1. De emwi ọkpa nọ ru iyobọ ne Job ya do rẹn e Jehova sayọ?

 E JOB gu emwa nibun guan vbe ẹdagbọn ọnrẹn, sokpan ọkpa nẹi khian sẹtin mianmian ọre ẹghẹ ne irẹn vbe Jehova na gba guan. E Jehova keghi tama e Job wẹẹ nọ gbarokotọ ghee emwi ọyunnuan eso ne irẹn yi, ne Job mieke na rẹn wẹẹ, Osa nọ mwẹ ẹwaẹn kevbe nọ gha sẹtin gbaroghe eguọmwadia ẹre, ẹre irẹn khin. Vbe igiemwi, e Jehova keghi ye Job ẹre rre wẹẹ, irẹn kpemehe ne avbe aranmwẹ ne irẹn yi, nọ rhie ma wẹẹ, irẹn gha vbe sẹtin gbaroghe Job. (Job 38:39-41; 39:1, 5, 13-16) Vbe Job ghi gele muẹn roro emwi eso ne Jehova yi, ọ keghi do ruẹ emwi nibun vbekpa Osanobua.

2. Vbọzẹ nọ na lọghọ ugbẹnso ne ima sẹtin gbarokotọ ghee emwi ughughan ne Osanobua yi?

² Ma gha wa vbe miẹn emwi nibun ruẹ vbekpa Osanobua, deghẹ ima na gha gbarokotọ ghee emwi nọ yi. Sokpan, ọna i wa re emwi nọ khuẹrhẹ. Egbọre ma i khian gha bẹghe emwi nibun ne Osanobua yi, deghẹ eke nọ rhan aro ra orere ẹvbo ẹre ima ye. Ọ gha khọnrẹn wẹẹ, eke ne ima na bẹghe evbayi nibun ẹre ima ye, ma sẹtin gha roro ẹre wẹẹ, ima i khian miẹn ẹghẹ ya do ọni. Nọnaghiyerriọ, ma gha guan kaẹn evbọzẹe nọ na khẹke ne ima rhie ẹghẹ, ya gha gbarokotọ ghee emwi ne Osanobua yi. Ma gha guan kaẹn vbene Jehova vbe Jesu ya loo evbayi ya ma ima emwi kevbe emwi ne ima gha ru, ne ima mieke na miẹn emwi ruẹ vbe emwi ne Jehova yi.

3. Vbọ ya ima rẹn wẹẹ, te Jehova wa gha hoo ne emwi hia ne irẹn yi gha ya Adam sọyẹnmwẹ?

³ Te Jehova wa gha hoo ne emwi hia ne irẹn yi gha ya Adam sọyẹnmwẹ. Vbe Jehova yi Adam, ọ na muẹn ye paradais ne mose mose, ọ na vbe wẹẹ nọ gha gbaroghe ẹre kevbe nọ vbe ya uhunmwu otagbọn hia khian e paradais. (Gẹn 2:8, 9, 15) Muẹn roro, vbene ọyẹnmwẹ khian gha sẹ Adam hẹ, vbe ọ gha bẹghe vbene avbe emwi okọ ya zọ ladian kevbe vbene avbe obobo ne mose mose ya waan hẹ. Uyi nọkhua ẹre Jehova wa mu ye Adam egbe, nọ na tama rẹn wẹẹ nọ gha gbaroghe ogba ọghe Idẹni! E Jehova na vbe tama Adam wẹẹ, nọ mu eni ne avbe aranmwẹ ne irẹn yi. (Gẹn 2:19, 20) Te Jehova gha te sẹtin tobọre mu eni ne avbe aranmwẹ hia; sokpan, ọ keghi mu iwinna nii ne Adam. Ma wa rẹn wẹẹ, vbene Adam te mu eni ne avbe aranmwẹ hia, ẹi mwẹ ọ ma ka gbarokotọ ghee vbene iran ya yin hẹ. Vbene ẹmwata, te iwinna na khian wa ya Adam gha sọyẹnmwẹ. Ọna gha wa ya Adam rẹn wẹẹ, Osa nọ mwẹ ẹwaẹn ẹre Jehova khin kevbe wẹẹ, te emwi hia nọ yi wa ye mose mose.

