1. ¿Jaruʼ ruqʼij qakʼaslemal chwäch Jehová?

 TABʼANAʼ che rä chë jun awachiʼil nuspaj jun awachoch. Re jay reʼ tzyaʼq chik jbʼaʼ ntzuʼun chqä ntzʼujü yaʼ chpan. Tapeʼ ke riʼ, kan kowan nüm rajäl. Kantzij na wä chë röj kan xtqaloqʼoqʼej ri spanïk riʼ. Achiʼel xqatzjoj qa, Jehová chqä ruyaʼon jun nimaläj spanïk chqë: ri qakʼaslemal. Chwäch ryä, kan kowan ruqʼij qakʼaslemal rma ma xkʼewaj ta xyaʼ pä Rukʼajol rchë xkäm pa qawiʼ (Juan 3:16).

2. Achiʼel nuʼij 2 Corintios 7:1, ¿achkë nrajoʼ Jehová chë röj nqaʼän?

² Le Biblia nuʼij chë rkʼë Jehová «ntzʼuktäj wä pä ri kʼaslemal» (Sal. 36:9). Ri apóstol Pablo kan retaman riʼ, rma riʼ xuʼij: «Rma ryä röj kʼo qakʼaslemal, nqslon chqä yoj kʼo aweʼ» (Hech. 17:25, 28). Rma riʼ nqkowin nqaʼij chë ri qakʼaslemal jun nimaläj spanïk ruyaʼon pä Dios chqë. Ryä nuyaʼ pä jontir ri nkʼatzin chqë rchë ütz qawäch nqjeʼ rma kowan nqrajoʼ (Hech. 14:15-17). Ye kʼa Jehová ma xtuʼän ta jun milagro rchë röj ma ta xtqkäm. Pa rukʼexel riʼ, ryä nrajoʼ chë röj nqaʼän jontir ri kʼo pa qaqʼaʼ rchë ma kan ta nqyawäj chqä rchë ma nqayaʼ ta qa ruyaʼik ruqʼij (taskʼij ruwäch 2 Corintios 7:1). ¿Achkë rma nkʼatzin nqachajij qiʼ chqä nqaʼän ri najowatäj rchë ma kan ta nqyawäj, y achkë rubʼanik nqaʼän riʼ?

3. ¿Achkë jun rma nqachajij qiʼ?

³ Jun rma ri nqachajij qiʼ ya riʼ rma nqajoʼ nqayaʼ ri más ütz kʼo qkʼë che rä Jehová (Mar. 12:30). Rma nqajoʼ nqatzüj apü qachʼakul chwäch Dios «kan achiʼel ta jun sacrificio  ri kʼo rukʼaslemal, ri loqʼoläj chqä ri kan ütz nutzʼët Dios», ma nqaʼän ta xa bʼa achkë jun ri nuʼän chë npë qayabʼil (Rom. 12:1). Kantzij na wä chë tapeʼ kan jaruʼ xtqachajij qiʼ, kʼo jun qʼij xtqyawäj na. Ye kʼa nqaʼän jontir ri nqkowin rchë ütz qawäch nqjeʼ rma nqajoʼ nqakʼüt chwäch ri Qatataʼ kʼo chkaj chë nqaloqʼoqʼej ri spanïk ruyaʼon pä chqë, ri qakʼaslemal.

4. ¿Achkë wä nrajoʼ ri qʼatöy tzij David?

⁴ Ri qʼatöy tzij David kan kowan xloqʼoqʼej rukʼaslemal, rma chwäch ryä kan jun nimaläj spanïk ri xyaʼöx pä che rä rma Dios. Rma riʼ xtzʼibʼaj reʼ: «¿Achkë utzil rukʼamon pä nkamik chqä ri yiyaʼöx qa pa jül? ¿Xtyaʼ komä aqʼij ri poqlaj? ¿Xtyaʼ komä rutzjol chë rït majun bʼëy yeʼayaʼ ta qa awachiʼil?» (Sal. 30:9). Ryä rkʼë jbʼaʼ xerutzʼibʼaj re tzij reʼ taq jbʼaʼ nrajoʼ rchë nkäm. Tapeʼ ke riʼ, ma nrajoʼ ta wä nkäm rma kʼa nrajoʼ na wä nuyaʼ ruqʼij Jehová. Kantzij na wä chë jontir nqajoʼ ya riʼ.

