1. ˗Mën ˗nu ˈö Zɔbö ˗yö bɔ ˗an ˗ta ˈö Zoova dɔ ˈzü ˗së ˈka?

 ZƆBÖ ˗bha ˗tosɛta ˈgü, waa mɛn ꞊vadhɛ ˗wo ˈˈdoodɔ. ˈˈKɛɛ ˈˈdoo do ˈbha ˈö waa Zoova ˈwo˗ dɔ, ˗yö kun ö ˗de ˗ta. Zoova ˗ya ˗pö Zɔbö ˗dhɛ ꞊dhɛ ˗yö ö ˗dapë ˈˈmlünmlünsü ˈbha ˗nu ˗ga. ˗Ya ˗kë ˈˈdhʋ̈ kö ˈö Zɔbö ˗takun ˗ya ˈwɔn dɔ ꞊dhɛ ö ꞊kpɔɔsü ꞊dedewo. ˈGo mü ˈzü kö ˈö Zɔbö ˗zogban ꞊dhɛ ö ꞊mɔɔn˗ ˗bha kö pë ˈˈpɛpɛ ˈö ö ˗dhɔkëmɛn ˗nu ˗bhawɔn ˈdhö˗ ˗bha ˈö˗ nu ˗an ˗dhɛ. ˗A ˈwɔnzuan ˈnën ˗tɔ Zoova ˗yö Zɔbö ˗zo ˗bo ꞊dhɛ yö ˈnën ˈö ö ˗zokë wü ˗nu ˈˈpiʋ̈, kë ˈˈdhʋ̈ kö Zɔbö ˗ya ˈwɔn ꞊dhɛ ö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈpö ˈö ö ˗zokë ö ˈˈpiʋ̈. (Job 38:39-41; 39:1, 5, 13-16) ˗Zota ˗Zlan ˗dapë ˗nu ˈgü ˗sü ˗ya ˗kë ˈö Zɔbö ˗yö ˗Zlan ˗bha ˈˈklʋʋsë ˈbha ˗nu dɔ.

2. ˈˈTʋ̈ŋ ˈbha ˗nu ˈka, ˈmën ˗kë ˈö ˗dapë ˗nu ˗ga ˗sü ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ˗kë kwa ˗kɔa ˈˈgbɩɩ˗?

² Kwa ˗de ˈpö ˈkwa Zoova ˗dapë ˗nu ˗ga ˗së ˈka, kwa ˗dho ˈwɔn ˗nu ˈwo ˗gban ˗a ˗bha ˗an dɔ. ˈˈKɛɛ ˈˈtʋ̈ŋ ˈbha ˗nu ˈka ˈyaa kë ˈˈplëëplë. ꞊Ya kë ꞊dhɛ kwa ˈˈkwiplöö, ˗kpan Zoova ˗dapë ˗nu ˗bha ˗sü ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ˗kë kwa ˗kɔa ˈˈgbɩɩ˗. ˈˈKɛɛ ˈkö ˗kë ꞊dhɛ kwa pödhɛ ˈgü, ˗yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ˗kë ˈkwa ˈgü ꞊dhɛ ˈpë ˈˈtʋ̈ŋ ˈyaa kwa ˗gɔ kö ˈkwa Zoova ˗dapë ˗nu ˗ga ˗së ˈka ˗a ˈdhö. ˈPë ˗kë ˈö ˗së kö ˈkwa ˈˈtʋ̈ŋ ˈsü ˈkwa Zoova ˗dapë ˗nu ˗ga, kwa ˗dho ˗a yö ˈwɔn ˗gɔ ˈö yö ˗a ˈgü. ˗Kɔ ˈö Zoova waa Yesu ˈwo bɔ ˗a ˈka ˗dapë ˗nu ˗ta ˈwo kwa ꞊klaŋkë, ˈgo mü pë ˈö ˈkwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa˗ kë kö ˈkwa ˗gleŋ ˈsü ˗dapë ˗nu ˗bha kwa ˗dho ˗an yö ˈpö.

3. ˈMën Zoova ˗ya ˗kë kö ö ˗dapë ˗nu ˗wo kë Adan ˗dhɛ ˗së?

