Ir al contenido

Ir al índice

KUYUUJI 9

Tan̈kuixtyaʼmiñ jeʼm tañityi iga Dios tasajchiñetaʼm

Tan̈kuixtyaʼmiñ jeʼm tañityi iga Dios tasajchiñetaʼm

«Je tachiiba tamvida y tampɨ̱mi» (HECH. 17:28).

WAAÑI 141 El maravilloso regalo de la vida

JEʼM JƗƗXI TAN̈KUYUJKAPAʼAP a

1. ¿Juʼtspɨy ichoowaixpa Jehová jeʼm tañityi?

 KUJƗƗSƗ iga tuum iñamigo mixajchiʼiba tuum tɨk iga wɨwatneta. Mex iga kutugaʼyba ixɨʼ ipintura y mɨsaneʼ ijuktɨ, tsaam tsoʼowɨyñam jeʼm tɨk. ¡Wɨapsɨ iga iñchoowaixpa yɨʼp xaaja y in̈wɨkuixpa! Jeempɨktyim, Jehová tachiʼiñetaʼm tuum xaaja iga tsaam tsoʼowɨy: jeʼm tañityi. Iga tsaam ichoowaixpa jeʼm tañityi, ikɨan̈kot jeʼm iMaanɨk iga kaʼiñ por taɨchtyam (Juan 3:16).

2. Juʼuts nɨmpa 2 Corintios 7:1, ¿tyi in̈joʼkpa Jehová iga tan̈wattaʼmiñ?

2 Jehová jempɨk chioʼyba «jeʼm ityi» (Sal. 36:9). Jeʼtyim in̈kej jeʼm apóstol Pablo jesɨk nɨm: «Je tachiiba tamvida y tampɨ̱mi» (Hech. 17:25, 28). Jeʼyukmɨ tanɨmpa iga Dios tasajchiñeʼ jeʼm tañityi. Y kun toyoʼoyi tachiʼiba ityumpɨy jempɨk tatogoyaytyaʼm (Hech. 14:15-17). Pero Jehová dyaʼ iwatpa tuum milagro iga takupujaʼyba jeʼm tañityi. Jeʼ in̈joʼkpa iga tan̈wadyiñ juʼtspɨyam tawɨap iga tan̈kuixiñ jeʼm tañityi y tanakuixtyaiñtyim espiritualmente (maayɨʼ 2 Corintios 7:1). ¿Tyiʼiga wɨɨ iga tan̈kuixiñ jeʼm tañityi, y juutypɨk wɨap tan̈wat?

TANTSOOWAIXTYAʼMIÑ JEʼM TAÑITYITYAM IGA JEʼ TUUM XAAJA

3. ¿Tyiʼiga wɨɨ iga tan̈kuixiñ tañityi?

3 Iga tan̈kuyooxatoʼoba Jehová kun ityumpɨy jeʼm tampɨɨmi, jeʼyukmɨ tanakuixtyaap iga odoy pɨɨmi tamɨmneiñ (Mar. 12:30). Y dyatyim tammalwadaytyoʼoba tammɨjtaay iga tan̈kɨan̈kodaytyoʼoba Dios «juuts tu̱m sacrificio d́apɨc caane, tu̱m wɨbɨc xaja» kuaʼyñewɨʼɨp (Rom. 12:1). Wɨapsɨ iga oyba tamɨmneaktɨn̈batyim mex iga tanakuixtyamtaap. Pero tan̈watpa juʼtspɨyam tawɨap iga tanakuixtyaap, jeempɨgam tanakwiñkejaʼyba jeʼm tanJaatun̈ sɨn̈yukmɨpɨk iga tantsoowaixpa jeʼm xaaja tachiʼiñewɨʼɨp.

4. ¿Tyi idyɨk iwattoʼoba jeʼm an̈jagoʼoyi David?

4 Jeʼm an̈jagoʼoyi David tsaam idyɨk ichoowaixpa jeʼm iityi iga Dios ixajchiñeʼ. Jeʼyukmɨ ijaykunuʼk: «¿Tyi in̈kooñwɨʼyba siiga akaʼaba, jesɨk aityum jeʼm josom? ¿Wɨap mikujiʼp jeʼm poʼtpoʼt? ¿Wɨap in̈mat iga mich dyaʼ mijagan̈tsagoʼyba?» (Sal. 30:9). Wɨapsɨ iga jeʼ ijaykunuʼk yɨʼpyaj an̈matyiyaj usan̈ wiñtyi iga kaʼaba. Jeʼ dyanam idyɨk kaʼatoʼoba iga juchixkej ikujiʼptoʼoba idyɨk Jehová. Y taɨchtyam jeempɨktyim tan̈wattoʼoba.

