1. Kʼaru kitenqʼank re laj Job re xnawbʼal ru chiʼus li Jehobʼa?

 NAQ li Jehobʼa kiʼaatinak rikʼin laj Job kixye re naq tril li junjunq li xyobʼtesihom. Aʼin tixtenqʼa laj Job re xnawbʼal naq li Jehobʼa wank xchoxahil naʼlebʼ ut tixkʼojobʼ xchʼool naq aʼan truuq xkʼebʼal li naʼajmank chiruhebʼ laj kʼanjel chiru. Kixkʼe reetal naq li Jehobʼa naru xchʼolaninkilebʼ li xul, joʼkan ajwiʼ tixbʼaanu rikʼin (Job 38:39-41; 39:1, 5, 13-16). Naq kiril chixjunil li xyobʼtesihom li Jehobʼa, kixtzol naabʼal li xninqal ru xnaʼlebʼ.

2. Kʼaʼut nachʼaʼajkoʼk chiqu rilbʼal li xyobʼtesihom li Yos?

² Naru naqatzol naabʼal chirix li Yos naq naqil li xyobʼtesihom. Maare wank sut tchʼaʼajkoʼq chiqu. Wi wanko saʼ jun li nimla tenamit, maare inkʼaʼ tqil li xyobʼtesihom li Jehobʼa. Usta wanko saʼ jun li kʼalebʼaal tqakʼe reetal naq maakʼaʼ qahoonal chi rilbʼal li xyobʼtesihom li Yos. Qilaq kʼaʼut aajel ru naq tqakʼe qahoonal chi rilbʼal li wank saʼ li qasutam. Tqil ajwiʼ chanru li Jehobʼa ut li Jesús xeʼroksi re kʼutuk ut kʼaru tooruuq xtzolbʼal rikʼin.

3. Chanru naqanaw naq li Jehobʼa kiraj naq laj Adán tixyal xsahil li xyobʼtesihom?

³ Li Jehobʼa kiraj naq li xbʼeen winq tixyal xsahil li xyobʼtesihom. Joʼkan naq kixkʼe laj Adán saʼ li chʼinaʼusil  naʼajej re naq twanq chisaʼ, tixkʼanjela ru ut tril (Gén. 2:8, 9, 15). Kʼoxla chanru kirekʼa ribʼ laj Adán naq kiril naq namoq li iyaj ut naq nekeʼatzʼumak ebʼ li cheʼ. Xkʼanjelankil li naʼajej Edén aʼan jun chaabʼil kʼanjel. Li Jehobʼa kixye ajwiʼ re laj Adán naq tixkʼe xkʼabʼaʼebʼ li xul (Gén. 2:19, 20). Usta li Jehobʼa kiruuk raj xbʼaanunkil, abʼan kixkanabʼ naq laj Adán tixbʼaanu. Laj Adán kixkʼe reetal li junjunq chi xul ut rikʼin aʼin kixkʼe xkʼabʼaʼebʼ. Chʼolchʼo naq chaabʼil xbʼaanunkil, aʼin kitenqʼank re laj Adán chi xkʼebʼal reetal li xchoxahil naʼlebʼ li Jehobʼa ut li xchaabʼilal li xyobʼtesihom.

4. a) Bʼar wank jun xyaalal naq naqil li yobʼtesihom? b) Kʼaru li xyobʼtesihom li Jehobʼa li jwal nawulak chaawu?

