1. Nĩ kyaũ kĩtonya kũtũtetheesya tũtanĩae kwĩmanyĩsya wathani wa Mbivilia?

 MWANA-A-ASA ũmwe wa mũika wĩtawa Ben aĩtye, “Nĩnendete kwĩmanyĩsya wathani wa Mbivilia.” We nũkwĩtĩkĩlana nake? Kana wĩwʼaa ve vinya mũno kũelewa mawathani? O na no kwĩthĩwa wĩwʼaa kwĩmanyĩsya mawathani kwĩ ũtulu. Ĩndĩ mawoni maku no mavĩndũke waelewa nesa nĩkĩ Yeova weetĩkĩlilye mawathani maandĩkwe Ndetonĩ yake.

2. Twĩneenea kyaũ ĩsomonĩ yĩĩ?

² Ĩsomonĩ yĩĩ nĩtũkwona nĩkĩ twaĩle kwĩmanyĩsya mawathani ma Mbivilia na ũndũ tũtonya kwĩka ũu. O na nĩtũkwĩmanyĩsya mawathani elĩ me ĩvukunĩ ya Ndanieli, na tũyona ũndũ tũtonya kũtetheka ũmũnthĩ twamaelewa.

3. Twaĩlĩte kwĩka ata nĩ kana tũelewe wathani wa Mbivilia?

³ Nĩtwaĩlĩte kwĩtya ũtethyo nĩ kana tũelewe wathani wa Mbivilia. Kwasũanĩa ngelekanyʼo ĩno. Twasye ũendete vandũ ũtavesĩ nesa, ĩndĩ mũnyanyau ũla ũendanĩtye nake nũvesĩ nesa vyũ. Nĩwĩsĩ nesa vala mwavika na vala kĩla nzĩa ĩelete. Vate nzika, ndũlea kũtana nũndũ mũnyanyau nĩwĩtĩkĩlile mũendanyʼe! O ta ũu, Yeova nĩwĩsĩ ĩvinda yĩla tũtwĩe na maũndũ ala makilyĩ kwĩkĩka. Kwoou nĩ kana tũelewe wathani wa Mbivilia, no nginya tũmũkũlye twĩnyivĩtye atũtetheesye.—Nda. 2:28; 2 Vet. 1:19, 20.

4. Nĩkĩ Yeova waandĩkĩthisye mawathani Ndetonĩ yake? (Yelemia 29:11) (O na ĩngĩ, sisya visa.)

⁴ O ta mũsyai mũseo, Yeova endaa syana syake syĩtanĩa ĩvinda yũkĩte. (Soma Yelemia 29:11.) Ĩndĩ kĩvathũkanyʼo na  andũ, no atũtavye nesa vyũ maũndũ ala makekĩka ĩvinda yũkĩte. Anyuvie andũ maandĩke mawathani Ndetonĩ yake nĩ kana tũkamanyaa maũndũ ma vata matanaumĩla. (Isa. 46:10) Kwoou mawathani asu nĩ mĩthĩnzĩo Ĩthe witũ wa ĩtunĩ ũtũnengete nũndũ nũtwendete. Ĩndĩ tũtonya kwĩyĩĩkĩĩthya ata kana kwa wʼo kĩla Mbivilia ĩwetete kĩkeanĩa?

5. Ngelekanyʼo ya Max yĩmanyĩsya amũika kyaũ?

⁵ Mavinda maingĩ amũika maitũ me sukulu methĩawa mathyũlũlũkĩtwe nĩ andũ matanengete Mbivilia ndaĩa. Maũndũ ala andũ asu maneeneaa kana kwĩka no matume mambĩĩa kũya nzika na mũĩkĩĩo woo. Kwoona kĩla kyamũkwatie mwana-a-asa wĩtawa Max. Aĩtye, “Yĩla naĩ sukulu, nĩnambĩĩie kwĩthĩwa na nzika kana momanyĩsyo ala asyai makwa mamanyĩasya maĩ ma ndĩni ĩla ya wʼo, na kana kwa wʼo, Mbivilia yaveveeiwe nĩ Ngai.” Asyai make meekie ata? Aĩtye, “Nĩmambĩthukĩĩisye mauĩtye o na kau nĩnĩsĩ nĩmathĩnĩkaa.” Asyai ma Max masũngĩie makũlyo make matũmĩĩte Mbivilia. O nake ve ĩtambya woosie. Aĩtye, “Nĩneemanyĩisye wathani wa Mbivilia, na nĩnaneeneaa kĩla neemanyĩsya na syana ila ingĩ kĩkundinĩ.” Kwaendie ata? Max aĩtye, “Ĩtina wa vau, nĩnaĩkĩĩie vyũ kana Mbivilia ĩveveewe nĩ Ngai!”