5. Tapeʼ ya kʼo chik qajunaʼ o xuʼ yabʼil nqaʼän, ¿achkë ütz nqaʼän?

⁵ We kʼo chik qajunaʼ o kʼo jun yabʼil qlon, rkʼë jbʼaʼ kʼo kʼïy xqaʼän ojer ri ma nqkowin ta chik nqaʼän komä, y ya riʼ rkʼë jbʼaʼ nuʼän chë itzel nunaʼ qan chqä nqbʼison. Ye kʼa riʼ ma ntel ta chë tzij chë ma xtkʼatzin ta chik xtqachajij qiʼ. ¿Achkë rma? Rma, tapeʼ kʼo chik qajunaʼ o xa xuʼ yabʼil nqaʼän, kʼa nqkowin na nqayaʼ ruqʼij Jehová achiʼel xuʼän David. ¡Y kan jaʼäl nunaʼ qan rma qataman chë qa-Dios kan kowan nqrajoʼ chqä chë kan kʼo qaqʼij chwäch tapeʼ xa yoj ajmakiʼ! (Mat. 10:29-31). Röj qataman chë kan kowan qaqʼij chwäch rma rubʼin chë, we xtqkäm, ryä xtqrkʼasoj pä chik (Job 14:14, 15). Tapeʼ ke riʼ, komä ke kʼa yojkʼäs na, ütz tqachajij qiʼ rchë ütz qawäch nqjeʼ.

6. ¿Achkë nrajoʼ Jehová chë röj nqaʼän taq kʼo nqatäj o kʼo nqaqüm?

⁶ Le Biblia ma ya riʼ ta jun wuj rchë nuʼij achkë aqʼon o achkë rukïl wäy kʼo chë natäj, ye kʼa nukʼüt chqawäch achkë nuʼij Jehová chrij riʼ. Jun tzʼetbʼäl chrij riʼ nqïl chpan re naʼoj reʼ: «Ma taʼän ta jun ri xa nutzʼlaʼ achʼakul» (Ecl. 11:10). Jojun chkë ri nuʼij le Biblia chë ma ütz ta rma xa yojkitzʼlaʼ ya riʼ nqʼax ruwiʼ ri wäy nqatäj chqä nqqʼabʼär (Prov. 23:20). Rma riʼ, Jehová nrajoʼ chë röj nqkowin nqaqʼät qiʼ taq kʼo xtqatäj o kʼo xtqaqüm (1 Cor. 6:12; 9:25).

7. ¿Achkë rubʼanik nqrtoʼ ri naʼoj kʼo chpan Proverbios 2:11 rchë nqatzʼët na achkë nqaʼän rchë ma nqyawäj ta?

⁷ We nqajoʼ nqakʼüt chwäch Jehová chë kan nqatyoxij qakʼaslemal, nkʼatzin nqaquʼ achkë yeqaʼän (Sal. 119:99, 100; taskʼij ruwäch Proverbios 2:11). Jun tzʼetbʼäl. Röj xtqakʼüt chë kan pa rubʼeyal nqchʼobʼon we xtqaquʼ na achkë xtqatäj. We kʼo jun rukïl wäy ri kowan nraj chqë ye kʼa qataman chë xa nqrtzʼlaʼ, kʼo qanaʼoj xtqakʼüt we ma xtqatäj ta. Chqä qataman chë nkʼatzin nqwär ri tiempo najowatäj, chaq taqïl nqaʼän ejercicio, nqajosqʼij qiʼ chqä nqachʼajchʼobʼej qachoch.

8. ¿Achkë rubʼanik nukʼüt le Biblia chë Jehová kan nrajoʼ chë majun nbʼanatäj qkʼë?

⁸ Jehová xyaʼ pixaʼ chkë ri israelitas ri xerutoʼ rchë ma nbʼanatäj ta jun accidente pa kachoch o akuchï yesamäj wä (Éx. 21:28, 29; Deut. 22:8). Tapeʼ jun winäq ma nunaʼej ta nukamsaj jun chik, kan kʼo wä kʼayewal npë chrij (Deut. 19:4, 5). Chqä Rupixaʼ Moisés nuʼij wä chë ri winäq ri  nukamsaj jun neʼy ri majanä taläx xtyaʼöx kʼayewal pa ruwiʼ tapeʼ ma chubʼanik ta xuʼän riʼ (Éx. 21:22, 23). Le Biblia chöj nukʼüt chë Jehová nrajoʼ chë tqabʼanaʼ ri nkʼatzin rchë ma nbʼanatäj ta jun accidente.