⁴ Jun xyaalal naq naqil li yobʼtesihom aʼan naq li Jehobʼa naraj naq tqabʼaanu. Naxye qe: «Taqsihomaq leerilobʼaal saʼ choxa ut ilomaq». Ut kixye: «Ani xkʼuubʼank re chixjunil aʼan?». Chʼolchʼo ru li xsumenkil (Is. 40:26). Li xchʼinaʼusal li xyobʼtesihom li Jehobʼa moko kaʼaj tawiʼ wank saʼ choxa, wank ajwiʼ saʼ ruuchichʼochʼ ut saʼ palaw, ut naabʼal li naʼlebʼ naqatzol rikʼin (Sal. 104:24, 25). Kʼoxla chanru xooxyobʼtesi li Yos, xooxyobʼtesi re naq tqayal xsahil li xyobʼtesihom. Kixkʼe ajwiʼ oobʼ li qachaʼal re naq tqayal xsahil li xyobʼtesihom: li ilok, li chʼeʼok, li yalok, li utzʼuk ut li abʼink.

5. Joʼ naxye Romanos 1:20, kʼaʼut naq wank xwankil naq tqil li yobʼtesihom?

⁵ Li Santil Hu naxye qe jun chik li xnimal ru naʼlebʼ kʼaʼut naq tqil li yobʼtesihom: nokooxtenqʼa xnawbʼal xnaʼlebʼ li Jehobʼa (taayaabʼasi Romanos 1:20). Jun eetalil, il chixjunil li kixyobʼtesi li Jehobʼa ut taakʼe reetal naq chʼinaʼus yobʼtesinbʼil. Wank jalan jalanq li tzekemq, aʼin naxkʼutbʼesi naq li Jehobʼa nokooxra. Rilbʼal li xnaʼlebʼ li Jehobʼa saʼ li xyobʼtesihom naxbʼaanu naq tqanaw ru ut naq toonachʼoq chixkʼatq. Anaqwan tqil naq li Jehobʼa kiroksi li xyobʼtesihom re xkʼutbʼal chiqu xninqal ru naʼlebʼ.

6. Kʼaru naqatzol rikʼinebʼ li xikʼanel xul li nekeʼchalk ut nekeʼxik?

⁶ Li Jehobʼa kʼubʼkʼu xhoonal. Rajlal chihabʼ ebʼ laj Israel nekeʼril chalen li xraqik li po febrero toj xyitoq li po mayo naq ebʼ li tzʼik li nekeʼxkʼabʼaʼi cigüeña, nekeʼxik bʼarwiʼ naʼelk li iqʼ. Li Jehobʼa kixye rehebʼ  laj Israel naq: «Li nimla jotz saʼ choxa naxnaw li xqʼehil li xsutqʼijik» (Jer. 8:7). Joʼ chanru li Jehobʼa kixkʼubʼ li xhoonal choʼq rehebʼ li xikʼanel xul aʼin, joʼkan ajwiʼ kixkʼubʼ jun li hoonal re raqok aatin. Rilbʼal li nekeʼxbʼaanu ebʼ li xikʼanel xul naxjultika chiqu naq ak xaqxo «xkutankil» re xsachbʼal li maaʼusilal ut naru naq tqakʼojobʼ qachʼool naq tixbʼaanu (Hab. 2:3).

7. Kʼaru naqatzol chirix chanru nekeʼrupupik ebʼ li xikʼanel xul? (Isaías 40:31).

⁷ Li Jehobʼa naxtenqʼahebʼ li xmoos. Saʼ xkʼabʼaʼ laj Isaías kixye rehebʼ li xmoos naq wi nekeʼchʼinaak xchʼool malaj maakʼaʼeb li xmetzʼew aʼan tkʼehoq xmetzʼew re naq «teʼrupupiq joʼebʼ li tʼiw» (taayaabʼasi Isaías 40:31). Ebʼ laj Israel kʼaynaqebʼ rilbʼal ebʼ li tʼiw chanru naq nekeʼtaqeʼk ut nekeʼrupupik chi inkʼaʼ nekeʼxkʼe xmetzʼew. Aʼin naxkʼut chiqu naq li Jehobʼa tooxtenqʼa joʼ chanru naxtenqʼahebʼ li xikʼanel xul. Joʼkan naq, wi taawil jun li xikʼanel xul yook chi rupupik chi inkʼaʼ narekʼasi li xxikʼ, jultika naq li Jehobʼa naru tatxtenqʼa re xqʼaxbʼal ru laachʼaʼajkilal.