6. Waĩlĩte kwĩka ata ethĩwa wĩ na nzika, na nĩkĩ?

⁶ Ndũkewʼe nthoni ethĩwa, o ta Max, nĩwambĩĩie kũya nzika kana Mbivilia ĩmanyĩasya ũla wʼo. Ĩndĩ ve ĩtambya waĩlĩte kwosa. Na kĩtumi nũndũ nzika iilye ta nganga. Yaekanwa nayo, no yambĩĩe kwananga o kavola kĩndũ kya vata. Ũndũ wa mbee waĩle kwĩka nĩ kana umye nganga ya ngelekanyʼo ĩla ĩtonya kwananga mũĩkĩĩo waku nĩ kwĩkũlya-ĩ, ‘Nĩnĩĩkĩĩaa kĩla Mbivilia ĩwetete ĩũlũ wa ĩvinda yũkĩte?’ Ethĩwa wĩ na nzika na kĩu, nĩwaĩlĩte kwĩmanyĩsya mawathani ma Mbivilia ala meanĩĩte. Ũtonya kwĩka ũu ata?

7. Ndanieli atũtiĩe ngelekanyʼo yĩva ya ũndũ tũtonya kwĩmanyĩsya wathani? (Ndanieli 12:10) (O na ĩngĩ, sisya visa.)

⁷ Ndanieli nĩwatũtiĩe ngelekanyʼo nzeo ya ũndũ tũtonya kwĩmanyĩsya wathani. Eemanyĩasya wathani e na kĩeleelo kĩseo, nakyo nĩ kũmanya ũla wʼo. O na ĩngĩ, aĩ na wĩnyivyo nũndũ nĩweesĩ Yeova nũtetheeasya ala mamwĩsĩ na mamwĩwʼaa kũelewa wathani. (Nda. 2:27, 28; soma Ndanieli 12:10.) Ndanieli oonanisye nĩwĩnyivĩtye kwa kũmwĩkwatya Yeova amũtetheesye. (Nda. 2:18) O na ĩngĩ, eemanyĩasya nesa vyũ. Nĩweekaa ũkunĩkĩli Maandĩkonĩ maveveee ala maĩ kwʼo ĩvindanĩ yake. (Yel. 25:11, 12; Nda. 9:2) Ũtonya kũatĩĩa ata ngelekanyʼo ya Ndanieli?

8. Nĩkĩ amwe maleaa kũĩkĩĩa wathani wa Mbivilia, ĩndĩ twaĩlĩte kwĩka ata?

⁸ Vindĩĩsya ĩũlũ wa kĩeleelo kyaku. Nĩwĩthĩwa wendaa kwĩmanyĩsya wathani wa Mbivilia nũndũ wĩ na wendi mwingĩ wa  kũmanya ũla wʼo? Ethĩwa ũu nĩwʼo vailye, Yeova nũkũũtetheesya. (Yoa. 4:23, 24; 14:16, 17) Angĩ matonya kwĩmanyĩsya wathani me na kĩeleelo kĩva? Amwe no meke ũu mayĩkwatya kana nĩmeũkwata ũĩkĩĩthyo wa kana Mbivilia ndĩveveewe nĩ Ngai. Masũanĩaa makakwata kĩndũ kĩũmaĩkĩĩthya Mbivilia ndyumĩte kwa Ngai, no makwate kĩtumi kya kwĩtwʼĩĩa mo ene kĩla kĩseo na kĩla kĩthũku. Ĩndĩ nĩtwaĩle kwĩmanyĩsya twĩ na kĩeleelo kĩseo. O vamwe na ũu, ve nguma ya vata yendekaa nĩ kana tũelewe wathani wa Mbivilia.

9. Nĩ nguma yĩva ĩtũtetheeasya kũelewa wathani wa Mbivilia? Elesya.

⁹ Ĩthĩwa na wĩnyivyo. Yeova nĩwathanĩte kũtetheesya ala me wĩnyivyo. (Yak. 4:6) Kwoou nĩtwaĩlĩte kũmũvoya nĩ kana atũtetheesye kũelewa wathani wa Mbivilia. O na ĩngĩ, tweethĩwa na wĩnyivyo, tũkeetĩkĩlaa ũtethyo wa ngombo ndĩkĩĩku, ĩla Yeova ũtũmĩaa kũtũseũvĩsya lĩu wa kĩ-veva ĩvindanĩ yĩla yaĩlĩte. (Luka 12:42) Yeova ti Ngai wa kĩthokoanyʼo, na kwoou nĩ ũndũ wosanĩte na kĩlĩko kũĩkĩĩa kana atũmĩaa nzĩa o ĩsu kũtũtetheesya tũelewe ũwʼo ũla wĩ Ndetonĩ yake.—1 Ako. 14:33; Aev. 4:4-6.

