1. Nal wusngam ende Jop, Johova kanpol weirom?

 JOP nomolpa erim bar, alamb puli bol yu nine erim,—ba Got Johova bol yu kerma enda nim. Johova bunuman ka pande, olom konganem alamb kantawol enem mal Jop pilgi ninda ne, wal kawei jel mal er mokum bar tanim. Ende, Johova koika na wal erkem meim mokun ngo kantawol enem mal kane, olom kantawol ende kaple enem nepisa ne erim. (Jop 38:39-41; 39:1, 5, 13-16) Johova wal er mokum tanim Jop kanim bar, Got mambnem ka puli paim mal Jop duwom ere, kanpol tom.

2. Nalende kunum pende ne, Johova wal erkem meim kenem mane omukro kanpol tonamen pesil paim?

² Olom ond ku na wal kol meim wal erkem meim, mane omuk tonamen bar olom kanpol wei tonamen. Ba, embe enamen kunum pende ne pesil paim. Kenem tawun kerma ende senda bar tuwalto monjin dal, Johova wal puli erkem meim kanpol naronamen. Kulu oriro, wal puli erkem meim bar mand moramen, omukro kanpol tonamen anj dunglom nasem nepisamen. Embe pile, nalende kenem Johova wal erkem meim, omuk manero kanpe pakeronda mal yubol tonamen. Jises na Johova ond ku na jebom er mokjil bar konganem ere, alamb yu duwom erngojil. Ala kenem nawal pende ere, wal erkenjil meim bar, duwom ere kanpol tonamen.

3. Johova, wal porpor er mokum bar, Adam kapil mora nepim nalmal tanim?

³ Johova ond ku, jebom, na wal porpor er mokum bar, Adam kapil mora nepim. Johova, kulu paradais kawei ende erse, Adam ngo kongan ere erkeli kulu ka e, se mal tambem poro punda panim. (Stt. 2:8, 9, 15) Adam kanim wal mongom bow ne kol wo, plawa kuwom kawei tom kane, kawei wei pim mal buro pile! Adam kulu  Iden kantawol enda wal kawei wei, ala Johova, Adam tukong, koika na wal kanem kanem beu mokum, kangem ngondol panim. (Stt. 2:19, 20) Johova olom olom wal porpor e kangem ngonda kaple erim ba, kongan e Adam ngom. Kenem pilkane esmen, Adam, tukong na wal porpor e, nalmal kolwane, mambnem enjip mal kane, kangem ngonda ngom. Adam embe erim bar, kawei wei pisa pim, Dam Johova bunuman kapam kanpolto, ala atis mal molo wal kaka er mokum bar kapim eri.

4. (a) Nalmem ende pande Johova ond ku na wal erkem meim, omuk manero kanamen? (b) Johova koika, jebom na wal porpor erkem meim bar, nim nawal ende kanka kanen?

⁴ Nalmem ende pande, Johova ond ku na wal erkem meim, kenem omukro kanamen olom kapisem? “Enem kanmin kupula kel kanya,” olom ki ngo embe: nim “Wal meim namal ersem?” Ki e pundom penema wei paim. (Ais. 40:26) Johova wal min epen mongse erkem nameim, ya mala na apnol kerma paim bar, pis na wal kanem kanem wei erkem meim, e kenem duwom er kanamen eri. (Sng. 104:24) Ala wal ende Got kenem alamb ersem mal, buro pile. Kenem alamb ersem, tukong, jebom na wal porpor erkem meim, kankawei kanamen ne ersem. Embe pile, kenem nganja wal 5-poro paim konganem ka ere, wal kanem kanem erkem meim, kenem omuk manero kanamen—dungol paim wal erkem meim omuk manero kanemen, komol paim wal erkem meim yu rangnam komol kase pisamen, gup paim wal erkem meim dunom nalmal paim nopisamen, ngumb paim wal kanem kanem erkem meim murang pismen, ala angel paim wal erkem meim amble pilkane esmen.