9. ¿Achkë ütz nqaʼän rchë ma nbʼanatäj ta jun accidente? (Keʼatzʼetaʼ chqä ri achbʼäl).

⁹ Röj nqakʼüt chwäch Dios chë kan nqaloqʼoqʼej qakʼaslemal taq nqaʼän jontir ri nkʼatzin rchë ma nbʼanatäj ta jun accidente pa qachoch o akuchï nqsamäj wä. Rma riʼ, ma nqayaʼ ta qa chkiwäch ri akʼalaʼ ri achkë jun ri xa yesokon, achiʼel cuchillos o machetes, chqä aqʼon, achiʼel cloro, veneno rchë ixin o ri nksäx chkë chʼoy. Y taq nkʼatzin yeqesaj äl, kan pa rubʼeyal yeqakʼäq äl rchë ma yerutzʼlaʼ ta ri nkʼaj chik. Chqä kan nqachajij qiʼ taq nqaksaj ri qʼaqʼ, taq nqaroqsaj yaʼ o taq nqaksaj jun samajbʼäl ri kʼo electricidad che rä, y majun bʼëy chaq ke riʼ yeqayaʼ qa. Chqä ma nqakʼwaj ta chʼichʼ taq qatjon jun aqʼon ri kowan ruchqʼaʼ, taq qatjon yaʼ o taq kʼo qawaran rma ma yoj warnäq ta, nixta nqatzʼët qa-teléfono taq najin nqakʼwaj chʼichʼ.

10. ¿Achkë ütz nqaʼän apü taq majanä tbʼanatäj jun kʼayewal chqä taq najin nbʼanatäj?

¹⁰ Kantzij na wä chë kʼo mul kʼo yebʼanatäj ri nkiʼän chë nxiʼin rij qakʼaslemal, achiʼel ri qʼeqäl taq jöbʼ, ri mamaʼ taq slonel, ri yabʼil ri kan pa molaj winäq yerumäj o ri chʼaʼoj nkiʼän ri winäq chkiwäch. Ye kʼa taq nbʼanatäj riʼ, kʼo jojun ri nqkowin nqaʼän rchë ma kan ta nxiʼin rij qakʼaslemal, achiʼel ri nqanmaj kitzij ri qʼatbʼäl taq tzij taq nkiʼij chqë chë q-el o ma q-el ta äl chqachoch o taq kʼo chik jun nkiʼij chqë (Rom. 13:1, 5-7). Chqä kʼo mul nqkowin nqaʼän apü ri najowatäj rchë nqkowin nqatoʼ qiʼ taq nbʼanatäj jun kʼayewal, rma riʼ ütz nqaʼän ri nkiʼij ri qʼatbʼäl taq tzij chrij riʼ. Jojun tzʼetbʼäl. Rkʼë jbʼaʼ ütz nqakʼöl qa yaʼ chqä rukïl wäy ri ma chanin ta yechaʼ chiʼ chqä jojun ri xkekʼatzin chqë we xtqasök qiʼ.

11. We npë jun yabʼil ri kan pa molaj winäq yerumäj, ¿achkë nkʼatzin nqaʼän?

¹¹ ¿Achkë ütz nqaʼän we pa tinamït akuchï yoj kʼo wä npë jun yabʼil ri kan pa molaj winäq yerumäj? Röj ütz nqanmaj rutzij ri qʼatbʼäl tzij, achiʼel ri nqachʼäj qaqʼaʼ, ma naqaj ta nqjeʼ chkë ri nkʼaj chik, nqaksaj mascarilla chqä nqayonij qiʼ chkë ri nkʼaj chik we najowatäj. We xtqasmajij jontir reʼ, xtqakʼüt chë kan nqaloqʼoqʼej ri qakʼaslemal ruyaʼon Dios.

12. ¿Achkë rubʼanik nqrtoʼ Proverbios 14:15 rkʼë ri nkiʼij ri nkʼaj chik chqë taq nbʼanatäj jun kʼayewal?