³ Zoova ˗kun ˗a ˈˈpiʋ̈ kö ö ˗dapë ˗nu ˗wo mɛnbhɩɩdhe ˗blɛɛsü zuʋ̈ˈˈ ˈˈgblü dhi. ˈDhɛ ˗Zlan ˗yö Adan ˗da, ˗ya ˗gba ˈˈdhüdhɛɛdhɛ  ˗së do ˈka kö ˗yö ˗tosɛta kë mü, ˗yö ö ˗zokë ˗a ˈˈpiʋ̈, ˗ya ˗dadhiʋ̈. (ˈWun. 2:8, 9, 15) ˈDhɛ Adan ˗yö ˗kpan pëga ˗nu ˗bha kö ˗wo bhɔ ˗ni ˈgü ɛɛnˈˈ kö ꞊blëë ˗nu ˗wo wo ˈˈbin ˗ya ˗ni ˈgü, ˗kɔ ˈö˗ zuʋ̈ˈˈ ˈˈgblü dhi ˗a ˈka, ˗kwa kwa ˗zota ˗a ˈgü. ˗Zokë Edɛnö ˈˈdhüdhɛɛdhɛ ˈˈpiʋ̈ ˗sü ˗kun ꞊bhlëëwɔn ˈkpii˗ ꞊dede ˈka Adan ˗bha ˈka. Zoova ˗ya ˗pö ˈzü ˗a ˗dhɛ ꞊dhɛ ˗yö wü suu ˈˈpɛpɛ ˈtɔ ˈkpɔ. (ˈWun. 2:19, 20) Zoova ꞊dede ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˗be ˈö ˗an ˈtɔ kpɔ. ˈˈKɛɛ ˈyii˗ kë ˈˈdhʋ̈, ˗ya kë ˗sü ˗nu Adan ˗dhɛ. ˈˈSanni Adan ˗yö wü ˈbha ˈtɔ ˈkpɔ, ˗a dua ˗mü ˗ya ˗ga ˗së ˈka kö ˗kɔ ˈö˗ ˈka waa˗ ˗bha ˈwɔn kë ˗kɔ ˗nu, ˗yö ˗an dɔ. Yö ˈö bhë ˗yö ˗dho kë Adan ˗dhɛ ˗së ꞊dedewo. ˈYaa za ˈgü ꞊dhɛ ˗yö ˗bɔ ˗a ˗ta ˈö ö Dë ˗bha ꞊kpɔɔdhɛ, ˗a ˗bha kwɛɛˈˈ ˗së ˗dhɛ waa˗ ˗bha pë ˗nu ˗da ˗kɔ yö.

4. (1) ˈMën ˗wɔn ˈgü kwa dua ˈdhö ˗mü kö ˈkwa Zoova ˗dapë ˗nu ˗ga? (2) Zoova ˗dapë ˗mɛɛn ˗nu ˈwo ka ˗dhɛ ˗së?

⁴ Pë do ˈbha ˈö˗ ˗wɔn ˈgü ˈkwa ˗dho ˗dapë ˗nu ˗ga ˈyö ˗tɔ Zoova ˈnën˗ pö ˈkwa˗ kë ˈˈdhʋ̈. ˗Ya ˗pö: «˗Ka ka ˈˈɲan ˈwlüü dhaŋ˗ ˈgü, ˈka ˗dhɛ ˗ga.» ˗Yö ˗go mü ˈzü ˈö dhɛɛˈˈ kpɔ, ˈö˗ pö: «Pë ˗nu ˈwo bhë de ˈö ˗an ˗da?» Dhɛɛˈˈ ˈö bhë, ˗a ˗yɔ ˗yö kwa ˈˈɲaan. (Is. 40:26) Zoova ˗yö dhaŋgüdhɛ, ˈˈsɛtadhɛ waa ꞊weeyi ˗nu pa ö ˗dapë ˈˈmlünmlünsü ˗nu ˈö ˈkwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa bɔ ˗an ˗ta kö ˈkwa ˗gleŋ ˈsü, ˗an ˈka. (Ps. 104:24, 25) ˗Kwa kwa ˗zota ˗kɔ ˈö kwa ˗da ˗a ˈka, ˗a ˈgü? ˗Ya ˗kë ˈö˗ ˗dapë ˗sɛŋbɔ ˗nu ˗ga ˗sü ˗yö kwa zuʋ̈ˈˈ ˈˈgblü ˗dhi. ˗Yö kwa ˈˈɲan, kwa ˈˈtʋ, kwa ɲun, kwa kwi waa kwa ˈnɛɛnga nu ˗pëkë kö ö ˗dapë ˗nu ˈˈpɛpɛ ˗wo kwa zuʋ̈ˈˈ ˈˈgblü dhi.