8. a) Kʼaru kixtzol laj Job chirix li yobʼtesihom? b) Kʼaru naqatzol laaʼo?

⁸ Paabʼajel li Jehobʼa. Naq li Jehobʼa kiʼaatinak rikʼin laj Job kixtenqʼa re naq tixkʼojobʼ xchʼool rikʼin (Job 32:2; 40:6-8). Kiʼaatinak chirix li yobʼtesihom joʼ li chahim, li choql ut li kaaq. Kiʼaatinak ajwiʼ chirix li wakax ut li kawaay (Job 38:32-35; 39:9, 19, 20). Chixjunil aʼin kixtenqʼa laj Job re rilbʼal li xrahom li Yos ut li xchoxahil naʼlebʼ moko kaʼaj tawiʼ li xwankilal. Li seeraqʼik aʼin kixtenqʼa laj Job re naq tixkʼojobʼ xchʼool rikʼin li Jehobʼa (Job 42:1-6). Joʼkan ajwiʼ, naq tqatzol chirix li yobʼtesihom tqakʼe reetal naq li Jehobʼa qʼaxal wank xnawom chiqu ut wank xwankil. Li Jehobʼa naru trisi chixjunil li qachʼaʼajkilal ut tixbʼaanu. Xkʼoxlankil rix aʼin naxbʼaanu naq tqakʼojobʼ qachʼool rikʼin.

9, 10. Kʼaru naxkʼut chiqu li saqʼe ut li habʼ chirix li Jehobʼa?

⁹ Li Jesús naxnaw chiʼus li yobʼtesihom. Joʼ «aj kʼanjel chiru», kixtenqʼa li Xyuwaʼ re xyobʼtesinkil li Ruuchichʼochʼ ut li choxa (Prov. 8:30, TNM). Moqon, naq kiwank saʼ Ruuchichʼochʼ, kiroksi li yobʼtesihom re xkʼutbʼal chiruhebʼ li xtzolom naabʼal li naʼlebʼ chirix li Xyuwaʼ. Qilaq wiibʼ oxibʼ.

¹⁰ Li Jehobʼa naxkʼutbʼesi li xrahom chiru chixjunilebʼ. Naq li Jesús kixkʼe li seeraqʼ saʼ li tzuul kiʼaatinak chirix wiibʼ li naʼlebʼ chirix li yobʼtesihom: li saqʼe ut li habʼ, naʼajmank chiqu ebʼ li naʼlebʼ aʼin. Li Jehobʼa naxkʼutbʼesi li xnimal xrahom naq naxkʼe li saqʼe ut li habʼ re chixjunilebʼ li kristiʼaan (Mat. 5:43-45). Li Jesús kiroksi li eetalil aʼin re xkʼutbʼal naq li Jehobʼa naxra chixjunilebʼ li kristiʼaan. Naq naqil naq naʼok li saqʼe malaj naqayal xsahil li musmus habʼ naqakʼe reetal naq li Jehobʼa nokooxra ut inkʼaʼ nasikʼok u. Rilbʼal li naxbʼaanu li Jehobʼa nokooxtenqʼa re xkʼutbʼesinkil li rahok saʼ li puktesink.