10. Ngelekanyʼo ya Esther yĩũmanyĩsya kyaũ?

¹⁰ Ĩmanyĩsye nesa vyũ. Nyuva wathani ũla wendete na ũyĩka ũkunĩkĩli ĩũlũ wawʼo. Ũu nĩwʼo mwĩĩtu-a-asa wĩtawa Esther weekie. Aĩ na wendi wa kwĩmanyĩsya mũnango mawathani ala mawetie ĩũlũ wa kũka kwa Masia. Aĩtye, “Yĩla naĩ na myaka 15, nĩnambĩĩie kwĩka ũkunĩkĩli nĩyĩĩkĩĩthye kana mawathani asu maandĩkiwe Yesũ ataasyawa.” Kĩla weemanyĩisye asoma Mavuku ma Ũkanga wa Mũnyũ nĩkyamũĩkĩĩthisye vyũ kana mawathani asu maĩ ma wʼo. Aĩtye, “Mavuku amwe maandĩkiwe Klĩsto ataasyawa, na kwoou mawathani ala me vo no nginya methĩwe maumĩte kwa Ngai.” Ongelete kwasya, “Yaĩ no nginya nĩsome ũvoo ũsu mavinda maingĩ nĩ kana nĩũelewe.” Ĩndĩ nũtanaa nũndũ wa kĩthito kĩu weekĩie. Ĩtina wa kwĩmanyĩsya nesa vyũ mawathani amwe ma Mbivilia, aĩtye, “Nĩneeyoneie nesa kana Mbivilia ĩneenaa wʼo!”

11. Tũtethekaa ata tweyĩĩkĩĩthya kana Mbivilia ĩneenaa wʼo?

¹¹ Yĩla twoona ũndũ mawathani amwe me Mbivilianĩ meanĩĩte, nĩtũmwĩkwatasya Yeova mũnango na tũkaĩkĩĩa vyũ nzĩa ĩla ũtũmĩaa kũtũtongoesya. O na ĩngĩ, mawathani ma Mbivilia nĩmatumaa twĩthĩwa na wĩkwatyo wa ĩvinda yũkĩte, o na ethĩwa tũkwatĩtwe nĩ mathĩna meva ũmũnthĩ. Ekai tũneenee kwa ũkuvĩ mawathani elĩ me ĩvukunĩ ya Ndanieli maendeee kwĩanĩa. Kũelewa mawathani asu kũkatũtetheeasya kwĩka motwi maseo.

12. Ila nyaaĩ sya “kĩaa kĩvulanĩtwʼe na yũmba yulue” syonanasya kyaũ? (Ndanieli 2:41-43)

¹² Soma Ndanieli 2:41-43. Ndotonĩ ĩla Ndanieli waalyũlĩle Mũsumbĩ Nevukatilesa, nyaaĩ sya ũla mũvwʼanano mũsumbĩ woonete  syaĩ sya “kĩaa kĩvulanĩtwʼe na yũmba yulue.” Twasianĩsya wathani ũsu na mawathani angĩ me ĩvukunĩ ya Ndanieli na Ũvuanyʼo, no twasye kana nyaaĩ isu syonanasya Ũsumbĩ Mũnene wa Nthĩ wa United Kingdom na Amelika, ũla ũsumbĩkĩte yu. Ndanieli aisye kana ũsumbĩ ũsu mũnene wa nthĩ ũkeethĩwa “nyunzu wĩ na vinya, na nyunzu mũtilĩkanganu.” Nĩkĩ waisye ũkeethĩwa wĩ mũtilĩkanganu? Nũndũ andũ ala mate na ũkũmũ me ungu wa ũsumbĩ ũsu, ala maelekanĩtwʼe na yũmba yulue, nĩmatumaa ũtatũmĩa vyũ vinya ũla wĩ nawʼo. b