5. Rom 1:20 dom mal, Johova wal erkem meim, kenem duwom erkane pake nalmal simen?

⁵ Mem kerma ende pande, Johova ond ku na wal porpor erkem meim, omuk manero kanamen Baibel neori kerem. Johova mambnem paim mal kenem duwom er ngonom. (Rom 1:20 gere.) Johova ond ku na wal porpor erkem meim bar, eknem kawei paim omukro kanamen. Wal embe erkem meim Got bunuman kapa tuluk tonom tanim. Ala mokun kanem kanem erkem meim non kawei pismen mal buro pile. Mambnem embe enem bar, tane penem a kerem, kenem alamb kankawei kanem. Johova wal embe erkem meim kanmen, pakerondo mambnem aiem, kanpolto se olom bol mand pumon. Yipe, Johova ond ku na wal porpor erkem meim bar, kenem wal kerma pende duwom esmen mal omukro kanamen.

6. Got ka pende erkem meim, kulu mo kantri ende sikele, se ende pum bar, kenem nawal duwom esmen?

⁶ Wal porpor min wonom, Johova olom enge erkem seim. Kongar dingding ne, oll Febwari mo  Mei-tuwal, Israel ga kanim ka kerma ende kangem stok, semin kupula pu meim kulu sikele burne se not pum. “Ka stok, burne se kulul jel punam kunum kun kanim” pane Johova ne Israel ga ngom. (Jer. 8:7) Enjep burne punam ne Johova enge er pakim, kunum kun burne pum, embe ding mal, olom alamb kot er ngonda kunum, enge erkem paim. Yipe ka burne se kulu ende punambe kanmen e, taninde pilkane esmen, alamb kes na mambnem kes ya mala paim, Johova toproninda kunum enge erkem paim, “kunum kun” min wonda ne pilgi ninamen.—Hab. 2:3.

7. Ka walan burne semin kupula pundo kenem kanmen kunum, nawal duwom esmen? (Aisaia 40:31)

⁷ Johova olom konganem ga dongal ngonom. Aisaia wusngam a, Johova alambem man yu ka ende nengom, dongal napande kumbol ombun sinambe tomene kera kunum, “ka walan purbam pande bur dom mal” embe ninam panim. (Aisaia 40:31 gere.) Isreal ga kunum pende ne kanjip, ka walan burne min pu, min kupula purbam tamenaro ei pamol molo enjip. Ka embe esim bar kenem pilkane esmen, Johova konganem alamb ka dongal ngonom mal embe ngonda eri! Nim kanen ka burne se epne, kupula wei pu purbam tamenaro ei pameim mal, Johova nim dongal embe ngondo, ombun duwom min wonda kauwo akilgi nindel.

8. (a) Johova tukong na wal porpor er mokum, Jop kanim bar nawal duwom erim? (b) Ala kenem pra nawal duwom enamen?

⁸ Kenem Johova bol pilgi ninamen wal kerma paim. Johova, Jop pakerongo olom bol pilgi nim mem wose kerma pum. (Jop 32:2; 40:6-8) Got, Jop bol yu ninjil kunum, Olom wal beu mokum bar yu simin kel yu bolto nim, e kanjip puli min kupula meim, komb kupo, na komb kunakin enem mal yubol tom. Ala Johova tukong na wal erkem meim mal yubol tom eri, e embe mal, kong os na kong bul simbil pane yu bol tom. (Jop 38:32-35; 39:9, 19, 20) Boltom wal porpor e, olom dongal kerma paim mal mongse tanim, kanka mem na bunuman kapaim tanim eri. Yu ninjil e, wal kawei erkelnge Jop, Johova bol pilgi mem er dongal wei erim (Jop 42:1-6) Embe ding mal, kenem Johova wal erkem meim bar, duwom mane er kanjin dal, olom bunuman ka na dongal kerma paim kanpol wei tonamen. Kenem nal ombun ende, kaunamen olom toporninda kaple wei enem. Embe pile, olom bol pilgi wei ninamen.

9-10. Johova kenem komb na anj ngonom bar, nal mambnem tadom?

