1. ¿Achkë xtoʼö Job rchë más xtamaj ruwäch Jehová?

 TAPEʼ Job kikʼë ye kʼïy winäq xtzjon wä, rkʼë jbʼaʼ ri majun bʼëy xmestaj ta ya riʼ ri tzij xuʼän rkʼë Dios. Jehová xuʼij che rä chë kerutzʼetaʼ jojun ri rubʼanon qa, rma ya riʼ xttoʼ Job rchë nutzʼët chë ryä kan kowan runaʼoj chqä chë nkowin yeruchajij rusamajelaʼ. Job xkowin xtzʼët chë, we Dios nuyaʼ ri nkʼatzin chkë ri chköp, ryä chqä xtkowin xtuʼän ya riʼ rkʼë ryä (Job 38:39-41; 39:1, 5, 13-16). Taq xchʼobʼon chrij ri rubʼanon qa Jehová, Job kan kʼïy xtamaj chrij ri runaʼoj Dios.

2. ¿Achkë rma kʼo mul rkʼë jbʼaʼ kʼayewal nuʼän chqawäch nqatzʼët ri rubʼanon qa Jehová?

² Röj chqä xtqatamaj más ruwäch Jehová we xtqatzʼët ri rubʼanon qa. Ye kʼa rkʼë jbʼaʼ ma chaq bʼaʼ ta nuʼän chqawäch nqaʼän riʼ. We pa tinamït yoj kʼo wä, rkʼë jbʼaʼ ma kan ta nqatzʼët ri rubʼanon qa Jehová. Y tapeʼ ma pa tinamït ta yoj kʼo wä, rkʼë jbʼaʼ nqanaʼ chë ma jamäl ta qawäch rchë nqaʼän riʼ. Rma riʼ tqatzʼetaʼ achkë rma kan kʼo rejqalen nqajäm qawäch rchë nqatzʼët ri rubʼanon qa Dios. Chqä xtqatzʼët achkë rubʼanik xkiksaj ya riʼ Jehová chqä Jesús rchë xkikʼüt utziläj taq naʼoj, y achkë ütz nqaʼän rchë ronojel mul kʼo nqatamaj qa chrij ri rubʼanon qa Dios.

3. ¿Achkë rma nqaʼij chë Jehová nrajoʼ wä chë Adán kan kiʼ rukʼuʼx nuʼän rkʼë ri rubʼanon qa ryä?

³ Jehová nrajoʼ wä chë ri naʼäy achï kiʼ rukʼuʼx nuʼän rkʼë ri rubʼanon qa ryä. Rma riʼ xyaʼ qa Adán chpan jun kotzʼijaläj ilew rchë nutïk ruwäch chqä rchë nuʼän kotzʼijaläj che rä jontir le Ruwachʼlew (Gén. 2:8, 9, 15). Taquʼ achkë komä xnaʼ  Adán taq xtzʼët achkë rubʼanik xebʼos pä ri ijaʼtz chqä xesijan pä ri kotzʼiʼj. Kan jun nimaläj spanïk xyaʼöx qa che rä Adán taq xbʼix che rä chë tchajij ri jardín de Edén. Jehová chqä xuʼij che rä chë tyaʼ kibʼiʼ ri chköp (Gén. 2:19, 20). Jehová xkowin ta xuʼän ri samaj riʼ, ye kʼa pa ruqʼaʼ Adán xyaʼ wä qa. Rkʼë jbʼaʼ Adán naʼäy xtzʼët kibʼanik chqä achkë yekiʼän ri chköp kʼa riʼ xtzʼët achkë kibʼiʼ xyaʼ. Kantzij na wä chë Adán kan jaʼäl xnaʼ xuʼän ri samaj riʼ, rma xuʼän chë xkowin xtzʼët chë Jehová kan kowan runaʼoj chqä chë kan jaʼäl jontir ri xuʼän qa.

4. a) ¿Achkë jun rma ri nkʼatzin nqatzʼët achkë rubʼanon qa Jehová? b) ¿Achkë chkë ri rubʼanon qa Jehová más nqä chawäch rït?