5. ˈKwa ˗dhɛ ˗ga Wlɔmö 1:20 ˈgü, ˗gleŋ ˗mɛɛn ˈö ˈkwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa˗ ˈsü Zoova ˗dapë ˗nu ˗ga ˗sü ˈgü?

⁵ Pë do ˈbha ˈö˗ ˗wɔn ˈgü kwa dua ˈdhö ˗mü kö ˈkwa Zoova ˗dapë ˗nu ˗ga, Biblö ˗ya ˗blɛɛ. ˗Yö Zoova ˗bha ˈˈklʋʋsë ˗nu ˗zɔn kwa ˗dhɛ. (Wlɔmö 1:20 ˗wo pö.) Kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˗ʒiaanwo ˈkwa kwa ˈˈtʋ̈ŋ ˗kë Zoova ˗dapë ˈˈmlünmlünsü ˗nu ˈwo kwa ˗züzü ˗an ˈgü. ˈWaa˗ ˗zɔn kwa ˗dhɛ ꞊dhɛ ˗Zlan ˗yö ꞊kpɔɔsü ꞊dedewo ˗ee? ˗Kwa kwa ˗zota ˈzü ˗bhöpë ˗gɔa ꞊va ˈkwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa˗ ˗bhö ˗an ˈgü. ˗Wa ˗zɔn ˈkpakpadhö ꞊dhɛ mɛnbhɩɩdhe ˗nu kwa ˗dhɔ ˗yö Zoova ˗kë. ˈKwa Zoova ˗bha ˈˈklʋʋsë ˗nu yö ˗a ˗dapë ˗nu ˗bha, ˗ya ˗kë ˈö ˈkwa˗ dɔ ˗së ˈka ˈö kwa ꞊faanmën kö ˈkwa ꞊ɲɔɔn ˗a ˗bha. ˗Kɔ ˈö Zoova ˗yö bɔ ˗a ˈka ö ˗dapë ˗nu ˗ta ˈö ˗gleŋ ˗da mɛnbhɩɩdhe ˗nu ˗bha, ˗kwaa ˈbha ˗nu ˗ga.

6. ˗Gleŋ ˗mɛɛn ˈö ˈkwa˗ sü ˈˈyipiʋ̈man ˗nu ˗bha ˗go ˈˈgblʋʋ ˗sü ˗bha?

⁶ Zoova ˗ya ˈˈtʋ̈ŋ ˗ya ö de ˗gɔ. ˗Kwɛ ˈˈpɛpɛ ˈka ꞊kwɛŋzü, ˈö go Fevlie ˈˈsu ga yi ˗bha ˈö dho ˈö  yö ˗a ˈka Mɛn ˈˈsu ꞊zinŋgü, Izraɛdhömɛn ˗nu ˗wo ˗kpan ˈˈyipiʋ̈man ˗nu ˗bha kö ˗wo ˈdho ˗ni ˈgü ˈˈdhuŋ ˗ʒian ˈka. Zoova ˗ya pö ˗an ˗dhɛ: «ˈˈYipiʋ̈man ˗nu ˈwo dhaŋ˗ ˈgü, ˗wo wo ˗lö ˈˈtʋ̈ŋ ˗dɔ.» (Jér. 8:7) Zoova ˈnën ˗mannën ˗nu ˈwo ˈˈdhʋ̈ ˗an ˗lö ˈˈtʋ̈ŋ ˗ya. Kɔ do ˈö bhë ˗a ˈka, ˈˈtʋ̈ŋ ˈö ˗dho ˗zadɔ ˗a ˈka mɛnbhɩɩdhe ˗nu ˗bha ꞊yaa˗ ˗ya. ˈˈYipiʋ̈man ˗nu ˗bha ˗go ˈˈgblʋʋ ˗kɔ ˈö ˈˈdhʋ̈ ˈkwa˗ ˗ga, ˗yö kwa ˗zogban ꞊dhɛ Zoova ˗dho ˈˈkpɔnŋtaadhɛ yaa ˈö yö ˗a ˈgü shiʋ̈ˈˈ «ö ˈˈtʋ̈ŋ ˗bha.»—Hab. 2:3.