13. Nĩ ũwʼo wĩva wa vata tũkwĩmanyĩsya wathaninĩ ũũ?

¹³ No twĩmanyĩsye ũwʼo wa vata twasũanĩa mũvwʼanano ũsu Ndanieli wawetie, na mũno mũno nyaaĩ syawʼo. Mbee, Ũsumbĩ Mũnene wa Nthĩ wa United Kingdom na Amelika nĩwonanĩtye ũtonyi wawʼo maũndũnĩ amwe. Kwa ngelekanyʼo, nĩwatetheeisye vanene kũsinda Kaũ wa Mbee na Kaũ wa Kelĩ wa Nthĩ Yonthe. Ĩndĩ ũsumbĩ ũsu nĩwonzethetwʼe na nũkũendeea kwonzethwʼa nĩ ngusanĩsyo sya laiaa mawʼo. Kelĩ, ũsumbĩ ũsu nĩwʼo ũkethĩwa wa mũthya kũsumbĩka Ũsumbĩ wa Ngai ũtanoka kũmina mosumbĩ onthe ma andũ. O na kau mavinda amwe nthĩ imwe nitataa kũũkĩlya vinya, iikasumbĩka vandũ vawʼo. Twĩsĩ ũu nũndũ “ĩvia,” yĩla yonanasya Ũsumbĩ wa Ngai, nĩyo yĩkakũna nyaaĩ sya ũla mũvwʼanano, ila nĩ Ũsumbĩ Mũnene wa Nthĩ wa United Kingdom na Amelika.—Nda. 2:34, 35, 44, 45.

14. Kũelewa wathani ũla ũkonetye nyaaĩ sya kĩaa na yũmba kũtonya kũtũtetheesya ata twĩkae motwi maseo?

¹⁴ We nũĩkĩĩe vyũ kana wathani wa Ndanieli ũla ũkonetye nyaaĩ sya kĩaa na yũmba nĩ wa wʼo? Ethĩwa ũu nĩ wʼo, kĩu kĩkoonekaa nesa kwĩsĩla mwĩkalĩle waku. Nũndũ nĩwĩsĩ kana o mĩtũkĩ nthĩ ĩno nthũku nĩkwanangwa, ndũkasembanasya na mbesa kana kwĩyũmbĩĩa syĩndũ mbingĩ sya kĩ-mwĩĩ. (Luka 12:16-21; 1 Yoa. 2:15-17) O na ĩngĩ, kũelewa wathani ũsu kũkaũtetheeasya wonae wĩa wa kũtavanyʼa na kũmanyĩsya andũ wĩ wa vata. (Mt. 6:33; 28:18-20) Ĩtina wa kwĩmanyĩsya wathani ũũ, ĩkũlye-ĩ, ‘Mo motwi makwa nĩmekwonanyʼa nĩnĩĩkĩĩe vyũ kana o mĩtũkĩ Ũsumbĩ wa Ngai nũũmina silikalĩ sya andũ?’

15. Nũũ “mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩũlũ” na “mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩtheo” ũmũnthĩ? (Ndanieli 11:40)

¹⁵ Soma Ndanieli 11:40. Kĩlungu kya 11 kya Ndanieli kĩneeneete asumbĩ elĩ, kana silikalĩ ilĩ syĩ vinya, ila syĩthĩawa na ngusanĩsyo kĩla ĩmwe ĩyenda kũsumbĩka nthĩ yonthe. Twasianĩsya wathani ũũ na mawathani angĩ me Mbivilianĩ, no twasye “mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩũlũ” nĩ Russia na nthĩ ila syĩ ngwatanĩo nayo, na “mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩtheo” nĩ Ũsumbĩ Mũnene wa Nthĩ wa United Kingdom na Amelika. c

16. “Mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩũlũ” akuaa ata andũ ma Ngai kĩsionĩ kyake?

¹⁶ Andũ ma Ngai ala me ungu wa “mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩũlũ” nĩmaendeee kũthĩnwʼa mũno nĩwe. Ngũsĩ imwe nivũĩtwe na ikekwʼa yela nũndũ wa mũĩkĩĩo wasyo. Ĩndĩ meko ma mũsumbĩ ũsu maitelemasya ana-a-asa maitũ, vandũ va ũu, malũlũmĩĩlasya mũĩkĩĩo woo. Nĩkĩ? Nũndũ nĩmesĩ kana kũthĩnwʼa kwa andũ ma Ngai kwĩanĩasya wathani  ũla wĩ ĩvukunĩ ya Ndanieli. d (Nda. 11:41) Kũmanya ũu no kũtũtetheesye tũkaendeea kũlũlũmĩĩlya wĩkwatyo witũ na tũilũmanyʼa vyũ na wĩanĩu witũ.

17. Andũ ma Ngai ala mekalaa nthĩ ila syĩ ungu wa “mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩtheo” makomanĩte na mawetu meva?