4. (a) Vbe ọre ọkpa vbe usun emwi nọ si ẹre nọ na khẹke ne ima gha gbarokotọ ghee evbayi? (b) De evbayi nọ ghi yẹẹ ruẹ sẹ?

⁴ Ọkpa vbe usun emwi nọ si ẹre nọ na khẹke ne ima gha gbarokotọ ghee evbayi, ọre rhunmwuda wẹẹ, e Jehova hoo ne ima gha ru vberriọ. Ọ khare wẹẹ: “Tọn aro mu ghee odukhunmwu!” Ọ vbe tama ima wẹẹ: “De ọmwa nọ yi avbe emwi ne u dẹghe na?” Ma wa rẹn ewanniẹn ọghe inọta na. (Aiz 40:26) Emwi bun ne Jehova yi ye ẹrinmwi, erriọ vbe yi emwi nibun ye uhunmwu otagbọn na kevbe okun. Ma gha wa miẹn emwi ruẹ vbe ima ghaa gbarokotọ ghee avbe evbayi na. (Psm 104:24, 25) Muẹn roro vbene Osanobua ya yi ima ne emwa nagbọn. Te ọ yi ima ne emwi hia ne irẹn yi gha sẹ ima ọyẹnmwẹ. Te ọ yi ima ne ima sẹtin gha dẹghe, ne ima sẹtin gha họn ẹmwẹ, ne ima sẹtin gha rẹn vbe emwi gha dekaẹn egbe ima, ma gha vbe rhie emwi ye unu ma ghi sẹtin rẹn deghẹ te ọ rriara ra te ọ rhiẹnrhiẹn, ọ na vbe ruẹ ne ima sẹtin gha wia emwi.

5. Zẹvbe nọ rre ebe Rom 1:20, ma ghaa gbarokotọ ghee evbayi, de vbe nọ khian ya ru iyobọ ne ima hẹ?

⁵ E Baibol vbe gi ima rẹn emwi ọvbehe nọ si ẹre nọ na khẹke ne ima gha gbarokotọ ghee evbayi. Evbayi ya ima rẹn aro ọmwa ne Osanobua khin. (Tie Rom 1:20.) Vbe igiemwi, u gha gbarokotọ ghee emwi hia ne Osanobua yi, te ehia ye mose mose. Ọna ma rhie ẹre ma wẹẹ, Osa nọ mwẹ ẹwaẹn nọ ra? Vbe muẹn roro, evbare ughughan ne Osanobua yi, te ehia wa rhie ẹre ma wẹẹ, ọ hoẹmwẹ ima. Ma ghaa gbarokotọ ghee emwi hia ne Osanobua yi, ma ghi do rẹn aro ọmwa nọ khin, ọna ghi vbe ya ima sikẹ ọre sayọ. Nian, uwa gi ima guan kaẹn vbene Osanobua  ya loo emwi nọ yi ya ma emwa emwi vbe ẹghẹ nọ gberra.