7. ˗Gleŋ ˗mɛɛn ˈkwa˗ sü ˗mannën ˗nu ˗bha ˗lö ˗sü ˗bha? (Isaïe 40:31)

⁷ Zoova ˗yö ꞊faan ˗nu ö ˗dhɔkëmɛn ˗nu ˗dhɛ. Zoova ˗yö ˗bɔ Izai ˗ta ˈö˗ pö ö ˗bha ˈˈsɛgümɛn ˗nu ˗dhɛ ꞊dhɛ ˗wa kë ˈˈtëëtë ɛɛnˈˈ ˈzü ˗an ˈgü ˗ya ga, ö ˗dho ꞊faan nu ˗an ˗dhɛ kö «˗wo ˗lö wo gban ˈka ꞊dhɛ ˈˈgblëë ˈdhö.» (Isaïe 40:31 ˗wo pö.) Izraɛdhömɛn ˗nu ˗wo ˈˈgblëë ˗nu ˗yö kö ˗wa wo ꞊kwaa wo ˗de ˗zü ˈˈtee ˗yö dho ˗ni ˈgü ˗an ˈka dhaŋ˗ ˈgü, ˈö ˈwaa wo gban ˗man ꞊va. Zoova ˈnën˗ ˗kë ˈˈdhʋ̈ ˗sü ꞊faan nu ˗an ˗dhɛ. ˗Yö kwa ˗zogban ꞊dhɛ Zoova ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈpö ˈö ꞊faan nu kwa ˗dhɛ. ˈKwa ˗mannën ˗nu yö kö ˈˈtee ˗yö dho ˗ni ˈgü ˗an ˈka ˈˈdhuŋ ˈˈkɛɛ kö ˈwaa wo gban ˗man ˗ni ˈgbɛ, ˗kwaa ˈwɔn dɔ ˈpö ꞊dhɛ ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˗nu ˗wa nu kwa ˗ta, Zoova ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ꞊faan nu kwa ˗dhɛ, ˈö ˈkwaa ˗puö.

8. ˗Gleŋ ˗mɛɛn ˈö Zɔbö ˗ya sü Zoova ˗dapë ˗nu ˗bha?

⁸ ˗A ˗dhɛ ˗mü kö ˈkwa kwa ˗zoyö Zoova ˗dhɛ. Zoova ˗ya ˗kë ˈö Zɔbö ˗bha ˗zoyödhe ˗dadhiʋ̈. (Job 32:2; 40:6-8) ˈˈDoo ˈö waa Zɔbö ˈwo˗ dɔ ˗a ˈgü, Zlan ˗yö ˗dapë ꞊va ˈö˗ ˈbha ˗nu ˗kë ˗gbɔdënën ˗nu, dhakpö ˗nu waa dha bha ˈˈɲan bɔ ˗sü ˗nu ˈka, ˗an ˗wɔn ˗blɛɛ. Zoova ˗yö wü ˗nu ˈwo ˗kë ꞊dhɛ ˈˈblü ˗du waa ꞊soo ˗an ˈdhö bhë, ˗an ˗wɔn ˗blɛɛ ˈpö. (Job 38:32-35; 39:9, 19, 20) ˗Dapë ˗nu ˈwo ˈˈdhʋ̈ ˗wa ˗zɔn Zɔbö ˗dhɛ ˈpö ꞊dhɛ ˗Zlan ˈˈpii ˗yö ˈˈgbɩɩ˗, ˈö mɛn ˗nu ˗dhɔ ˗ya ˗kë, ˈgo mü ˈö ꞊kpɔɔsü ꞊dedewo. ˈˈDoo ˈö bhë ˗yö Zɔbö ˗bha ˗zoyö Zoova ˗dhɛ ˗sü ˗dadhiʋ̈ ˈgbɛ. (Job 42:1-6) ˗Kɔ do ˈö bhë ˗a ˈka ˈkwa kwa ˈˈtʋ̈ŋ kë ˗dapë ˗nu ˈgü, kwa ˗dho ˗a yö ꞊dhɛ Zoova ˗yö ꞊kpɔɔsü, ˈö˗ ˈgü ˈdho ˈˈgbɩɩ˗ ꞊dede ˈö ˗ʒiö ˗a ˈka kwa ˗ta. ˗Yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö kwa ˗bha ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˗nu ˈˈpɛpɛ ˈˈɲan bhɔ, ˈö ˗dho ˗a kë ˈˈdhʋ̈. ˗A ˈwɔn ˗dɔ ˈˈdhʋ̈ ˗sü ˗dho kwa ꞊faanmën ˈö ˈkwa ˈdhaŋ˗ bho ˗a ˈˈdhiʋ̈ ꞊dedewo.

9-10. ˗Mën ˈö ˈɲënŋ˗ waa dha ˈwo˗ ˗zɔn kwa ˗dhɛ ˈö ˗gban Zoova ˗bha?