⁴ Jun rma ri nkʼatzin nqatzʼët ri rubʼanon qa Jehová ya riʼ chë ryä nrajoʼ chë nqaʼän riʼ. Rma riʼ nuʼij reʼ chqë: «Kixtzuʼun chkaj y titzʼetaʼ». Chrij riʼ, nukʼutuj reʼ: «¿Achkë bʼanayon kichë jontir reʼ?». Röj kan qataman riʼ (Is. 40:26). Jehová ma xa xuʼ ta ri kʼo chkaj xuʼän, xa kan xuʼän chqä ri kʼo chwäch le Ruwachʼlew chqä ri kʼo chpan ri mar, y jontir reʼ kan kʼïy nkikʼüt qa chqawäch chrij ryä (Sal. 104:24, 25). Chqä taquʼ rij achkë rubʼanik xqr-än qa Dios. Ryä xuʼän qa chqë chë kan jaʼäl nunaʼ qan taq nqatzʼët jontir ri rubʼanon qa. Y rchë nqkowin nqaʼän riʼ ryä xuʼän qa chqë chë nqkowin nqtzuʼun, nqkʼoxan, nqseqon, nqachäp xa bʼa achkë jun chqä nqanaʼ rukiʼil xa bʼa achkë jun.

5. Rkʼë ri nuʼij Romanos 1:20, ¿achkë rma kan ütz chë röj nqatzʼët achkë rubʼanon qa Jehová?

⁵ Le Biblia nuʼij chik jun rma ri kan kʼo rejqalen ri achkë rma nkʼatzin nqatzʼët ri rubʼanon qa Jehová: nqrtoʼ rchë nqatamaj más chrij ri naʼoj ye kʼo rkʼë (taskʼij ruwäch Romanos 1:20). Jojun tzʼetbʼäl. Taq nqatzʼët achkë rubʼanik rubʼanon qa Jehová che rä jontir, nukʼüt chqawäch chë ryä kan kʼo runaʼoj. Y rma nqkowin nqanaʼ rukiʼil xa bʼa achkë jun ya riʼ nukʼüt chqawäch chë Dios kan kowan nqrajoʼ. Taq rkʼë ri rubʼanon qa Dios nqatzʼët achkë naʼoj ye kʼo rkʼë, ya riʼ nqrtoʼ rchë nqatamaj más ruwäch chqä nuʼän chë más nqajoʼ nqjelun rkʼë. Komä tqatzʼetaʼ achkë rubʼanik ruksan Jehová ri rubʼanon qa rchë nukʼüt utziläj taq naʼoj chqawäch.

6. ¿Achkë nqatamaj qa chkij ri ajxikʼ taq chköp ri yebʼä jukʼan chik tinamït?

⁶ Jehová kan pa ruqʼijul nuʼän che rä jontir. Ronojel junaʼ, chukojöl febrero chqä mayo, ri israelitas yekitzʼët wä cigüeñas ri yebʼä wä pa norte. Jehová xuʼij reʼ chkë ri israelitas: «Ri cigüeña ri kʼo chkaj retaman ajän nkʼatzin nbʼä jukʼan chik» (Jer. 8:7).  Achiʼel xuʼän Jehová kikʼë re chköp reʼ, ryä chqä ruchaʼon chik jun qʼij rchë nuqʼät tzij pa kiwiʼ ri winäq. Taq yeqatzʼët ri ajxikʼ taq chköp yebʼä jukʼan chik, nunataj chqë chë Jehová ya ruchaʼon chik ri qʼij rchë xtchüp ruwäch ri itzelal, y kan ütz nqakʼuqbʼaʼ qakʼuʼx chë ryä xtuʼän riʼ (Hab. 2:3).

7. ¿Achkë nqatamaj qa chkij ri rubʼanik yebʼä chkaj ri ajxikʼ taq chköp? (Isaías 40:31).

⁷ Jehová nuyaʼ kichqʼaʼ rusamajelaʼ. Jehová xksaj ri profeta Isaías rchë xuʼij chkë rusamajelaʼ chë taq xtkinaʼ chë majun ta chik kichqʼaʼ o taq kowan xkebʼison, ryä xtuʼän chë ryeʼ «kan xtjeʼ kichqʼaʼ kan achiʼel jun águila taq nxikʼan» (taskʼij ruwäch Isaías 40:31). Ri israelitas rukʼulun wä chkë nkitzʼët chë ri águilas nkiksaj ri kʼatän kaqʼiqʼ rchë yalöj yejeʼ chkaj tapeʼ ma kan ta nkiksaj kichqʼaʼ. Reʼ nunataj chqë chë, achiʼel nuʼän Jehová kikʼë re chköp reʼ ri kan nuyaʼ kichqʼaʼ, ryä chqä nkowin nuyaʼ kichqʼaʼ rusamajelaʼ. Rma riʼ, taq rït xtatzʼët jun ajxikʼ chköp ri bʼenäq chkaj ye kʼa ma najin ta nusloj ruxikʼ, tnatäj chawä chë Jehová nkowin nuyaʼ awchqʼaʼ rchë xkakowin xkaqʼax chkiwäch ri kʼayewal.