6. De emwi ne ima gha miẹn ruẹ deghẹ ima na gha gbarokotọ ghee avbe ahianmwẹ ni ke ihe ọkpa tin yo ihe ọvbehe?

⁶ E Jehova mwamwa ẹghẹ ye emwi hia nọ ru. Ukpo ukpo, ẹre Ivbi Izrẹl ya bẹghe ahianmwẹ na tie ẹre ọlọkọmwọrhu, vbe iran ghaa tin rrie odẹ okuọ vbe ugbamwẹ uki ọghe February ya sẹ vba gha fian uki e May ye ihe eva. Osanobua tama Ivbi Izrẹl wẹẹ, “Avbe ọlọkọmwọrhu rẹn ẹghẹ nọ kere ne iran ya werriegbe.” (Jer 8:7) Zẹvbe ne Jehova ru ẹre ne avbe ahianmwẹ na mieke na rẹn ẹghẹ nọ khẹke ne iran ya tin gha rrie ehe ne iran rrie, ọ vbe mwamwa ẹghẹ yọ nẹ, nọ khian ya bu ohiẹn emwa nagbọn. Vbe ẹdẹnẹrẹ, ma gha bẹghe avbe ahianmwẹ ni ke ihe ọkpa tin rrie ihe ọvbehe, ọ keghi ye ima ẹre rre wẹẹ, e Jehova mwamwa “ẹghẹ” yọ nẹ, nọ khian ya guọghọ agbọn dan na rua.—Hab 2:3.

7. De emwi ne ima gha miẹn ruẹ, vbe ima gha gbarokotọ ghee odẹ ne ahianmwẹ ya tin? (Aizaia 40:31)

⁷ E Jehova rhie ẹtin ne eguọmwadia ẹre. E Jehova keghi loo Aizaia ya tama emwa rẹn wẹẹ, ẹghẹ ke ẹghẹ ne egbe ya wọọ iran, irẹn gha rhie ẹtin ne iran ya “tin kpa vbe na ghee oghohọn.” (Tie Aizaia 40:31.) Ẹghẹ hia ẹre Ivbi Izrẹl ya gha bẹghe avbe oghohọn ni tin ghee odukhunmwu, ẹhoho ne wẹrẹrẹ ghi wa gha mu iran khian, vbene iran i na gbe ifuẹn. Ọna keghi wa ya ima ẹre rre wẹẹ, zẹvbe ne Jehova rhie ẹtin ne avbe ahianmwẹ na, ọ gha vbe rhie ẹtin ne eguọmwadia ẹre. Ẹghẹ ke ẹghẹ ne u ya bẹghe ahianmwẹ nọkhua nọ tin ghee odukhunmwu vbe nẹi na gbe ifuẹn, u ghi yerre wẹẹ, e Jehova gha vbe rhie ẹtin nuẹn ya la avbe ọlọghọmwa ne u ye gberra.

8. De emwi ne Job miẹn ruẹ vbe ọ gbarokotọ ghee emwi ne Osanobua yi? De emwi ne ima miẹn ruẹ vbe ọna?

⁸ E Jehova sẹ ne ima gha mu ẹtin yan. E Jehova keghi ru iyobọ ne Job nọ mieke na mu ẹtin yan irẹn ẹsẹsẹmwẹse. (Job 32:2; 40:6-8) Vbe Jehova ghi gu e Job ziro, ọ keghi gi ẹre rẹn vbekpa emwi eso ne irẹn yi, vbe na ghee avbe orhọnmwẹ ni rre orere iso, okuku ni rre iso, kẹ kevbe ayan ọghe avannukhunmwu. E Jehova vbe guan kaẹn avbe aranmwẹ ọvbehe vbe na ghee ede kevbe ẹsin. (Job 38:32-35; 39:9, 19, 20) Ena hia rhie ẹre ma wẹẹ, e Jehova wa mwẹ ẹtin, ahoẹmwọmwa kevbe ẹwaẹn. Ọna keghi ru iyobọ ne Job ya do mu ẹtin yan e Jehova sayọ. (Job 42:1-6) Ma ghaa gbarokotọ ghee emwi ne Osanobua yi, ọ gha ya ima rẹn wẹẹ, ai miẹn ọmwa nọ mwẹ ẹwaẹn kevbe ẹtin vbe ne Jehova ye. Ọ gha sẹtin sọfurre ye ọlọghọmwa hia ne ima werriẹ aro daa. Ọ gha gele sọfurre yọ vbe odaro. Ọna gha ru iyobọ ne ima ya gele mu ẹtin yan rẹn.

9-10. De emwi ne ovẹn kevbe amẹ nọ rhọọ ma ima re vbekpa e Jehova?