⁹ Yesu ˗yö ˗dapë ˗nu ˗dɔ ˗së ˈka. ˈDhɛ ˗kë ꞊dhɛ «yökëmɛn kwɛɛsësu» ˗mü bhë, ˗a Dë ˗ya ˗sü ˈö waa˗ ˗nu ˈwo pë ꞊gban ˈˈpɛpɛ ˗da. (Prov. 8:30) ꞊Taabha ˈdhɛ Yesu nu ˈˈkpɔnŋ ꞊taa, ˗yö ˗bɔ ˗dapë ˗nu ˗ta ˈö ö ˗bha gwëëˈˈ ˗nu ˗takun kö ˗wo ö Dë dɔ. ˗Gleŋ ˗nu ˈö ˗an sü ˗dapë ˗nu ˗bha, ˗kwaa ˈbha ˗nu ˗ga.

¹⁰ Zoova ˗yö ˗dhɔ ˗zɔn mɛn ˈˈpɛpɛ ˗dhɛ. Dhiaŋ ˈö Yesu ˗ya zë ˗tɔn ꞊troo ˗a ˈgü, ˗yö Zoova ˗dapë ˗nu ˗wɔngbɩɩsü ꞊plɛ ˈwo ˗kë dha waa ˈɲënŋ˗ ˗an ˈka, ˈö mɛn ꞊vadhɛ ˈwaa wo ˈˈtʋ̈ŋ kë ˗an ˈgü, ˗an ˗wɔn ˗blɛɛ. ˗Kɔ ˈwo˗ ˗bha ꞊plɛ ˗wa ˗kë ˈö ˗këdhösü ˗yö ˗kë kwa ˗gɔ. Zoova ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˗be ˈö ö bo ˗a ˗nu mɛn ˗nu ˈö ˈwaa˗ ˗dhɔkë ˗an ˗dhɛ ˗sü ˈka. ˈˈKɛɛ ˗ya ˗nu ꞊ʒiaan mɛn ꞊gban ˈˈpɛpɛ ˗dhɛ ˗dhɔ ˈgü. (Mat. 5:43-45) Yesu ˗yö ˗bɔ ˗gleŋ ˈö bhë ˗a ˗ta ˈö˗ pö kwa ˗dhɛ ꞊dhɛ Zoova ˗ya ˈˈpiʋ̈ kö ˈkwa ˗dhɔ ˗zɔn mɛn ꞊gban ˗dhɛ. ˈˈTʋ̈ŋ ˈˈpɛpɛ ˈö kwa ˗dho ˈɲënŋ˗ ˗bha ˗puö ˗sü ɛɛnˈˈ dha ˗bha ban ˗sü ˗ga ˗a ˈka, ˗kwa kwa ˗zota Zoova ˗bha ˗dhɔ ˈö ˗zɔn mɛn ˈsaadhö ˗dhɛ ˗a ˈgü. ˗A ˗bha ˈwɔnzuan ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö kwa ˗blü kö mɛn ˈˈpɛpɛ ˗dhɔ ˗yö kwa kë ˈpö, ˈkwa ˗zlanwopö ˗an ˗dhɛ.

11. ˈMën ˗kë ˈö ˗mannën ˗nu ˗ga ˗sü ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö kwa ꞊faanmën?