5. ¿Tyiñam wɨap tan̈wat mex iga tatsaamiam o tamɨmneʼ?

5 Siiga tatsaamiam o tamɨmneʼ, wɨapsɨ iga dyam wɨap tan̈wat ityumpɨy jempɨk jaʼy tan̈wat, y yɨʼp wɨap tan̈yaʼkwat. Pero dyaʼ nɨmtoʼoba iga jesɨk dyam tanakuixtyaap. ¿Tyiʼiga? Iga mex iga tatsaamiam o tamɨmneʼ, wɨapnam tan̈kujiʼp Jehová, juʼutstyim iwat jeʼm an̈jagoʼoyi David. ¡Y tsaam tamaymaywatpa iga tanDios tatoyba mex iga tatan̈kaɨykɨʼɨwiñtyam! (Mat. 10:29-31). Iga tsaam tateguet, jeʼyukmɨ tajɨykamayñeʼ iga mex siiga takaʼaba, taktsukumpa (Job 14:14, 15). Iganam tavivo, wɨɨ iga tan̈kuixiñ jeʼm tañityi iga odoy pɨɨmi tamɨmneiñ.

TAN̈KUIXTYAʼMIÑ JEʼM TAÑITYITYAM KUN TYITYAM TAN̈WATPA

6. Jesɨk tampɨkpa tanjɨɨxi tyi tan̈kɨʼɨspa o tyi tanukpa, ¿tyi in̈joʼkpa Jehová iga tan̈wadyiñ?

6 Jeʼm Biblia dyaʼ jeʼ tuum libro de medicina y dyatyim tanɨʼɨyɨyaʼyba tyityam tan̈kɨʼɨspa y tyityam dyaʼ, pero tan̈madaʼyba tyi ijɨɨspa Jehová. Juʼuts akwiñkejoʼoyi tachiʼiba yɨʼp an̈kiʼmayoʼoyi: «Kuiixɨʼ jeʼm immɨjtaay iga odoy tyi imalwadaʼyiñ» (Ecl. 11:10). Jempɨk wɨap imalwaday jeʼm tañityi jeʼ iga juchixkej tanjɨɨsjɨsneʼeba iga tawiʼkpa o taukpa, y jeʼm Biblia nɨmpa iga dyaʼ wɨɨ siiga tan̈watpa jeempɨk (Prov. 23:20). Jeʼyukmɨ jesɨk tanjɨɨspa tyi tan̈kɨʼɨspa o tyi tanukpa, Jehová in̈joʼkpa iga tan̈wɨpɨguiñ tanjɨɨxi juʼtsan̈ tan̈kɨʼɨspa o tanukpa algun tyi (1 Cor. 6:12; 9:25).

7. ¿Juutypɨk wɨap tan̈kupɨk Proverbios 2:11 iga tan̈kuixiñ jeʼm tañityi?

7 Siiga tampɨktamtoʼoba wɨtampɨk jɨɨxiyaj iga ikwiñkejpa iga tantsoowaixpa jeʼm tañityi tasajchiñewɨʼɨp Dios, jesɨk tan̈wɨpɨguiñ tanjɨɨxi tyi tan̈watpa (Sal. 119:99, 100; maayɨʼ Proverbios 2:11). b Juʼuts akwiñkejoʼoyi, jesɨk tanjɨɨspa tyi tan̈kɨʼɨspa, tan̈wɨpɨguiñ tanjɨɨxi. Siiga tan̈kusuʼnɨʼyba tan̈kɨʼɨs algun tyi pero tanjoodon̈ iga tamalwadaʼyba, maaj wɨɨ iga odoy tan̈kɨʼɨxiñ. Jeʼm tanjɨɨxi takjoodon̈aptyim iga tawɨmoʼn̈iñ, tan̈wadyiñ ejercicio, takuaʼyñeiñ y tanakkuaʼyñeiñ jeʼm tantɨk.