⁹ E Jesu kakabọ wa rẹn emwi hia ne Jehova yi. Zẹvbe “ọka iwinna,” ẹkpotọ keghi kie ne Jesu ya deba Erhae yi emwi hia. (Itan 8:30) Vbe Jesu ghi rre uhunmwu otagbọn na, ọ keghi loo evbayi ya ma erhuanegbe ẹre emwi vbekpa Erhae. Gi ima guan kaẹn emwi eso nọ ma iran re.

¹⁰ Te Jehova wa hoẹmwẹ emwa hia. Vbe Jesu kporhu vbe uhunmwu oke, ọ keghi tama avbe erhuanegbe ẹre vbekpa ovẹn kevbe amẹ. Emwa i mobọ ka emwi eva na yọ. Emwi eva na wa kakabọ hin usi vbe ẹdagbọn ima. E Jehova gha te sẹtin kha wẹẹ, irẹn i khian gi amẹ rhọọ ra ne irẹn gi ovẹn yunmwu sẹ eke ne emwa nẹi ga irẹn ye. Nọghayayerriọ, ọ keghi ya ovẹn kevbe amẹ ru emwa hia ẹse. (Mat 5:43-45) Te Jesu ya ọna ma erhuanegbe ẹre wẹẹ, ọ khẹke ne iran hoẹmwẹ emwa hia. Ẹghẹ ke ẹghẹ ne u ya miẹn ovẹn nọ dero nẹ vbe ẹghẹ ota, kevbe amẹ nọ rhọọ, ọ ghi ye ruẹ ẹre rre wẹẹ, Osa ọghe ahoẹmwọmwa nẹi gbe ewanmwẹ  ghee obọ ọkpa ẹre Jehova khin. Igiemwi ọghẹe gha gu ima kpa ya gha rhie ahoẹmwọmwa ma, ma ghi gha kporhu ma emwa hia ne ima rhirhi miẹn.

11. Ma ghaa gbarokotọ ghee avbe ahianmwẹ ni tin khian vbe orere iso, vbọ khian ya rhie igiọdu ne ima hẹ?

¹¹ E Jehova kpemehe emwi na ya yin agbọn ne ima. Vbe Jesu kporhu vbe uhunmwu oke, ọ vbe kha wẹẹ: “Uwa gbarokotọ ghee avbe ahianmwẹ ni tin vbe orere iso; iran i kọ, iran i rhọọ, iran i vbe mwẹ aza ne iran viọ emwi yi, sokpan Erha uwa nọ rre ẹrinmwi ye koko iran.” Ọ gha kẹ, emwa ne Jesu gu guan wa gha bẹghe avbe ahianmwẹ ni tin khian vbe orere iso, vbe ọ nọ iran wẹẹ: “Uwa ma hin usi sẹ iran ra?” (Mat 6:26) Igiemwi ne Jesu loo ro na wa deyọ! Te ọ yae gi ima rẹn wẹẹ, e Jehova gha sẹtin kpemehe emwi ne ima gualọ ne ima. (Mat 6:31, 32) Te emwi ne Jesu loo evbayi ya ma emwa re, wa ye ru iyobọ ne eguọmwadia e Jehova do sẹ ẹdẹnẹrẹ. Ọ mwẹ ọtẹn nokhuo ọkpa nọ re arọndẹ nọ rre Spain, te iro wa han ọtẹn nokhuo na, rhunmwuda ọ ma miẹn eke nọ maan nọ khian dia. Sokpan vbe ọ ghi bẹghe avbe ahianmwẹ ni rri ikpẹ ọmọ okọ kevbe ọmọ erhan na tie ẹre berry, orhiọn ọnrẹn na ghi sotọ. Ọ khare wẹẹ, “I keghi bẹghe ẹre wẹẹ, e Jehova gbaroghe avbe ahianmwẹ na, ọ na ya mwẹ rẹn wẹẹ, ọ gha vbe gbaroghe mwẹ.” Vbọ ma he kpẹẹ vba, ọtẹn na keghi miẹn ehe nọ maan nọ khian gha dia.