¹¹ Zoova ˗yö kwa ˗bhawɔnyëëpë ˗nu ˈˈɲan ˗bhɔ. Dhiaŋ ˈö Yesu ˗ya zë ˗tɔn ꞊troo ˗a ˈgü  ˈzü, ˗ya pö: «˗Maa ˗nu ˈwo ziö sië dhang˗ ˈgü bha ˗kaa ˗nu ˗ga! ˈWaa pë ta kö woo˗ ˗a ˈˈkan kö ˗wa ˗kɔ dɔ, ˈˈkɛɛ ka Dë ˈö ˗ya ˗sü ˈka dhang˗ ˈgü bha ˗ya ˗nu ˈˈdhiʋ̈ ˗gba.» ˗A ˈbha ˗ya kë kö ˈdhɛ Yesu ˗ya pö ˗an ˗dhɛ «˗maanë ˗nu ˗zë ˗a ˗nu ˗wɔn ˗yö ˈˈgbɩɩ˗ ˈö ˗ziö ka ˗zë ka ˗ta ˗ee?» bhë, kö ˗mannën ˗nu ˗wo ʒiö ˗ni ˈgü ˗an ˗gɔ ˗ta ˈˈdhuŋ. (Mat. 6:26) Yesu ˗ya ˗zɔn ˗dhɔ ˈgü ꞊dhɛ Zoova ˗dho ö ˗zokë kwa ˈˈpiʋ̈. (Mat. 6:31, 32) ˗Gleŋ ˈö go ˗dapë ˗nu ˈgü bhë, ˗yö ꞊kun Zoova ˗dhɔkëmɛn ˗nu ꞊faanmën ꞊dedewo ꞊dɛɛ. Kwa ꞊dhegblüdhe do ˈö ˗yödhiʋ̈ ˈka Ɛspaɲö, ˗a ˈgü ˗kun ga ˗sü ˈka, ˈyö sü ꞊dhɛ ˈyaa kun ˈkɔ ˗tiaandhö ꞊slɔɔ ˗ni ˈgü. ˈˈKɛɛ ˗dhɛkpaɔyi do ˈka ˈdhɛ ˗mannën ˗nu yö kö ˗wo pë ga ˗nu bhö ˗ni ˈgü, ˗a züʋ̈ˈˈ ˗yö ˈˈwaannu. ˗Ya ˗pö: «ˈDhɛ ˈa yö ꞊dhɛ Zoova ˗yö ö ˗zokë ˈmannën ˗nu ˈˈpiʋ̈, n ˗zo ˗yö ˗bo ꞊dhɛ ˗yö ˗dho ö ˗zokë n ˈˈpiʋ̈ ˈpö.» ˗A yi ˈti ꞊gwëë ˈö kwa ꞊dhegblüdhe ˗yö ˈkɔ do ꞊slɔɔ.

12. ˈKwa ˗dhɛ ˗ga Matiö 10:29-31 ˈgü, ˗gleŋ ˗mɛɛn ˈö ˈkwa˗ sü zöŋ ˗nu ˗bha ˈö ˗gban Zoova ˗bha?

¹² Zoova ˗yö mɛn ˈö ˗dhö ˗a ˗sü ꞊bhlëësü. ˈˈSanni ˗yö ö ˗bha gwëëˈˈ ˗nu bɔ kö wo ˗zlanwopö, Yesu ˗yö ˗an ˗takun kö ˈˈsuʋ̈ ˈya ˗dho ˗an kë ˗gban ˗an ˗gɔ ˗mɛn ˗nu ˗gɔ. (Matiö 10:29-31 ˗wo ˗pö.) ˗Yö ˈwɔnzuan ˗sü zöŋ ˈö Izraɛdhömɛn ˗nu ˈˈpɛpɛ ˗wa dɔ, ˗a ˗bha. Yesu ˗bha ˈˈtʋ̈ŋ ˈgü, zöŋ ꞊bhlëë ˈyaa kun ꞊va. ˈKö ˗kë ˈˈdhʋ̈, ˗ya ˗pö ö bha ˗gwëë ˗nu ˗dhɛ: «[Zöng] do ˈyaa ˗pö ˈˈsia˗ ˈˈwɛɛwɛɛ kö ka Dë [˗Zlan] ˈyii ˈˈwɩ˗ ˗bha.» ˈÖ˗ ˗pö ˈzü: ‹Ka ˗wɔn ˗yö ˈˈgbɩɩ˗ ˈö ˗ziö ˗a ˈka zöng ˗nu ˗ta.› Yesu ˗yö ˗an ˗zogban ꞊dhɛ Zoova ˗yö ö ˈˈtʋ̈ŋ ˗kë mɛn ˈö ˈdhö ˗a ˈgü, kë ˈˈdhʋ̈ kö ˈwa ˗dho ˈˈsuʋ̈ ˈˈklʋʋbhɔdhe ˗nu ˗gɔ. ˈYaa za ˈgü ꞊dhɛ ˈdhɛ Yesu ˗bha ˈˈgwëë ˗nu kun ˗zlanwopö ˗ni ˈgü pödhɛ waa ˈˈkwipö ˗nu ˈgü ˗wa ˗kpan zöŋ ˗nu ˗bha, ˗an ˗zo ˗yö ˗bo Yesu ˗wo ˈka. Kwa ˗de ˈpö ˈkwa ˗kpan ˗mannën ˈsɛɛn˗ ˗nu ˗bha, kwa ˗zo ˗yö ˗bo ꞊dhɛ kwa ꞊bhlëë ˗yö ˈkpii˗ Zoova ˈˈɲan ˈˈdhiʋ̈ ˈö ‹kwa ˗wɔn ˈdhö ˈˈgbɩɩ˗ ˈö ˗ziö ˗a ˈka zöng ˗nu ˗ta.› ˈKwa˗ kë ˈˈdhʋ̈ ˗wa ˗gban kwa ˗gɔ, kwa ˈgü ˗dho kë ˈˈgbɩɩ˗.—Ps. 118:6.