11. Chanru naxwaklesi qachʼool naq naqil ebʼ li xikʼanel xul?

¹¹ Li Jehobʼa naxkʼe qe li naʼajmank chiqu. Li Jesús kixye ajwiʼ aʼin saʼ li seeraqʼ li kixkʼe saʼ li tzuul: «Ilomaqebʼ li xikʼanel xul li nekeʼrupupik chiru choxa: inkʼaʼ nekeʼawk, chi moko  nekeʼqʼolok, chi moko nekeʼtamok saʼebʼ li xkʼuulebʼaalebʼ; ut leechoxahil Yuwaʼ nachʼoolanink rehebʼ». Maare li yookebʼ chi abʼink re li Jesús, xeʼril ebʼ li xikʼanel xul naq kixpatzʼ: «Ma inkʼaʼ tabʼiʼ qʼaxal loqʼex laaʼex chiruhebʼ aʼan?» (Mat. 6:26). Chi kamaʼin li Jesús kixjultika chiqu naq li Jehobʼa naxkʼe qe li naʼajmank chiqu (Mat. 6:31, 32). Li naʼlebʼ chirix li yobʼtesihom naxtenqʼahebʼ laj kʼanjel chiru li Jehobʼa saʼebʼ li qakutan. Jun aj kʼamolbʼe saʼ li puktesink re España nachʼinaak xchʼool xbʼaan naq inkʼaʼ naxtaw jun li ochoch bʼarwiʼ twanq. Naq kirilebʼ li kokʼ tzʼik yookebʼ xwaʼbʼal li iyaj ut li ru li cheʼ, sa chik kirekʼa ribʼ. Aʼan naxye: «Wi li Jehobʼa naxchʼolanihebʼ aʼan, naru ajwiʼ tinxchʼolani». Wiibʼ oxibʼ kutan chirix aʼan kixtaw bʼar twanq.

12. Joʼ naxye Mateo 10:29-31, kʼaru naxkʼut chiqu ebʼ li kokʼ xul aʼin chirix li Jehobʼa?

¹² Li Jehobʼa nokooroxloqʼi chiqajunjunqal. Naq li Jesús toj maajiʼ naxtaqlahebʼ li xʼapóstol chi xyeebʼal li chaabʼil esil, kixtenqʼahebʼ re naq teʼruuq xqʼaxbʼal ru li xikʼ ileʼk (taayaabʼasi Mateo 10:29-31). Re xtenqʼankilebʼ kiroksi jun li xikʼanel xul li nawno chiʼus aran Israel li naxkʼabʼaʼi gorrión. Saʼ li kutan aʼan kubʼenaqebʼ xtzʼaq li kokʼ xul aʼin. Abʼan li Jesús kixye rehebʼ: «Ut maajun rehebʼ taatʼaneʼq saʼ chʼochʼ chi inkʼaʼ ta traj leeYuwaʼ». Ut kixye: «Qʼaxal terto eetzʼaq chiru naabʼalebʼ li kokʼ xul». Chi joʼkan, kixkʼutbʼesi naq naroxloqʼihebʼ chi junjunqal. Ut aʼin kitenqʼank rehebʼ re naq inkʼaʼ teʼxxuwa li rahobʼtesiik. Chʼolchʼo naq ebʼ li xtzolom li Jesús nekeʼxjultika li kixye naq nekeʼril li kokʼ xul saʼ li kʼalebʼaal ut saʼ li tenamit naq nekeʼpuktesink. Naq nakaawil jun li xikʼanel xul jultika naq oxloqʼat chiru li Jehobʼa xbʼaan naq terto aatzʼaq «chiru naabʼalebʼ li kokʼ xul». Rikʼin xtenqʼ li Jehobʼa naru taaqʼax ru li xikʼ ileʼk (Sal. 118:6).

13. Kʼaru tento tqabʼaanu re naq tqatzol qanaʼlebʼ chirix li yobʼtesihom?

¹³ Naq tqil li yobʼtesihom naabʼal tqatzol chirix li Jehobʼa. Tento tqisi li qahoonal chi rilbʼal li wank saʼ li qasutam ut xkʼoxlankil rix li naqatzol rikʼin. Maare tchʼaʼajkoʼq chiqu xbʼaanunkil aʼin. Li xGéraldine li wank Camerún naxye: «Ninyal inqʼe rilbʼal li yobʼtesihom xbʼaan naq xinkʼiik saʼ li tenamit». Laj Alfonso jun li cheekel winq naxye: «Xintzol naq tento twisi linhoonal chi rilbʼal li yobʼtesihom ut xkʼoxlankil kʼaru naxkʼut chiwu chirix li Jehobʼa».