TANAKUIXTYAMTAIÑ IGA ODOY TAMMALNASKATAʼMIÑ

8. Juʼuts in̈kejpa jeʼm Biblia, ¿juʼtspɨy ityeguet Jehová iga tan̈kuixiñ tañityi y tan̈kuixaʼyiñtyim tun̈gakyaj iityi?

8 Jehová ichiʼ an̈kiʼmayoʼoyiyaj jeʼm israelitajyaj iga odoy imalnaskayajiñ ityɨkkɨʼɨmyaj y juuty yooxayajpa (Éx. 21:28, 29; Deut. 22:8). Siiga tuum israelita dyaʼ ichoobɨy akkaʼaba jeʼm ityɨɨwɨ, iwadyiñ idyɨk juʼuts nɨʼmaytyaap iga wɨaiñ ikupuj jeʼm iityi (Deut. 19:4, 5). Jeʼm An̈kiʼmayoʼoyi nɨmpatyim idyɨk iga chiʼityaiñ castigo jempɨk imalwadaʼyba tuum tsɨɨxiʼ dyapɨknam nayñeʼ (Éx. 21:22, 23). Jeʼm Biblia in̈kejpa iga Jehová ixunba iga tan̈kuixiñ jeʼm tañityi y tan̈kuixaʼyiñtyim tun̈gakyaj iityi.

¿Juutypɨk wɨap tanakwiñkejtaʼm iga tan̈kuixtyaʼmpa jeʼm tañityi? (Aʼmɨ jeʼm párrafo 9).

9. ¿Tyityam tan̈wadyiñ iga wɨaiñ tanakuixtyamta y tan̈kuixaʼyiñtyim tun̈gakyaj iityi? (Aʼmɨtyim jeʼm imagenyaj).

9 Tanakwiñkejtaʼmpa iga tantsoowaixpa jeʼm tañityi tasajchiñewɨʼɨp Dios, jesɨk tanakuixtyaap iga odoy tammalnaskaiñ o imalnaskayajiñ tun̈gakyaj tantɨkkɨʼɨm y juuty tayooxaap. Juʼuts akwiñkejoʼoyi, siiga tanaitytyaʼm tyidyin̈kej iga wɨap takkoʼowataʼm, tsoyyaj o tun̈gak tyidyin̈kej iga wɨap imalwaday jeʼm tsɨxtyam, wɨɨ iga tanakkaʼyñetaʼmiñ. Y siiga tampatsaʼyba, tampatsaʼyiñ juʼumɨ. Wɨɨ iga jesɨk tanaknuʼkneʼeba juktɨ y tanjuʼtskunuʼkneʼeba algun tyi o tampijñeʼ algun tyi, tanakuixtyamtaiñ y tan̈kuixyajiñ tun̈gakyaj. Dyatyim tanakwitypa carro, siiga tanukneʼ tuum tsoy iga takkususaap, siiga tanukneʼ uxan̈ alcohol o siiga dyaʼ tawɨmon̈neʼ, y dyatyim tanaʼmpa jeʼm tancelular.

JESƗK ITYPA TUUM EMERGENCIA

10. ¿Tyi wɨap tan̈wat wiñtyi iga nuʼguiñ y jesɨk naspa ixɨʼ tuum emergencia?

10 Taɨchtyam dyaʼ wɨap tanaktogoytyaʼm nasɨyoʼoyiyaj juuty itypa en peligro jeʼm tañityityam, juʼuts jeʼm desastres naturales, jeʼm epidemias y jesɨk itypa an̈aajiyaj. Pero, jesɨk naspa yɨʼɨmpɨk, wɨap tanakuixtyamta y tan̈kupujtaʼm jeʼm tañityi siiga tan̈kupɨktaʼmpa jeʼm an̈kiʼmayoʼoyiyaj tachiʼityapaʼap, juʼuts iga tatsɨʼyiñ tantɨkkɨʼɨm, taputtaʼmiñ de jeʼm an̈eymɨ juuty taitytyaʼm y tun̈gak an̈kiʼmayoʼoyiyaj iga chioyyajpa jeʼm an̈jagoʼoyiyaj (Rom. 13:1, 5-7). Ity weeñi nasɨyoʼoyiyaj iga wɨap tanan̈an̈kamoktaʼm, jeʼyukmɨ wɨɨ iga tan̈kupɨktaʼmiñ jeʼm an̈kiʼmayoʼoyiyaj chioyyajpaʼap jeʼm an̈jagoʼoyiyaj iga wɨaiñ tanawɨtsaktamta wiñtyi iga naxiñ. Juʼuts akwiñkejoʼoyi, tanaidyiñ nɨʼ botellajom, wiʼkkuyyaj dyapɨk mɨsayajpa y tuum botiquín de primeros auxilios.