13. ˈMën ˗dho kwa ˗takun kö ˈkwa ˗gleŋ ˈsü ˗dapë ˗nu ˗bha?

¹³ Kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa bɔ ˗dapë ˗nu ˗ta kö pë ꞊va ˈbha ˗nu ˈwo ˗gban Zoova ˗bha, ˈkwa ˗an dɔ. ˗Kɔ ˗kë ꞊dhɛ? ˗A ˗blɛɛsü ˈnën ˗tɔ ˗kwa ˈˈtʋ̈ŋ ˈsü kö kwa ˗dapë ˗nu ˗ga ˗së ˈka, ˈgo mü pë ˗nu ˈwo ˗an ˗zɔn kwa ˗dhɛ ˈö ˗gban Zoova ˗bha, ˗kwa kwa ˗zota ˗an ˈgü. ˈˈKɛɛ ˈyaa kë ˈˈplëëplë ˈˈtʋ̈ŋ ˈˈplɛ ˈka. Kwa ꞊dhegblüdhe do ˈwo˗ ˗dhɛ Ʒeradinö ˈö Kamerunö, ˗ya ˗pö: «A ˗gla ˈˈkwipö do ˈgü. ˗A ˗wɔn ˈgü, ˗dapë ˗nu ˗ga ˗sü ˗yö ˗kë n ˗kɔa ˈˈgbɩɩ˗ ˈˈtʋ̈ŋ ˈbha ˗nu ˈka.» Mɛn zii do ˈwo˗ ˗dhɛ Alfɔnsö, ˗ya ˗pö: «A˗ ˗yö ꞊dhɛ n dua ˗mü kö ˈa ˈto n do ˈka, kë ˈˈdhʋ̈ kö ˈa ˗dapë ˗nu ˗ga, ˈa n ˗zota pë ˗nu ˈwo˗ ˗zɔn n ˗dhɛ ˈö ˗gban Zoova ˗bha ˗an ˈgü.»

14. ˈDhɛ Davi ˗yö ö ˗zota ˗Zlan ˗dapë ˗nu ˈgü, ˗gleŋ ˗mɛɛn ˈö˗ ˗da ˗a ˗bha?

¹⁴ Davi ˗yö ö ˗zota ꞊dedewo ˗Zlan ˗dapë  ˗nu ˈgü. ˗Ya ˗pö Zoova ˗dhɛ: «ˈMan ˗dhɛ ˗ga dhaŋ˗ ˗nu ˈgü, ü ˗kɔ kë ˗pë ˗nu, ˗gbɔdë waa ˗gbɔdënën ˗nu ˈü ˗an ˗kë ˈman ˗an ˗ga , a˗ ˗pö n ˗de ˗dhɛ ˗mën ˗mü mɛnbhɩɩdhe ˈö gamɛn ˈka ˗a ˈka ˈyö ˈü ü ˗zota ˗a ˗wɔn ˈgü, ˗mën ˗mü mɛnbhɩɩdhe gbö ˈka ˈyö ˈü ü ˗zokë ˗a ˈˈpiʋ̈?» (Ps. 8:3, 4) ˈDhɛ Davi kun dhaŋgüdhɛ ˗ga ˗ni ˈgü gbeŋ, ˈyii ˗gbɔdënën ˗nu ˗bha ˗kë ꞊va ˗sü ˗ga dosɛnŋ, ˗yö ö ˗zota pë ˗nu ˈwo˗ ˗zɔn ö ˗dhɛ ˈö ˗gban Zoova ˗bha ˗an ˈgü ˈpö. ˗Yö ˗dho ˈö˗ yö ꞊dhɛ Zoova ˈö bhë ˗Zlan ˈkpii˗ ꞊dede ˗mü. ˈˈTʋ̈ŋ ˈbha ˗nu ˈka ˈzü, ˗yö ö ˗zota ˗kɔ ˈö ˗gla ˗a ˈka ö dhe ˈgu ˈgü ˗a ˈgü. ˗A ˈwɔn ˗ya ˗kun ꞊dede ˈö˗ yö ꞊dhɛ Zoova ˗bha ꞊kpɔɔdhɛ ˈˈdhiʋ̈todhɛ ˈyaa ˈdhö.—Ps. 139:14-17.