⁹ Jises, Dam bol wal er mokjil kanpol weirom nalerim, “olom sape pam kongan ye mal molo” Dam pakerongo, wal poro min kupula na ya mala er sejil (Snd. 8:30) Bulto Jises ya mala wom kunum, wal er mokjil bar konganem ere, olom disaipol aiem walem Dam ye nalmal duwom erngom. Duwom erngom wal pende omukro kanamen.

¹⁰ Johova kanka mem alamb porpor bol tadom. Jises min komngoma yu kerma ne, disaipol aiem man ngom kunum, Johova komb na anj ngonom wal kerma paim ba, alamb kanpol naro sangiyo nanim pile, enjep pilkane enam nengom. Komb na anj kenem kol meimen bar kongan kerma ere, pakerobol. Johova olom konganem nasim alamb, komb na anj nangonda paim ba, kanka mem tane alamb porpor ngonom. (Mat. 5:43-45) Jises yu embe mal ne, ga disaipol duwom erngom bar, kenem pilkane esmen alamb porpor bol kanka mem taninamen wal kerma paim. Anj semene pu palanj tondo kanmen, mo komb kubon kerei kerei tondo kapismen e, Johova alamb porpor bol kanka tadom pilkane esmen. Olom mambnem embe enem bar, kenem duwom esmen, alamb porpor bol kanka mem tane, Baibel yu neori kel ngonamen.

11. Ka min nonwan meim kanmen bar, kenem nalmal dongal sinamen?

¹¹ Kenem nomolpa esmen bar, Johova ambsik paim wal ngo kaple enem. Jises min komngom a yu nim bar, yu ende pra embe nim: “Ka min kupula non wanim mal kandya, enjep mokun tale gar ende tawo se sip make narom ma, enem danjep min epen meim, enjep mokun ngo kantawol enem. Jises yu nim pil monjip ga, ka min burne wopujip kanjip kunum: “Olom ki embe ngom, enem molse minro wei pu, ka nangom mo?” (Mat. 6:26) Yu embe nim bar, kenem pakerondo pilkane esmen, kenem ambsik paim wal Johova weieri ngo kantawol enda! (Mat. 6:31, 32) Johova wal er mokum bar, kenem duwom er ngondo pilkane esmen, olom kongnem ga dongal ngo, kumbol er dongal enem. Ambajen ambel gal painia ende kulu Spain meim, kumbol ombun sim nalerim, nomolpa enda bar dumam ka ende kannasim, ba ka wal mongom no monjip kanim bar, olom dongal ngongo ala kumbol amin sim. Olom embe nim, “Ka mokun non er monjip bar kanj, Johova enjep kantawol erim pile, na pra kantawol enda ne pilgi nind.” Weieri, olom dongal si molo, nomolpa enda, gar ende kansim.

12. Matyu 10:29-31, ka kerei kerei pane yubol tonom bar, kenem Johova bol nawal duwom esmen?

¹² Johova kenem dingding ne wal kerma wei mal kanem. Jises aposol walem, Baibel yu neori kel punam bar, alamb enjep bol opyem enam kunum, kisal nagoram ne yu pende nengom. (Matyu 10:29-31 gere.) Olom ka kerei kerei ende Israel tuwalto meim, alamb porpor kanpol tom ka, yu bolto aposol walem pisam ne pilnim. Jises kunum, ka kerei kerei e topom kerma napam. Ba olom disaipol walem pisam ne, embe nim: “Ka kerei kerei e, ding ende berne se mala punom, enem Danjep nakanem paninamen kaple nanem.” Ala yu pende embe nim: “Enem molse minto pu, ka kerei kerei puli ngom panim.” Jises yu nim bar, disaipol dingding ne er dongal wei erim, Johova enjep dingding ne pilngonom pile, alamb enjep to erkes enam ne kisal goram mem kanapam. Embe pile, enjep nal kulu ende Baibel yu neori kele pujip, ka kerei kerei wopujip kanjip kunum, Jises nim yu pilyem kel pinjip. Pisel nim molse minro pu, “ka kerei kerei puli” ngonon. Embe pile, nim pilgi wei nindel olom nim pakerondo, opyem enam akilgi ne tomene kerel.—Sng. 118:6.