11. Siiga ity tuum epidemia, ¿tyi tan̈wattaʼmiñ?

11 Y siiga jeʼm an̈eymɨ juuty taity, ¿naspa ixɨʼ tuum epidemia? ¿Tyi wɨap tan̈wat? Tan̈kupɨktaʼmiñ jeʼm an̈kiʼmayoʼoyiyaj chioyyajpaʼap jeʼm an̈jagoʼoyiyaj, siiga tanɨʼmayyajpa iga tantseʼtaʼmiñ tan̈kɨʼ, odoy tanakunuʼktamtaiñ toomi, tanakkaʼmtaʼmiñ tan̈cubreboca y taitytyaʼmiñ en cuarentena siiga nasuntaap. Siiga tan̈kupɨktaʼmpa yɨʼpyaj an̈kiʼmayoʼoyiyaj, tanakwiñkejtaʼmpa iga tantsoowaixtyaʼmpa jeʼm tañityi iga Dios tasajchiñetaʼm.

12. ¿Juutypɨk tayooxpaʼtpa Proverbios 14:15 iga odoy tan̈kupɨguiñ ityumpɨy jempɨk tanɨʼmaytyaap?

12 Jesɨk itypa tuum emergencia, wɨapsɨ iga jeʼm tanamigojyaj, jeʼm medios de comunicación o tun̈gakyaj, dyaʼ tawɨan̈madayyajpa ityumpɨy jempɨk naspa ixɨʼ. Odoy tan̈kupɨktaʼmiñ ityumpɨy jempɨk tanɨʼmayyajpa, maaj wɨɨ iga tan̈kupɨktaʼmiñ jeʼm información chioyyajpaʼap jeʼm An̈jagoʼoyiyaj y jeʼm teguedɨʼɨyiyaj de salud y dyaʼ jempɨk tun̈gakyaj tanɨʼmayyajpa (maayɨʼ Proverbios 14:15). c Tan̈kupɨktaʼmiñtyim jeʼm an̈kiʼmayoʼoyiyaj tachiʼityampaʼap jeʼm Kumun Nayooxaoyyajpaʼap y jeʼm sucursales, jeʼeyaj iwɨkɨʼpin̈yajpa jeʼm información iga iwɨpɨkyajiñ ijɨɨxi, jeempɨgam wɨap tanɨʼmayyaj juutypɨk watyajtaap jeʼm an̈tuʼumaajiyaj y jeʼm an̈matkuy (Heb. 13:17). Jesɨk tan̈kupɨkyajpa, tanakuixtyaap y tan̈kuixayyajpa tun̈gakyaj iityi, wɨapsɨ iga yɨʼp yooxpadoʼyba iga tun̈gakyaj iwɨaʼmyajiñ jeʼm Jehová itestigojyaj (1 Ped. 2:12).

TANAWƗTSAKNETAMTAIÑ IGA ODOY TAMPƗKTSON̈TAʼMIÑ NƗʼƗPIÑ

13. Jesɨk tampɨkpa tuum jɨɨxi juuty tɨgɨykuʼmpa jeʼm nɨʼɨpiñ, ¿juutypɨk wɨap tanakwiñkej iga tantsoowaixpa jeʼm tañityi?

13 Jaʼyan̈yaj ijoodon̈yaj iga jeʼm Jehová itestigojyaj dyaʼ ipɨktson̈yajpa nɨʼɨpiñ. Tan̈kupɨktaʼmpa jeʼm Jehová ian̈kiʼmayoʼoyi, dyaʼ tampɨktson̈taʼmpa nɨʼɨpiñ mex siiga tanɨʼmaytyaap iga wɨap tan̈kaʼ (Hech. 15:28, 29). Pero yɨʼp dyaʼ nɨmtoʼoba iga takaʼatamtoʼoba. Tsaam tantsoowaixtyaʼmpa jeʼm tañityi, dyaʼ tan̈kujaʼamaʼyba iga jeʼ tuum xaaja tachiʼiñewɨʼɨp Dios. Jeʼyukmɨ, tan̈kuaʼmtaʼmpa jeʼm doctoryaj napɨgayyajtapaʼap iga tatsoʼyɨyyajpa mex iga dyaʼ tampɨktaʼmpa nɨʼɨpiñ.