8. a) ¿Achkë xtamaj Job chrij ri rubʼanon qa Jehová? b) ¿Achkë nqatamaj qa röj chrij riʼ?

⁸ Jehová kan ütz nakʼuqbʼaʼ akʼuʼx chrij. Ryä xuʼän chë Job kan más xkʼuqbʼaʼ rukʼuʼx chrij taq xtzjon rkʼë (Job 32:2; 40:6-8). Ryä xtzjoj che rä kʼïy ri rubʼanon qa, achiʼel ri chʼumilaʼ, ri sutzʼ chqä ri kyopaʼ. Ryä chqä xtzjoj che rä chkij ri chköp, achiʼel ri achij wakx ri rchë pa qʼayis chqä ri kej (Job 38:32-35; 39:9, 19, 20). Jontir ri xtzjoj Jehová che rä ma xa xuʼ ta xtoʼ Job rchë xtzʼët chë Dios kan kowan ruchqʼaʼ kʼo, xa kan xtoʼ chqä rchë xtzʼët chë ryä kan kowan nqrajoʼ chqä chë kan kowan runaʼoj kʼo. Ri tzij xkiʼän chkiwäch xtoʼ Job rchë más xkʼuqbʼaʼ rukʼuʼx chrij Jehová (Job 42:1-6). Ke riʼ chqä nbʼanatäj qkʼë röj. Taq nqanukʼuj rij jontir ri rubʼanon qa Jehová, nunataj chqë chë majun ta chik jun ri kʼo más runaʼoj chqä más ruchqʼaʼ chwäch ryä. Ryä chqä nkowin nusöl jontir ri kʼayewal qlon, y kan xtuʼän riʼ. Ri nqaquʼ rij ya riʼ nqrtoʼ rchë más nqakʼuqbʼaʼ qakʼuʼx chrij.

9, 10. ¿Achkë nkikʼüt chqawäch chrij Jehová ri Qʼij chqä ri jöbʼ?

⁹ Jesús kan kʼïy wä retaman chrij ri rubʼanon qa Rutataʼ, rma xtoʼ chubʼanik jontir ri kʼo (Prov. 8:30). Taq kʼo chik chwäch le Ruwachʼlew, ryä xksaj ri rubʼanon qa Rutataʼ rchë xkʼüt chkiwäch rutzeqelbʼëy kʼïy naʼoj chrij. Tqatzʼetaʼ jojun chkë riʼ.

¹⁰ Jehová yerajoʼ jontir winäq. Chpan ri Sermón del Monte, Jesús xtzjoj chkë rutzeqelbʼëy chrij ri Qʼij chqä ri jöbʼ, kaʼiʼ ri rubʼanon qa Jehová ri ma kan ta nkiyaʼ chik kan ri winäq chkij. Re kaʼiʼ reʼ kan yekʼatzin rchë ma nqkäm ta. Rma Jehová kan kowan najowan, nuyaʼ pä ri Qʼij chqä ri jöbʼ pa kiwiʼ jontir tapeʼ ye kʼo ma nkiyaʼ ta ruqʼij (Mat. 5:43-45). Jesús xksaj re tzʼetbʼäl reʼ rchë xkʼüt chkiwäch rutzeqelbʼëy chë Jehová nrajoʼ chë yeqajoʼ jontir winäq. Taq jun tqaqʼij xtqatzʼët chë ri kaj kan jaʼäl rubʼanon o taq xtqatzʼët ri musmül, tnatäj chqë chë Jehová yerajoʼ jontir winäq. Ri tzʼetbʼäl nuyaʼ qa chqawäch nqrtoʼ rchë nqakʼüt chkiwäch jontir winäq chë yeqajoʼ taq nqatzjoj le Biblia chkë.

11. ¿Achkë rubʼanik nqrtoʼ ri yeqatzʼët ri ajxikʼ taq chköp?

