pa ruwiʼ jay kan kʼïy wä chʼoy ye kʼo, y pa sótano yeʼok wä ri kumätz.

Tapeʼ kʼayewal jbʼaʼ xuʼän chqawäch xqjeʼ chpan ri jay riʼ, röj kan xqä chqawäch xqatzjoj le Biblia chpan ri tinamït riʼ. Ri winäq kan kʼo wä ruqʼij le Biblia chkiwäch chqä kan nkiyaʼ wä kixkïn chqë. Kan ye kʼïy xkitjoj kiʼ chrij le Biblia chqä xeʼok Testigos. Ri winäq ri ye aj chriʼ nkiʼij wä «tat Robert» chwä, y che rä ya Pauline, «nan Robert». Ye kʼa chrij riʼ xinchäp xisamäj rkʼë ri sucursal, rma riʼ ma kan ta kʼïy chik tiempo xinel chutzjoxik le Biblia. Ya riʼ taq  «nan Pauline» xkiʼij che rä ya Pauline, y chwä rïn, «tat Pauline». Wixjayil kan xel rukʼuʼx taq xkʼoxaj riʼ.

Kïy chkë ri qachʼalal majun ta wä kan ta achkë kʼo kikʼë, ye kʼa Jehová xyaʼ jontir ri achkë xkʼatzin chkë. Y kʼo mul kan nimaläj rubʼanik xuʼän pä che rä (Mat. 6:33). Nnatäj chwä chë kʼo jmul jun qachʼalal ixöq xa xuʼ wä kʼo rurajil rchë nulöqʼ ruway ryä chqä ral rchë ri qʼij riʼ. Tapeʼ ke riʼ, ryä xyaʼ jontir ri päq ri kʼo rkʼë che rä jun qachʼalal yawaʼ ri nkʼatzin wä raqʼon rma ri malaria, ye kʼa majun ta wä rurajil rchë nulöqʼ raqʼon. Ri qʼij riʼ, jun ixöq xapon chrachoch ri qachʼalal ixöq y xtöj che rä rma xuʼän rubʼanik ruwiʼ. Jehová kan kʼïy mul ke riʼ rubʼanik xerutoʼ pä ri qachʼalal.

Röj nueve junaʼ xqjeʼ Sierra Leona. Ye kʼa chrij riʼ xqqʼaxäx pa Betel ri kʼo Nigeria, jun mamaʼ sucursal. Ri nsamaj xyaʼöx chriʼ kan junan wä rkʼë ri xyaʼöx chwä Sierra Leona. Ye kʼa ya Pauline kan kʼayewal jbʼaʼ xuʼän chwäch, rma kan kʼo kʼïy xjalatäj chpan rukʼaslemal. Rubʼanon qa, 130 horas pa jun ikʼ nutzjoj le Biblia y ye kʼo wä rutijoxelaʼ ri kan nkʼuqeʼ wä pä kikʼuʼx chpan ruchʼalal Dios. Ye kʼa komä, kʼo wä chë ntzʼapeʼ pa jun jay ri akuchï kan jun qʼij nuʼän tʼisoʼn. Tapeʼ kʼayewal xuʼän chwäch, ryä xqʼax chwäch chë ri qachʼalal kan nkiloqʼoqʼej ri samaj nuʼän. Y kan xkanuj rubʼanik rchë xkʼuqbʼaʼ kikʼuʼx ri nkʼaj chik betelitas.

Ri rubʼanik nkikʼwaj kikʼaslemal aj Nigeria kʼakʼakʼ wä chqawäch röj. Rma riʼ kan kʼïy wä xkʼatzin xqatamaj. Nnatäj chwä chë jun qʼij, jun qachʼalal achï rukʼwan wä äl jun qachʼalal ixöq y xeʼapon wkʼë rchë ntamaj ruwäch. Ri qachʼalal ixöq riʼ kʼa riʼ wä xapon pa Betel. Rïn xinyaʼ nqʼaʼ che rä rchë xinchʼaʼej, ye kʼa ryä xa xxkeʼ qa chi nwäch. Kan xsach nkʼuʼx. Taq xbʼanatäj riʼ, kan chanin xpë pa njolon ri nuʼij Hechos 10:25, 26 chqä Apocalipsis 19:10. Rma riʼ xinquʼ: «¿Achkë nbʼän? ¿Kʼo ta kʼa nbʼij che rä?». Ye kʼa xinquʼ chqä: «Si xkiskʼij rchë njeʼ aweʼ pa Betel, xkiʼän riʼ rma retaman achkë nukʼüt le Biblia».

Rïn kʼa xitzjon na rkʼë tapeʼ ma kan ta ütz wä chik nnaʼon. Chrij riʼ, xinkanuj achkë rma ryä xuʼän riʼ. Xintamaj chë ri qachʼalal ixöq najin wä nuʼän jun costumbre ri nbʼan wä chkipan jojun peraj che rä ri tinamït. Ri achiʼaʼ chqä yexkeʼ wä chkiwäch ri nkʼaj chik. Ya riʼ wä rubʼanik nkikʼüt chë kʼo ruqʼij jun winäq chkiwäch y ma rchë ta nkiyaʼ ruqʼij. Le Biblia ntzjon chkij jojun winäq ri ke riʼ xkiʼän (1 Sam. 24:8). ¡Xa matyox chë majun xinbʼij  ta che rä ri qachʼalal ixöq, rma xuʼän ta chë ma kan ta ütz chik xnaʼ!