14. ¿Tyi wɨap tan̈wat iga odoy pɨɨmi tamɨmneaktɨn̈iñ o tawadaytyaiñ tuum operación?

14 Siiga tan̈kupɨktaʼmpa ityumpɨy jeʼm an̈kiʼmayoʼoyiyaj tan̈kɨʼpin̈netamwɨʼɨp yɨʼp kuyujijom, wɨapsɨ iga jesɨk dyaʼ pɨɨmi tamɨmneaktɨn̈ba y dyatyim tawadaytyaap tuum operación. Pero ¿y siiga tawadaytyaap tuum operación? Dyaʼ jaʼyba tampɨs siiga tan̈wɨkuixñeʼ jeʼm tammɨjtaay. Jeempɨktyim siiga tanakuixtyaap tantɨkkɨʼɨm y juuty tayooxaap, y siiga tan̈kupɨktaʼmpa jeʼm normas de tránsito, wɨapsɨ iga dyaʼ tammalnaskaʼaba y dyaʼ nasuntaap iga tananɨktaiñ hospital iga tawadaytyaap tuum operación.

Iga tantsoowaixtyaʼmpa jeʼm tañityi, tan̈komtaʼmpa jeʼm documento de instrucciones médicas y juchixkej tanasɨsɨoʼyba. (Aʼmɨ jeʼm párrafo 15). f

15. a) ¿Tyiʼiga wɨɨ iga juchixkej tan̈komneiñ y tanasɨiñ jeʼm instrucciones médicas? (Aʼmɨtyim jeʼm imagenyaj). b) Juʼuts in̈kejpa jeʼm video, ¿tyi wɨap tayooxpaʼt iga tan̈wɨpɨguiñ jeʼm tanjɨɨxi iga juutypɨk pɨktaiñ jeʼm tannɨʼɨpiñ?

15 Wɨaptyim tanakwiñkejtaʼm iga tantsoowaixtyaʼmpa jeʼm tañityi jesɨk tan̈komtaʼmpa jeʼm documento iñɨɨyipɨk instrucciones médicas (la tarjeta de negativa a la sangre) y juchixkej tanasɨiñ. d Jeem tanjaykunuʼkneum juʼp jɨɨxi tampɨknetaʼm jesɨk tɨgɨykuʼmpa jeʼm nɨʼɨpiñ y juʼptam tratamientos tampɨktson̈taʼmpa. ¿In̈komneum mich yɨʼp documento? Siiga dyanam in̈komneʼ o in̈wɨtsakseetneʼ wɨɨ iga in̈wadyiñ. Jesɨk tanjaykamneʼebam jeʼm jɨɨxi tampɨknewɨʼɨp, dyam nasuntaap iga tanan̈madayyajiñ jeʼm doctoryaj y maaj jobity tateguedayajpa jesɨk tannaskaneʼeba algun tyi. Siiga yɨʼɨmpɨgam tan̈watpa, tan̈kupujpa jeʼm tañityi y dyaʼ wɨap takkaʼmaytya jempɨk dyaʼ tansunba iga takkaʼmaytyaiñ. e

16. ¿Tyi wɨap in̈wat siiga dyaʼ iñjoodon̈ juutypɨk in̈kompa jeʼm documento de instrucciones médicas?

16 Mex iga tamañiñam o wɨɨ tanan̈jaam, tantumpɨytyam wɨap tammalnaskataʼm o tammɨmnetaʼm (Ecl. 9:11). Jeʼyukmɨ wɨɨ iga juchixkej tanasɨiñ jeʼm documento de instrucciones médicas. Pero ¿y siiga dyaʼ iñjoodon̈ juutypɨk in̈kompa? Odoy an̈yaʼakɨ. Jeʼm ancianojyaj ityyajwɨʼɨp in̈kumunjom ijoodon̈yaj juutypɨk komtaap y wɨap miyooxpaʼtyaj. Pero mich iñyaʼak impɨkpa iñjɨɨxi, jeʼeyaj dyaʼ miñɨʼɨyɨyayyajpa juʼp jɨɨxi impɨguiñ (Gál. 6:4, 5). Wɨap miyooxpaʼtyaj iga in̈kutɨʼɨyɨʼyiñ y iñjaykaʼmiñ juʼp jɨɨxi impɨkneʼ.