14. Kʼaru kixtzol laj David naq kiril li yobʼtesihom?

¹⁴ Li awabʼej David kixkʼe xchʼool chi rilbʼal li yobʼtesihom. Kixye re li Jehobʼa: «Naq ninkaʼya li choxa yiibʼanbʼil aabʼaan, li po ut li chahim kʼojobʼanbʼilebʼ  saʼ xnaʼaj, kʼaʼ ta xaq ru li winq naq qʼaxal nakakʼoxla […]?» (Sal. 8:4, 5). Laj David moko kaʼaj tawiʼ kixkʼe xchʼool chi rilbʼal li xchʼinaʼusal ebʼ li chahim, kixkʼe bʼan xchʼool chi xkʼoxlankil rix kʼaru naxtzol chirix li Jehobʼa. Kixkʼe reetal li xnimal xloqʼal li Jehobʼa. Joʼkan ajwiʼ, laj David kixkʼoxla chanru kiwank saʼ xkʼubʼ xsaʼ li xnaʼ. Naq kixkʼoxla rix chanru kiyiibʼaak li xjunxaqalil kisach saʼ xchʼool rilbʼal li xchoxahil naʼlebʼ li Jehobʼa (Sal. 139:14-17).

15. Ma ak xaakʼe reetal li xnaʼlebʼ li Jehobʼa saʼ li xyobʼtesihom? Kʼe wiibʼ oxibʼ li eetalil (Salmo 148:7-10).

¹⁵ Joʼ laj David maare inkʼaʼ nachʼaʼajkoʼk chiqu rilbʼal li yobʼtesihom ut xtawbʼal qanaʼlebʼ rikʼin. Wi nakaakʼe reetal li wank saʼ laasutam tatruuq xtzolbʼal naabʼal li xnaʼlebʼ li Jehobʼa. Jun eetalil, naru nakaakʼe reetal li xmetzʼew li Jehobʼa naq nakaawekʼa li saqʼe chiru laajunxaqalil (Jer. 31:35). Tatruuq xkʼebʼal reetal li xchoxahil naʼlebʼ li Jehobʼa, naq taawil jun li chʼina xikʼanel xul yook xyiibʼankil li xsok. Naq nakaawil jun li tzʼiʼ narekʼasi li xye taakʼe reetal li xsahil xchʼool li Jehobʼa. Bʼanyoxi re li xrahom naq nakaawil jun li naʼbʼej yook chi bʼatzʼunk rikʼin li xkʼuulaʼal. Wank naabʼal naru naqatzol chirix li Jehobʼa naq naqil li yobʼtesihom, maakʼaʼ naxye ma ninqebʼ malaj kokʼebʼ, chixjunil nekeʼxkʼe xloqʼal (taayaabʼasi Salmo 148:7-10).

16. Kʼaru tento tqabʼaanu?

¹⁶ Maaʼani chik wank xnaʼlebʼ, narahok, wank xwankil ut naxyiibʼ chixjunil chi chaabʼil joʼ li Jehobʼa. Chixjunil aʼin naru naqataw saʼ li xyobʼtesihom li Jehobʼa; wi naqasikʼ. Qakʼehaq qachʼool chi rilbʼal li yobʼtesihom ut xtzolbʼal kʼaru naxkʼut chiqu chirix li Jehobʼa. Wi naqabʼaanu toojiloq chixkʼatq (Sant. 4:8). Saʼ li jun chik tzolom tqil chankiru li naʼbʼej yuwaʼbʼej naru teʼroksi li yobʼtesihom re xtenqʼankilebʼ li ralal chi jilok chixkʼatq li Jehobʼa.