Xqatamaj kiwäch ye kʼïy qachʼalal aj Nigeria ri xkikʼüt chpan kikʼaslemal chë kan kuw kikʼuqbʼäl kʼuʼx. Jun chkë riʼ ya riʼ Isaiah Adagbona. a Ryä xtamaj chrij Jehová taq kʼa kʼajol na. Jbʼaʼ chrij riʼ xkiʼij chë kʼo lepra che rä. Rma riʼ xtaq chpan jun juyuʼ ri akuchï yeyaʼöx wä ri winäq ri kʼo lepra chkë. Ye kʼa xa xuʼ wä ryä Testigo. Ryä xerutoʼ más ye 30 winäq ri kʼo lepra chkë rchë xeʼok Testigos, tapeʼ ye kʼo ma xqä ta chkiwäch ri xuʼän. Ryä chqä xtoʼon rchë xjeʼ jun congregación chriʼ.

Pa junaʼ 1996 xqtaq Kenia rchë nqbʼesamäj pa Betel. Ri rukʼisbʼäl mul ri xijeʼ chpan ri tinamït riʼ ya riʼ taq xbʼanatäj ri xintzjoj pa naʼäy. Pa Betel kʼo wä jojun ri yebʼechʼaʼen qchë: jojun kʼoy ri nbʼix cercopiteco verde chkë. Taq ri qachʼalal ixoqiʼ nkikʼwaj wä äl frutas, ri kʼoy riʼ yekileqʼaj wä äl. Kʼo jun qʼij, jun chkë ri qachʼalal riʼ xjäq qa ru-ventana. Taq xtzolin, xtzʼët chë ye kʼo wä ye kʼïy kʼoy ri najin wä nkitäj ri rukʼolon wä qa chriʼ. Rma riʼ xräq ruchiʼ chqä kan chanin xel äl. Ri kʼoy chqä kan xkixiʼij kiʼ, rma riʼ xkiräq kichiʼ chqä xeʼel äl pa ventana.

Ya Pauline chqä rïn xqbʼä chpan jun congregación ri suajili yetzjon. Tapeʼ xa jbʼaʼ tiempo yïn kʼo wä chpan ri congregación riʼ, xkiʼij chwä chë tinkʼwaj bʼey chpan ri Estudio de Libro de Congregación (komä che rä ri tjonïk ri nbʼix: Tjonïk chrij le Biblia pa congregación). Ye kʼa kan ma yikowin ta wä yitzjon suajili. Rïn ntjoj wä apü wiʼ chrij ri tjonïk, ke riʼ kan pa rubʼeyal ye nskʼij ri kʼutunïk. Ye kʼa we kʼo jun nbʼin pä jun ri ma kʼo ta chpan ri wuj, rïn kan ma nqʼax ta wä pa njolon. Ya riʼ xuʼän chë kan itzel wä nnaʼ wan chqä kan njyowaj wä kiwäch ri qachʼalal. Tapeʼ ke riʼ, ri qachʼalal ma xikʼo ta kikʼuʼx wkʼë chqä xkiyaʼ qʼij rchë xinkʼwaj bʼey chkipan ri moloj riʼ. Ya riʼ kan janina xkʼuqbʼaʼ nkʼuʼx.

Ma xuʼän ta jun junaʼ xqjeʼ Kenia. Pa junaʼ 1997 xqbʼä pa Betel ri kʼo Brooklyn (Nueva York). Chpan re tinamït reʼ kan kowan bʼeyomäl kʼo. Ya riʼ chqä kan kʼo kʼayewal rukʼamon pä (Prov. 30:8, 9). Tapeʼ ke riʼ, ri qachʼalal aweʼ chqä kan kuw kikʼuqbʼäl kʼuʼx. Ryeʼ ma nkiksaj ta ki-tiempo chqä ri kʼo kikʼë rchë yeʼok bʼeyomaʼ taq winäq. Pa rukʼexel riʼ, ryeʼ yetoʼon rkʼë ri utziläj samaj nuʼän rutinamit Jehová.

Chkipan ri junaʼ ri ye qʼaxnäq pä, qatzʼeton chë qachʼalal nkikʼüt chë kan kuw kikʼuqbʼäl kʼuʼx tapeʼ jalajöj ruwäch nkiqʼaxaj: aj Irlanda, tapeʼ kʼo chʼaʼoj chpan kitinamit; aj África, tapeʼ majun ta kirajil chqä kʼa näj ye kʼo wä, y aj Estados Unidos, tapeʼ kan kʼo bʼeyomäl chpan ri tinamït. Kantzij na wä chë Jehová kan kowan kiʼ rukʼuʼx nuʼän taq nutzʼët chë rusamajelaʼ nkikʼüt chwäch chë kowan nkajoʼ tapeʼ jalajöj ruwäch yekiqʼaxaj.

Ri junaʼ kan chanin ye qʼaxnäq pä, kan «más chanin ye qʼaxnäq chwäch ri ruway ken ri nqʼax chpan jun ken», achiʼel nuʼij Job 7:6. Komä yoj kʼo pa central mundial ri kʼo Warwick (Nueva York), kikʼë winäq ri kan nkajoʼ kiʼ. Kan nqä chqawäch nqaʼän jontir ri kʼo pa qaqʼaʼ rchë nqtoʼon rkʼë Jesucristo, ri Qaqʼatöy Tzij, ri xa jbʼaʼ chik apü xtyaʼ rajäl rukʼexel chkë jontir ri winäq ri majun bʼëy nkiyaʼ ta qa Jehová (Mat. 25:34).