¹² Taq nbʼanatäj jun kʼayewal, ri qachiʼil, ri winäq ri qataman kiwäch o ri noticias rkʼë jbʼaʼ kʼo nkiʼij chqë chrij ri kʼayewal riʼ ri ma tzij ta. Pa rukʼexel nqanmaj jontir ri nqakʼoxaj, ri más ütz nqaʼän ya riʼ nqayaʼ qaxkïn che rä ri nuʼij ri qʼatbʼäl tzij chqä ri nkiʼij ri doctores (taskʼij ruwäch Proverbios 14:15). Chqä kʼo chë nqanmaj ri nuʼij ri Molaj Ukʼwäy Bʼey chqä ri sucursales chqë, rma ryeʼ kan nkikanuj naʼoj ri ütz nakʼuqbʼaʼ akʼuʼx chrij rchë nkiʼij pä chqë achkë rubʼanik xkeqaʼän ri qamoloj chqä xtqatzjoj le Biblia (Heb. 13:17). Taq nqanmaj kitzij, nqtoʼon chë röj chqä ri nkʼaj chik ma nqïl ta kʼayewal, y rkʼë jbʼaʼ xtqaʼän chë ri winäq kan ütz xketzjon chkij ri testigos de Jehová (1 Ped. 2:12).

13. ¿Achkë rubʼanik nqakʼüt chë kan kʼo ruqʼij ri qakʼaslemal chqawäch taq nqanmaj rupixaʼ Jehová chrij ri kïkʼ?

¹³ Ye kʼïy winäq kitaman chë röj, ri testigos de Jehová, ma nqajoʼ ta nyaʼöx kïkʼ chqë, rma chqawäch röj, ri kïkʼ kan loqʼoläj. Röj nqaʼän ri nuʼij Jehová chrij ri kïkʼ tapeʼ yoj kʼo chik chwäch kamïk (Hech. 15:28, 29). Ye kʼa ya riʼ ma ntel ta chë tzij chë nqajoʼ nqkäm, rma chqawäch röj, ri kʼaslemal kan jun mamaʼ spanïk ruyaʼon pä Dios chqë. Rma riʼ yeqakanuj utziläj taq doctores ri nkajoʼ ma nkiksaj ta kïkʼ qkʼë rchë yojkiknaj (nqojkiqʼomaj).

14. ¿Achkë xtbʼanö chë rkʼë jbʼaʼ majun bʼëy kʼo ta jun xtbʼanatäj qkʼë ri xtqrkʼwaj pa hospital?

¹⁴ Rkʼë jbʼaʼ majun bʼëy xtkʼatzin ta xtbʼan jun operación chqë o ma kan ta xtpë jun itzel yabʼil chqë we xkeqasmajij ri naʼoj xeqatzʼët yän qa chpan re tjonïk reʼ. Ye kʼa, ¿y si nkʼatzin nqbʼan operar? We kan qachajin pä chik qiʼ, más chanin xtqkʼachöj pä. Chqä, we pa qachoch o pa qasamaj nqaʼän jontir ri najowatäj rchë ma nxiʼin ta rij qakʼaslemal chqä we kan pa rubʼeyal nqakʼwaj chʼichʼ, ya riʼ rkʼë jbʼaʼ xtuʼän chë majun bʼëy xtqïl ta jun accidente ri xtqrkʼwaj pa hospital.

15. a) ¿Achkë rma kan kowan rejqalen nqejqaj ri qawuj rchë kïkʼ o nqaʼän chik jun we ya ma nkʼatzin ta chik? (Keʼatzʼetaʼ chqä ri achbʼäl). b) Achiʼel nqʼalajin chpan ri video, ¿achkë xtqtoʼö rchë kan pa rubʼeyal xtqaʼän che rä ruksaxik ri kïkʼ?

 ¹⁵ Jun chik rubʼanik nqakʼüt chë kan nqaloqʼoqʼej ri qakʼaslemal ya riʼ nqanujsaj qawuj rchë kïkʼ chqä ronojel mul nqejqaj. b Chpan re wuj reʼ nqʼalajin chë ma nqajoʼ ta nyaʼöx kïkʼ chqë y nukʼüt achkë nqajoʼ nbʼan qkʼë rchë nqknäx. ¿Anujsan chik rït re wuj reʼ? We majun ta kʼo awkʼë o nkʼatzin naʼän chik jun, kan tabʼanaʼ riʼ. We kan nqatzʼibʼaj qa achkë nqajoʼ nbʼan qkʼë, ri doctores más chanin xkojkitzʼët rma ma xtkʼatzin ta chik xtqaqʼalajsaj jontir riʼ chkë. Chqä xtqtoʼon rchë majun ta jun xtkiʼän qkʼë ri xa xtqrtzʼlaʼ. c

16. ¿Achkë ütz naʼän we ma ataman ta achkë rubʼanik nanujsaj ri awuj rchë kïkʼ?