12. Zẹvbe nọ rre ebe Matiu 10:29-31, de emwi ne avbe ahianmwẹ ne giẹrẹ ma ima re vbekpa e Jehova?

¹² Aro nọ ghaan ẹre Jehova ya ghee dọmwadẹ ima. Vbene Jesu te gie erhuanegbe ẹre ya kporhu, ọ na ru iyobọ ne iran, ne iran ghẹ mieke na gha mu ohan emwa ni zẹ iran kpokpo. (Tie Matiu 10:29-31.) E Jesu keghi ya igiemwi ọkpa ru iyobọ ne erhuanegbe ẹre, ọ na guan kaẹn ahianmwẹ ọkpa (sparrow) na wa mobọ miẹn vbe otọ Izrẹl. Vbe ẹghẹ e Jesu, emwa ma gha ghee avbe ahianmwẹ na sẹ emwi rhọkpa. Sokpan e Jesu tama erhuanegbe ẹre wẹẹ: “Ọkpa i rrọọ vbe uwu iran nọ gha de fi otọ, vbene Erha uwa nọ rre ẹrinmwi i na rẹn.” Ọ na ghi kha wẹẹ: “Uwa hin usi sẹ avbe ahianmwẹ ne giẹrẹ nibun.” Te Jesu ya ọna rhie igiọdu ne erhuanegbe ẹre wẹẹ, aro nọ ghaan ẹre Jehova ya ghee dọmwadẹ iran, rhunmwuda ọni, ọ ma khẹke ne iran gha mu ohan ukpokpo. Ẹi mwẹ ne erhuanegbe Jesu ghẹ ye ẹmwẹ nọ tae na rre, vbe iran gha miẹn avbe ahianmwẹ na, zẹvbe ne iran ya gha kporhu khian vbe orere ẹvbo kevbe dọmwadẹ igue. Ẹghẹ ke ẹghẹ ne u ya miẹn avbe ahianmwẹ ne giẹrẹ, gi ẹre gha ye ruẹ ẹre rre wẹẹ aro nọ ghaan ẹre Jehova ya ghee ruẹ, rhunmwuda u “hin usi sẹ avbe ahianmwẹ ne giẹrẹ nibun.” Vbe ẹtin e Jehova, ai miẹn ukpokpo ne ima i khian sẹtin zin egbe ẹre.—Psm 118:6.

13. Vbọ khian ru iyobọ ne ima, ne ima mieke na gha miẹn emwi ruẹ vbe evbayi ne ima bẹghe?

¹³ Emwi bun ne ima gha miẹn ruẹ vbekpa e Jehova vbe ima ghaa gbarokotọ ghee emwi nọ yi. Odẹ vbo? Okaro, ọ khẹke ne ima gha zẹ ẹghẹ kọ ya gbarokotọ ghee evbayi. Nogieva, ma ghi hia ne ima rẹn emwi nọ ma ima re vbekpa e Jehova. Ọghe ne ẹmwata, ẹi khian wa gha khuẹrhẹ  ne ima sẹtin ru emwi eva na guan kaẹn na. Ọtẹn nokhuo ọkpa na tie ẹre Géraldine, nọ ke Cameroon rre khare wẹẹ, “Orere ẹvbo ẹre I na waan, rhunmwuda ọni, I na do bẹghe ẹre wẹẹ, ẹi wa khuẹrhẹ ne ọmwa sẹtin rhie ẹghẹ ya gha gbarokotọ ghee evbayi, te ọ gha loo ẹrhiọn yọ.” Ọdiọn ọkpa na tie ẹre Alfonso khare wẹẹ, “I do bẹghe ẹre nẹ wẹẹ, te ọ khẹke ne I zẹ ẹghẹ kọ ne I khian ya gha gbarokotọ ghee emwi ne Jehova yi, I ghi vbe gha muẹn roro emwi ne iran ma mwẹ re vbekpa e Jehova.”