TANAKWIÑKEJIÑ IGA TAWƗJƗƗXIƗYTYAʼM

17. ¿Juutypɨk wɨap tanakwiñkejtaʼm iga tawɨjɨɨxiɨytyaʼm jesɨk tampɨkpa tuum jɨɨxi juuty tɨgɨykuʼmpa jeʼm tañityi?

17 Siiga tan̈wɨpɨktamtoʼoba tanjɨɨxi iga tan̈kuixpa jeʼm tañityi, juchixkej tanjɨɨskupakneiñ jempɨk tammayñeʼ jeʼm Bibliajom (Hech. 24:16; 1 Tim. 3:9). Jeʼyukmɨ, jesɨk tanan̈madaʼyyajpa tun̈gakyaj juʼp jɨɨxi tampɨkneʼ, wɨɨ iga tanjɨɨxiñ jempɨk nɨmpa Filipenses 4:5 iga tun̈gakyaj dyaʼ jeempɨktyim ijɨɨsyajpa juʼuts taɨch. Tanakwiñkejtaʼmpa iga tawɨjɨɨxiɨytyaʼm jesɨk dyaʼ tanteguedɨyyajpa tun̈gakyaj iga ijɨɨsyajiñtyim juʼuts taɨch y odoy numaaj tanjɨɨsjɨsneiñ juʼuts tanan̈jaam. Tantoyyajpa y tanakwiñkejayyajpa respeto jeʼm tantɨwɨtam mex siiga dyaʼ tampɨktaʼmpa tumtyi jɨɨxi (Rom. 14:10-12).

18. ¿Juutypɨk wɨap tanakwiñkejtaʼm iga tantsoowaixtyaʼmpa jeʼm tañityi?

18 Juʼuts tan̈kɨʼpin̈netaʼmum, Jehová jempɨk tachiʼiñeʼ jeʼm tañityi. Y tanakwiñkejtaʼmpa iga tantsoowaixtyaʼmpa yɨʼp xaaja, jesɨk tan̈kuixtyaʼmpa jeʼm tañityi y jesɨk tan̈kuyooxaap kun ityumpɨy tampɨɨmi (Apoc. 4:11). Yɨʼp jaama tanan̈teeñkamoktaʼmpa mɨmneiyaj y kobakpiijiyaj, pero Jehová dyaʼ idyɨk ixunba iga yɨʼɨmpɨk taitytyaʼmiñ. Jeʼyukmɨ jeʼ tajɨykamayñeʼ iga dyaʼ jaʼyñeʼ taitytyaʼmpa tuum naxyukmɨ juuty dyam ipa yaʼachaaji ni kaʼiʼ (Apoc. 21:4). Iganam nuʼkpa jeʼm jaama, tantsoowaixtyaʼmiñ jeʼm tañityi y tan̈wɨpɨktaʼmiñ iga tan̈kuyooxataʼmpa jempɨk tachiʼiñeʼ yɨʼp xaaja: jeʼm tanJaatun̈ sɨn̈yukmɨpɨk, Jehová.

WAAÑI 140 ¡Vida sin fin, al fin!

a Yɨʼp kuyuuji tayooxpaʼtpa iga majnam tantsoowaixiñ jeʼm tañityi iga Dios tasajchiñetaʼm. Tan̈kɨʼpin̈taʼmpa tyi wɨap tan̈wattaʼm iga odoy tammalnaskaiñ, juutypɨk wɨap tanakuixtya iga odoy tamɨmneiñ y juutypɨk wɨap tan̈kuix jeʼm tañityi jesɨk tanan̈an̈kamoktaʼmpa tuum emergencia. Tan̈kɨʼpin̈taʼmpatyim juutypɨk wɨap tanawɨtsaktamta jesɨk jobity tamɨmneaktɨn̈ba.

b Proverbios 2:11: Siiga in̈kujɨɨspa tyi in̈watpa minikuixtyaap y jeʼm kutɨʼɨyɨyoʼoyi mikupujpa.

c Proverbios 14:15: Jempɨk dyaʼ jɨɨxiɨy ikupɨkpa ityumpɨy jempɨk nɨʼmaytyaap, pero jempɨk jɨɨxiɨy nakuixtyaap.

d Weeñi an̈eymɨyaj, yɨʼp documento ixpɨktaap juʼuts tarjeta DPA.

f JEMPƗK NASPA IXƗʼ EN JEʼM IMAGENYAJ: Tuum tɨɨwɨ sɨʼ ikom jeʼm documento de instrucciones médicas y okmɨ inisɨsɨoʼyba.