¹⁶ Tapeʼ majanä kʼïy ta qajunaʼ o ma kan ta nqyawäj, jontir rkʼë jbʼaʼ chaq kʼateʼ nqïl jun accidente o jun yabʼil (Ecl. 9:11). Rma riʼ kan kowan rejqalen njeʼ qawuj rchë kïkʼ. Ye kʼa, ¿achkë ütz naʼän we ma ataman  ta achkë rubʼanik nanujsaj? Ma tsach ta akʼuʼx. Ri ukʼwäy taq bʼey ri ye kʼo pan a-congregación xkatkitoʼ rchë kan pa rubʼeyal nanujsaj. Ye kʼa ütz ma namestaj ta chë ma yë ta ryeʼ yechaʼö achkë nbʼan awkʼë, rma pan aqʼaʼ rït kʼo wä naʼän ya riʼ (Gál. 6:4, 5). Ye kʼa ryeʼ xkatkitoʼ rchë nqʼax pan ajolon achkë jalajöj rubʼanik kʼo rchë yaknäx chqä rchë natzʼibʼaj achkë nawajoʼ nbʼan awkʼë.

17. ¿Achkë rubʼanik nqakʼüt chë kan pa rubʼeyal nqatzʼët ri rubʼanik nqachajij qiʼ?

¹⁷ Röj nqaksaj qa-conciencia ri qatjon rkʼë le Biblia rchë nqachaʼ achkë nqaʼän rchë ma kan ta nqyawäj o rchë nqaʼij achkë nqajoʼ nbʼan qkʼë taq nqbʼä rkʼë doctor o taq nqbʼä pa hospital (Hech. 24:16; 1 Tim. 3:9). Rma riʼ, taq nqatzʼët achkë xtbʼan qkʼë o taq nqtzjon chrij riʼ kikʼë ri nkʼaj chik, ütz ma tqamestaj ta chë Filipenses 4:5 nuʼij chë kan pa rubʼeyal tqatzʼetaʼ xa bʼa achkë jun. Röj xtqakʼüt chë kan pa rubʼeyal nqatzʼët ri rubʼanik nqachajij qiʼ we ma nqʼax ta ruwiʼ ri nqaʼän rchë ma nqyawäj ta chqä taq ma yeqachaqtiʼij ta ri nkʼaj chik rchë nkiʼän achiʼel nqaʼän röj. Röj yeqajoʼ ri qachʼalal chqä kan kʼo kiqʼij chqawäch tapeʼ ryeʼ ma nkichaʼ ta ri nqachaʼ röj (Rom. 14:10-12).

18. ¿Achkë rubʼanik nqakʼüt chë kan nqatyoxij ri qakʼaslemal?

¹⁸ Achiʼel xqaʼij pa naʼäy, rkʼë Jehová ntzʼuktäj wä pä ri kʼaslemal. Röj xtqakʼüt chwäch chë kan kowan nqtyoxin che rä taq nqaʼän jontir ri kʼo pa qaqʼaʼ rchë nqachajij qiʼ chqä taq nqayaʼ ri más ütz kʼo qkʼë che rä ryä (Apoc. 4:11). Tapeʼ komä kʼo kʼayewal chqä yabʼil yeqïl, Jehová ma ya riʼ ta wä ri kʼaslemal xrajoʼ chqë. Rma riʼ, ryä xuʼän ri najowatäj rchë chë chqawäch apü röj xtqkowin xtqjeʼ chwäch jun Ruwachʼlew ri akuchï ma xtqatäj ta chik poqän chqä ma xtqkäm ta chik (Apoc. 21:4). Loman nbʼeqä ri qʼij riʼ, tqaloqʼoqʼej qakʼaslemal chqä tqaksaj rchë nqayaʼ ruqʼij ri xyaʼö pa chqë: ri utziläj Qatataʼ kʼo chkaj, Jehová.