¹⁷ Navu tene, o nake “mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩtheo” nĩwathĩnisye andũ ma Yeova. Kwa ngelekanyʼo, mwambĩĩonĩ wa myaka ya 1900, ana-a-asa aingĩ nĩmekiwʼe yela na syana imwe sya Ngũsĩ syalũngwʼa sukulu nũndũ wa kũema kũkwata mbau maũndũ ma siasa. Myakanĩ ya mĩtũkĩ, andũ ma Yeova ala mekalaa nthĩ ila syĩ ungu wa mũsumbĩ ũsu nĩmakomanĩte na matatwa angĩ nũndũ wa kũlũmanyʼa na Ũsumbĩ wa Ngai. Kwa ngelekanyʼo, ĩvindanĩ ya kambeini sya ũsakũani, Mũklĩsto no atatĩke kũkwata mbau kyama kĩmwe kya kĩ-siasa kana mũndũ mũna ũkwĩtya kĩvĩla. O na kũtwʼĩka no aeme kũkũna kula, kĩlĩkonĩ na ngoonĩ yake no ethĩwe akwete mbau ngalĩko ĩmwe. Mwa nĩ ũndũ  wa vata ta kĩ twĩsũvĩe tũikakwate mbau ngalĩko o na ĩmwe maũndũnĩ ma siasa, twĩthĩwe twĩĩka ũu kwĩsĩla meko maitũ kana nĩ ilĩkonĩ na ngoonĩ sitũ!—Yoa. 15:18, 19; 18:36.

18. Twĩwʼaa ata twoona “mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩũlũ” na “mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩtheo” maikĩlanyʼa vinya? (O na ĩngĩ, sisya visa.)

¹⁸ Ala mataĩkĩĩaa wathani wa Mbivilia no malikwe nĩ kĩũũyũ kingĩ moona “mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩtheo” na “mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩũlũ” ‘maikĩlanyʼa vinya.’ (Nda. 11:40) Asumbĩ asu elĩ methĩawa na mĩio myai ya kaũ yĩ na ũtonyi wa kũtuta kĩla kĩndũ ĩũlũ wa nthĩ. Ĩndĩ nĩtwĩsĩ kana Yeova ndaketĩkĩlya ũndũ ũsu wĩkĩke. (Isa. 45:18) Kwoou tũimakaa twoona asumbĩ asu maikĩlanyʼa vinya, ĩndĩ mũĩkĩĩo witũ wĩkaa kũlũlũmĩĩla. Na kĩtumi nũndũ kĩu kĩtũĩkĩĩthasya kana mũminũkĩlyo wa nthĩ ĩno nthũku wĩ vakuvĩ.

19. Nĩ kyaũ twaĩlĩte kũmanya ĩũlũ wa wathani wa Mbivilia?

¹⁹ Tũyĩsĩ ũndũ mawathani amwe me Mbivilianĩ makeanĩwʼa. O nake mwathani Ndanieli ndaaelewa nĩ kĩla kĩndũ waandĩkaa. (Nda. 12:8, 9) Ĩndĩ kwĩthĩwa tũtesĩ nesa ũndũ wathani mũna ũkeanĩa ti kwonanyʼa kana ndũkeanĩa. Tũi na nzika kana Yeova akatũtetheeasya kũelewa kĩla kĩndũ ĩvindanĩ yĩla yaĩlĩte, o ũndũ weekie ĩvindanĩ ĩvĩtu.—Amo. 3:7.

20. Nĩ mawathani meva ma Mbivilia tũkilyĩ kwona maianĩa, na twaĩlĩte kũendeea kwĩka ata?

²⁰ Mbaĩ ikaumya ĩtangaso ya kana “kwĩ mũuo na kũi mũisyo.” (1 Ath. 5:3) Ĩtina wa ũu, mosumbĩ ma nthĩ makavithũkĩa ndĩni sya ũvũngũ na maisyananga. (Ũvu. 17:16, 17) Maminana nasyo, makavithũkĩa andũ ma Ngai. (Esek. 38:18, 19) Kĩu nĩkyo kĩkatuma kaũ wa mũthya wa Alimaketoni wambĩĩa. (Ũvu. 16:14, 16) No twĩkale tũte na nzika kana maũndũ asu makilyĩ kwĩkĩka. Ĩndĩ ĩvinda yĩu yĩtanavika, ekai twonanyʼe nĩtũũmũtũngĩa Ĩthe witũ wa ĩtunĩ mũvea kwa kũendeea kwĩmanyĩsya wathani wa Mbivilia na kwa kũtetheesya angĩ meke oou.