15. ˗Kɔ ˈö ˗dapë ˗nu ˗wo Zoova ˗bha ˈˈklʋʋsë ˗nu ˗zɔn ˗a ˈka, ˗kaa ˈwɔnzuan ˗nu ˗zɔn. (Psaume 148:7-10)

¹⁵ ˗Kwaa kë ꞊dhɛ Davi ˈdhö, kö ˗Zlan ˗dapë ˗nu ˈwo kwa ˈˈsuee ˈkwa ˗an ˗ga, ˈkwa kwa ˗zota ˗së ˈka ˗an ˈgü. ˈKwa ˗dhɛ ˗ga kwa ˗züzü, pë ꞊va ꞊dede ˗wo mü ˈö ˈkwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa bɔ ˗an ˗ta kö ˈkwa Zoova dɔ ˗së ˈka. ˗A ˈwɔnzuan ˈnën ˗tɔ ˈɲënŋ˗ ˗yö ˈmën ˗ni ˈgü kwa ˈka, kwa Zoova ˗bha ˈˈpiigbɩɩdhɛ ˗yö. (Jér. 31:35) ˈKwa ˗kpan ˗mannën do ˗bha kö ˗yö ˈkɔ dɔ ˗ni ˈgü, kwa Zoova ˗bha ꞊kpɔɔdhɛ ˗yö ˈpö. ˈKwa gbɛnnën yö kö ˗yö ˈto ˗ni ˈgü ö ˗de weŋ ˈˈpiʋ̈, ˗ya ˗zɔn kwa ˗dhɛ ꞊dhɛ zuʋ̈gblüdhi ˗Zlan ˗mü Zoova ˈka. ˈKwa ˗kpan dheblëëdhe ˗bha kö ˗yö trʋʋˈˈ kë ˗ni ˈgü ö ˗bha ˈnën ˈˈpuu ˈka, ˗yö kwa ˗blü Zoova ˈˈnuɛ bho ˗sü ˗bha. ˗Dapë ꞊va ꞊dede ˈö˗ ˈbha ˗nu ˈdhö ˈˈgblʋ̈gblʋ̈ ɛɛnˈˈ ˈsɛɛn˗, ˈwo kwa ˈˈsuee ɛɛnˈˈ ˈzu ˈwo kwa ˈka ꞊gblɛɛn ˗wo ˗dhö. Kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa bɔ ˗an ˗ta kö ˈkwa Zoova dɔ.—Psaume 148:7-10 ˗wo pö.

16. ˈMën ga ˗sü ˈka kwa ˈgü kö ˈkwa˗ kë?

¹⁶ Kwa ˗bha ˗Zlan ˈö bhë ˈwɔndɔmɛn ꞊dede ˗mü. ˗Yö ö ˗zokë mɛn ˗nu ˈˈpiʋ̈, ˈö˗ ˈˈpii ˈdhö ˈˈgbɩɩ˗. ˗Ya ˈgo mü, ˗a kwɛɛˈˈ ˗yö ˗së. ˗A ˗bha ˈˈklʋʋsë ˗nu ˈwo bhë waa˗ ˈˈwɛɛ ˈbha ˗nu ˈwo ˗dhö, kwa ˗an ˗yö ˗a ˗dapë ˗nu ˗bha. Kwa dua ˗mü kö ˈkwa ˗an ˗ga ˗së ˈka. ˗Dhɛ ˈö ˈˈdhʋ̈, ˗kwa ˈˈtʋ̈ŋ ˈsü ˈkwa Zoova ˗dapë ˗nu ˗ga, ˈkwa kwa ˗zota ˗an ˈgü ˗kplawo kö pë ˗nu ˈwo ˗an ˗zɔn kwa ˗dhɛ ˈö ˗gban ˗a ˗bha, ˈkwa ˗an dɔ. ˈKwa˗ kë ˈˈdhʋ̈, kwa ˗dho ꞊ɲɔɔn kwa ˗Damɛn ˈˈsuee. (Zak. 4:8) ˗Kɔ ˈö ˈnënmɛn ˗nu dho bɔ ˗a ˈka ˗dapë ˗nu ˗ta kö ˗wo wo ˗bha ˈnën ˗nu ˗takun ˗wo ꞊ɲɔɔn Zoova ˗bha, kwa ˗dho ˗a yö ˗wɔn ˗gɔ ˈö dɔ ˗a dhɛ ˈö yö ˗a ˈˈpiʋ̈ ˗a ˈgü.