13. Johova wal erkem meim, kenem omuk manero kanamen bar, pake nalmal tonda?

¹³ Johova ye nalmal olom wal erkem meim bar, omukro kanpol tonamen. Nalmal embe enamen? Yero, anj dunglom pende kele wal erkem meim omuk manero kanamen. Ala erkem meim wal Johova ye nalmal tandom omukro kanamen eri. Kenem mambnem embe karkar enamen kunum pende ne pesil paim. Gédralin, ambajen ende kulu Kameron meim embe nim, “Na tawun a mol yawo min wond pile, Johova ond ku na wal er mokum ombol ere, omuk manero kanal pam.” Elda ende kangem Alponso, embe nim, “Na omukro kanj enge erse, anj dungol pende kele nam jel molo, Johova wal er mokum kanj  bu manero pile, olom ye nalmal kanpol tonal pam.”   

14. Johova wal min kupul a erkem meim, na kenem alamb ersem mal Devit buro pim kunum, nawal duwom erim?

¹⁴ Got wal porpor ersem mal, Devit bu manero pile embe nim: “Na kanmin kupula ker kunum, nim wal porpor angela erin kanj, nim oll na kanjip porpor erken dumam aijep a kun meim, ala na embe pilpile erind, kin alamb nawal wei molpo nim pilngonon?” (Buk Song 8:3, 4) Weieri, Devit kanmin kupula kel kanim, wal monjip bar kanka mongse nakanim, ba kanjip monjip Johova bol nawal taninjip kanim eri. Embe erim pakerongo Johova dongal kerma pam duwom er kanim. Ala kunum pende ne, Devit mam kumbol tuwalto molo min wom mal buro pim eri. Olom nganj Johova kawei, jel mal erim bar buro pim kunum er kelnge, Johova bunuman ka kerma pam bar kawei wei pile, kapil sangiyo nim.—Sng. 139:14-17.   

15. Johova wal erkem meim, olom mambnem pende paim mal taninambe nim kanen yu bolto. (Buk Song 148:7-10)

¹⁵ Devit erim mal, nim kulu kolbar ende kur pu. Got wal erkem meim omukro kanal ne nandel. Mand meimen bar, kan yemyem er kanjel, Got mambnem kapaim mal wal puli tanim. Ende embe mal, anj wo nganja donom bar pile, Johova dongal paim mal kanjel. (Jer. 31:35) Ala ka ende garwom tau mora kandal, Got bunuman ka paim mal buro pisel. Wal ende, tu ngalem ende alibal ende kandal, Johova kenem kapisamen ne pisem mem tadom. Ala amb ende, ngalem kumblamb kankan kane, wurmal erim kanin dal, Johova ende kanka kanamen nepim mem tadom, embe pile, olom bol sangiyo ninamen. Kenem Johova bol sangiyo ninamen wusngam puli seim, e wal erkem meim kanmen bar—kerma mo kembis, kolbar mo mand meim, olom—kangem min kesim.—Buk Song 148:7-10 gere.

16. Kenem nawal ende enamen ne bunuman kerma panda?

¹⁶ Kenem Got aijen sape pa tuluk weironom, kenem kantawol kawei enem, ala atis mal molo wal kaka beu kem meim, ala dongal kerma paim. Olom mambnem embe mal na mambnem pende, wal erkem meim bar tadom kenem mane omukrojin dal, kanamen. Embe pile, kenem anj dungol pende kele, wal erkem meim omuk manerojin dal, olom ye nalmal na mambnem aiem paim kanpol wei tonamen. Embe enamen, pakero kelde se wal porpor Ersem Ye bol mand wei punamen. (Jems 4:8) Yu duwom bulto enamen bar, ngal danjep manjep, Johova wal erkem meim bar ngaljep nalmal duwom erngo pake tonambe, se Johova bol mand punam mal kanamen.