¹¹ Jehová nuyaʼ pä ri nkʼatzin chqë rchë ütz qawäch nqjeʼ. Jesús chqä xuʼij qa reʼ chpan ri Sermón del Monte: «Keʼitzʼetaʼ ri ajxikʼ taq chköp. Ryeʼ ma yetkonäj ta, ma nkesaj ta ruwäch tkoʼn nixta nkikʼöl ruwäch tkoʼn, ye kʼa ri Qatataʼ kʼo chkaj kan  yerutzüq». Rkʼë jbʼaʼ, ri najin wä yekʼoxan rchë Jesús xkitzʼët jojun ajxikʼ taq chköp taq ryä xkʼutuj reʼ chkë: «¿Ma más ta komä iqʼij rïx chkiwäch ryeʼ?» (Mat. 6:26). Jesús kan jaʼäl rubʼanik xkʼüt chqawäch chë Jehová ronojel mul xtyaʼ pä ri achkë nkʼatzin chqë (Mat. 6:31, 32). Ri xkʼüt qa Jesús kʼa nukʼuqbʼaʼ na kikʼuʼx rusamajelaʼ Dios chkipan ri qʼij yoj kʼo komä. Jun precursora ri kʼa qʼopoj na ri kʼo España kan xbʼison rma majun ta wä jun rachoch nrïl. Ye kʼa kan xkʼuqbʼaʼ rukʼuʼx taq xtzʼët jojun ajxikʼ taq chköp ri najin wä yewaʼ. Ryä nuʼij: «Ya riʼ xnataj chwä chë, we Jehová yeruchajij ryeʼ, xkiruchajij chqä rïn». Jbʼaʼ chrij riʼ ri qachʼalal riʼ xrïl jun rachoch.

12. Rkʼë ri nuʼij chpan Mateo 10:29-31, ¿achkë nkikʼüt qa ri taq tzʼkïn chqawäch chrij Jehová?

¹² Jehová chqajujnal nqrajoʼ. Taq majanä kerutäq ru-apóstoles chutzjoxik Ruchʼaʼäl Dios, Jesús xerutoʼ rchë ma xkixiʼij ta kiʼ chkiwäch ri winäq ri xtkipabʼaʼ kiʼ chkiwäch (taskʼij ruwäch Mateo 10:29-31). Ryä xuʼän riʼ taq xtzjoj chkë chrij jun ajxikʼ chköp ri tamatäl kowan ruwäch pa Israel: ri tzʼkïn. Chkipan ri qʼij qa riʼ, ri taq chköp riʼ kan majun ta kajäl. Ye kʼa Jesús xuʼij reʼ chkë rutzeqelbʼëy: «Majun ta jun chkë ryeʼ nqä pan ilew ri ma ta nnaʼëx rma Itataʼ kʼo chlaʼ chkaj». Ryä chqä xuʼij: «Rïx kʼo más iqʼij chkiwäch kʼïy taq tzʼkïn». Ke riʼ rubʼanik xkʼüt chkiwäch chë Jehová kan chkijujnal yerajoʼ. Ya riʼ xerutoʼ rchë ma xkixiʼij ta kiʼ chkiwäch ri kʼayewal xeyaʼöx pa kiwiʼ xa rma xkinmaj rutzij. Kantzij na wä chë rutzeqelbʼëy Jesús xnatäj pä chkë ri xuʼij ryä chkë taq xkitzjoj Ruchʼaʼäl Dios chqä xekitzʼët ri taq tzʼkïn. Rït chqä, ronojel mul ri xtatzʼët jun ti tzʼkïn, tnatäj chawä chë Jehová kan kowan yatrajoʼ, rma rït chqä kʼo más aqʼij «chkiwäch kʼïy taq tzʼkïn». Rkʼë rutoʼik Jehová rït xkakowin xkaqʼax chkiwäch ri kʼayewal xtyaʼöx pan awiʼ xa rma nayaʼ ruqʼij (Sal. 118:6).

13. ¿Achkë nkʼatzin nqaʼän rchë nqatamaj más chrij Jehová rkʼë ri rubʼanon qa?

¹³ Taq nqatzʼët jontir ri rubʼanon qa Jehová, röj kan kʼïy nqatamaj qa chrij ryä. Rma riʼ, nkʼatzin nqajäm qawäch rchë nqaʼän riʼ chqä rchë nqchʼobʼon chrij ri achkë nukʼüt qa chqawäch chrij ryä. Rkʼë jbʼaʼ ma ronojel ta mul chaq bʼaʼ xtuʼän chqawäch xtqaʼän riʼ. Jun qachʼalal ixöq aj Camerún ri rubʼiniʼan Géraldine nuʼij: «Rma pa tinamït xikʼïy wä pä, xkʼatzin xintäj más nqʼij rchë xintzʼët ri rubʼanon qa Jehová». Jun ukʼwäy bʼey ri rubʼiniʼan Alfonso nuʼij: «Ri ütz rubʼanon chi nwäch rïn ya riʼ njäm nwäch rchë yijeʼ nyonïl rchë ntzʼët ri rubʼanon qa Jehová chqä rchë nquʼ rij achkë nukʼüt qa chi nwäch chrij ryä».