14. De emwi ne Devid miẹn ruẹ, vbe ọ gbarokotọ ghee emwi ne Osanobua yi?

¹⁴ Te Devid wa gha gbarokotọ ghee evbayi. Ọ keghi tama e Jehova wẹẹ: “Mẹ gha ghee iso ne uwẹ yi, avbe uki kevbe orhọnmwẹ ne uwẹ viọ ye ihe iran, vbe ọmwa khin, ne uwẹ mu ẹmwẹ ọnrẹn roro?” (Psm 8:3, 4) Vbe Devid ghi tọn aro mu ghee iso vbe asọn, emwi nọ bẹghe na wa yẹẹ ọre, ẹi re ọni ọkpa, ọ vbe gha muẹn roro emwi ne avbe orhọnmwẹ nọ bẹghe ma irẹn re vbekpa Osanobua. Ọ keghi do miẹn vbene Jehova kpọlọ hẹ. Ọ vbe mwẹ ẹghẹ ne Devid vbe ya gha muẹn roro vbene irẹn ya do khian ọmọ hẹ vbe ako ọmọ ọghe iye irẹn. Zẹvbe nọ ya gha mu avbe emwi ọyunnuan na roro, erriọ ya do kakabọ gha gbọyẹmwẹ ye ẹwaẹn ne Jehova mwẹ.—Psm 139:14-17.

15. De emwi ne evbayi he ma ruẹ re vbekpa e Jehova? Ru igiemwi yọ. (Psalm 148:7-10)

¹⁵ Vbe na ghee Devid, ẹi khian lọghọ ruẹ u ke miẹn evbayi nọ gha ma ruẹ emwi vbekpa e Jehova. U gha ghee emwi hia ne Jehova yi, ọ gha ya ruẹ rẹn aro ọmwa ne Jehova khin. Vbe igiemwi, hia ne u muẹn roro vbene Jehova mwẹ ẹtin hẹ vbe ovẹn gha rhie mu ruẹ. (Jer 31:35) U gha bẹghe ahianmwẹ nọ bọ oko, u ghi muẹn roro vbene Jehova mwẹ ẹwaẹn hẹ. U gha bẹghe ovbi ekita nọ khu ẹrhunrhun ẹnrẹn khian, ọ gha ya ruẹ rẹn wẹẹ, e Jehova hoo ne emwi gha rhie ima ogiẹ. Vbe kpọnmwẹ e Jehova ye ahoẹmwọmwa nọ mwẹ, vbe u gha bẹghe iye ọmọ nọ gu ovbi ẹre ku. Ẹkpotọ nibun wa kie ne ima ya rẹn aro ọmwa ne Jehova khin, rhunmwuda emwi hia ne Jehova yi, ke nọ kpọlọ ke nọ kanmwa, ke ni sikẹ ima ke ni rre urria, te ehia wa rhie urhomwẹ gie Jehova.—Tie Psalm 148:7-10.

16. De emwi nọ khẹke ne ima ru?

¹⁶ Osa ne ima ga mwẹ ẹwaẹn, ọ gbaroghe ima, ọ guẹ ona, erriọ vbe ya mwẹ ẹtin. Ma gha gele gbarokotọ ghee evbayi, ma gha miẹn emwi nibun ọvbehe ruẹ vbekpa Osanobua. Nọnaghiyerriọ, uwa gi ima gha gbarokotọ ghee evbayi vbe ẹghẹ hia, ma ghi vbe gha muẹn roro emwi nọ ma ima re vbekpa e Jehova. Ma gha ru vberriọ, ọ gha ya ima sikẹ Ayi ọghomwa sayọ. (Jems 4:8) Vbe ako iruẹmwi nọ ghi lele ọna, ma gha guan kaẹn vbene evbibiẹ emọ khian ya loo evbayi ya ma ivbi iran emwi, ne iran mieke na sikẹ e Jehova.