14. ¿Achkë xtamaj David taq xquʼ rij ri rubʼanon qa Jehová?

 ¹⁴ Ri qʼatöy tzij David xjäm ruwäch rchë xquʼ rij achkë nutamaj qa chrij ri rubʼanon Jehová. Ryä xuʼij reʼ che rä: «Taq ntzʼët ri kaj chqä jontir ri abʼanon qa, ri Ikʼ chqä ri chʼumilaʼ ri abʼanon qa, ¿achkë ta kʼa ruqʼij jun winäq ri xa nkäm rchë chë yachʼpü chrij […]?» (Sal. 8:3, 4). David ma xa xuʼ ta xtzuʼun chkaj rchë xerutzʼët ri jaʼäl taq chʼumilaʼ, xa kan xquʼ rij achkë nkikʼüt qa ri chʼumilaʼ chwäch chrij Dios. Ryä xqʼax chwäch chë Jehová kan nimaläj ruqʼij. Kʼo chik nkʼaj mul, David xquʼ rij ri xbʼanatäj rkʼë taq xkʼïy pä chpan ruteʼ. Taq xquʼ rij ya riʼ, kan más na chik xtyoxin rma Jehová kan kowan runaʼoj kʼo (Sal. 139:14-17).

15. ¿Kʼo naʼoj ri ye kʼo rkʼë Jehová atzʼeton rït taq ayaʼon awan chrij ri rubʼanon qa? Tayaʼ jojun tzʼetbʼäl (Salmo 148:7-10).

¹⁵ Achiʼel xuʼän David, röj chqä ma nkʼatzin ta na kʼa näj nqbʼä wä rchë nqïl jun ri achoq chrij ütz nqchʼobʼon wä. We rït natzʼët achkë ye kʼo chiʼanaqaj, xkakowin xtatzʼët kʼïy chkë ri naʼoj ri ye kʼo rkʼë Jehová. Jojun tzʼetbʼäl. Tatzʼetaʼ chë Jehová kan kowan ruchqʼaʼ kʼo taq xtanaʼ chë ri Qʼij kowan nkʼaton (Jer. 31:35). Tatzʼetaʼ chë Dios kan kowan runaʼoj kʼo taq xtatzʼët achkë rubʼanik jun axikʼ chköp nuʼän rusok. Tatzʼetaʼ chqä chë Jehová kan kiʼ rukʼuʼx taq xtatzʼët achkë rubʼanik jun ti tzʼeʼ nutzeqelbʼej rujey. Y kan katyoxin taq xtatzʼët chë Jehová kowan najowan taq xtatzʼët achkë rubʼanik jun teʼej netzʼan rkʼë runeʼy. Röj kan kʼo kʼïy rubʼanik nqatamaj chrij ri Qatataʼ kʼo chkaj taq nqatzʼët achkë rubʼanon qa, rma jontir ri rubʼanon qa —ye nmaʼq o ye koköj, ye kʼo näj o naqaj— nkiyaʼ ruqʼij (taskʼij ruwäch Salmo 148:7-10).

16. ¿Achkë nkʼatzin nqayaʼ chqawäch nqaʼän?

¹⁶ Majun ta chik jun ri más runaʼoj, más najowan, más ruchqʼaʼ chqä kan jaʼäl nuʼän che rä jontir chwäch ri qa-Dios. Röj nqkowin yeqatzʼët ri naʼoj riʼ chqä nkʼaj chik naʼoj ri ye kʼo rkʼë taq nqatzʼët jontir ri rubʼanon qa; xa xuʼ nkʼatzin yeqakanuj. Rma riʼ kan tqajamaʼ qawäch rchë nqatzʼët ri rubʼanon qa Jehová chqä rchë nqaquʼ rij achkë nkikʼüt qa chqawäch chrij ryä. We xtqaʼän riʼ, más xtqjelun rkʼë Jehová, ri bʼanayon qchë (Sant. 4:8). Chpan ri jun chik tjonïk, xtqatzʼët achkë rubʼanik nkiksaj ri teʼej tataʼaj jontir ri rubʼanon qa Jehová rchë yekitoʼ kalkʼwal rchë más junan nuʼän kiwäch rkʼë.