1. ¿Baʼax jeʼel u yáantkoʼon utiaʼal u jatsʼutstal k-ilik k-xakʼaltik le profecíaʼoboʼ?

 BEN, le xiʼipal t-chʼaʼchiʼitaj teʼ xook máanikoʼ tu yaʼalaj: «Jach uts tin wich in xakʼaltik le profecíaʼoboʼ». ¿Bey wa a wuʼuyikabaoʼ? ¿Wa ka tuklik jach nak óol yéetel difícil u naʼataʼaloʼob? Wa bey u yúuchultechoʼ maʼ xaaneʼ jeʼel a kʼexik a tuukul kéen a naʼat baʼaxten tu yaʼalaj Jéeoba ka tsʼíibtaʼak le profecíaʼoboʼ.

2. ¿Baʼax ken k-il teʼ xookaʼ?

² Teʼ xookaʼ yaan k-ilik baʼaxten kʼaʼabéet k-xakʼaltik le profecíaʼoboʼ yéetel yaan xan k-ilik bix unaj k-beetik. Tsʼoʼoleʼ yaan k-xakʼaltik kaʼapʼéel profecíaʼob ku yaʼalik u libroil Daniel yéetel yaan k-ilik baʼax utsil ku taasiktoʼon k-naʼatik bix táan u béeytaloʼob.

3. ¿Baʼax unaj k-beetik utiaʼal k-naʼatik le profecíaʼoboʼ?

³ Utiaʼal ka k-naʼat le profecíaʼoboʼ kʼaʼabéet k-áantaʼal. Tuukulnen tiʼ lelaʼ: koʼox aʼalikeʼ ka bin tiʼ junpʼéel kaaj maʼ a kʼaj óoliʼ. Chéen baʼaleʼ ku láakʼintikech juntúul a amigo jach u kʼaj óol le kaajoʼ, hasta u mutsʼmaj u yich tu máaniʼ, le oʼolal tranquiloech tumen a wojel maʼ tan saʼatal. Jéeobaeʼ bey jeʼex le a amigo jach u kʼaj óol le kaajoʼ tumen letiʼeʼ u yojel tuláakal baʼal. U yojel baʼax kʼiin kuxlikoʼon yéetel baʼax kun úuchul maas táanil. Le beetik kʼaʼabéet k-kʼáatik u yáantaj utiaʼal k-naʼatik le profecíaʼoboʼ (Dan. 2:28; 2 Ped. 1:19, 20).

4. ¿Baʼaxten Jéeobaeʼ tu beetaj u tsʼíibtaʼal le profecíaʼoboʼ? (Jeremías 29:11; ilawil xan le fotooʼ).

⁴ Tuláakal taatatsileʼ u kʼáat ka xiʼik maʼalobil tiʼ u paalal, chéen baʼaleʼ maʼ u yojloʼob baʼax kun úuchul sáamal kaʼabejiʼ. Pero Jéeobaeʼ u yojel yéetel u kʼáat ka xiʼiktoʼon maʼalobil (xok Jeremías 29:11). Le oʼolal tu beetaj u tsʼíibtaʼal le profecíaʼob teʼ Bibliaoʼ utiaʼal ka páajchajak k-ojéeltik le baʼaxoʼob ku taal u kʼiinil u yúuchloʼ (Isa. 46:10). Jeʼel u páajtal k-aʼalikeʼ le profecíaʼoboʼ u siibal Jéeoba. Chéen baʼaleʼ, ¿jach wa tu  jaajil yaan u béeytal le baʼaxoʼob ku yaʼalikoʼoboʼ?

5. ¿Baʼax jeʼel u kanik le táankelmoʼob tiʼ u ejemplo Maxoʼ?

⁵ U maas yaʼabil le paalaloʼob ku binoʼob escuelaoʼ maʼ tu respetarkoʼob le baʼax ku yaʼalik le Bibliaoʼ. Yoʼolal leloʼ le paalaloʼob ku adorarkoʼob Jéeobaoʼ jeʼel u káajal u kaʼapʼéeltal u tuukuloʼobeʼ. Koʼox ilik baʼax úuch tiʼ juntúul xiʼipal ku kʼaabaʼtik Max. Letiʼeʼ ku yaʼalik: «Tin paalileʼ káaj in tuklik wa le religión tuʼux ku bisken in papáʼoboʼ letiʼe u jaajiloʼ bey xan wa Dios beet u tsʼíibtaʼal le Bibliaoʼ». Ku yaʼalik xan: «Tin tsʼáaj cuentaeʼ chiʼichnakchaj in papáʼob, pero maʼ tu yaʼaloʼobten mix baʼaliʼ». ¿Bix áantaʼabik tumen u papáʼob? Meyajnajtiʼob le Biblia utiaʼal u núukikoʼob le baʼax taak u yojéeltikoʼ. Tsʼoʼoleʼ Maxeʼ maʼ pʼáat chéen u méekʼmaj u kʼaabiʼ. Letiʼeʼ ku yaʼalik: «Joʼopʼ in xakʼaltik le profecíaʼoboʼ yéetel tin tsikbaltaj tiʼ le paalaloʼob yaan teʼ múuchʼulil le baʼax kin kanikoʼ». ¿Baʼax utsil tu taasaj le baʼax tu beetoʼ? Letiʼeʼ ku yaʼalik: «Leloʼ tu beetaj in tsʼáaik cuenta Dios beet u tsʼíibtaʼal le Bibliaoʼ».

6. ¿Baʼax unaj a beetik wa ku kaʼapʼéeltal a tuukul, yéetel baʼaxten kʼaʼabéet a beetik beyoʼ?

⁶ ¿Yaan wa hora ku kaʼapʼéeltal a tuukul jeʼex le xiʼipaloʼ? Wa bey u yúuchultechoʼ maʼ u lúubul a wóol, pero maʼ unaj a pʼatik chéen beyoʼ yaan baʼax kʼaʼabéet a beetik. Utiaʼal a naʼatikeʼ tuukulnen tiʼ lelaʼ. Koʼox aʼalikeʼ ka manik junpʼéel baʼal jach koʼoj, pero ka wilkeʼ ku káajal u jóokʼol u yiits. Wa maʼ ta beetik mix baʼal utiaʼal a luʼskeʼ yaan u láaj kʼaskúuntik le baʼax ta manoʼ. Jeʼel u páajtal k-aʼalikeʼ k-fejeʼ bey jeʼex le baʼal jach koʼoj t-manoʼ, wa maʼ t-kanáantikeʼ jeʼel u káajal u yiitsintkubaeʼ wa u kaʼapʼéeltal k-tuukul. ¿Bix túun jeʼel u páajtal k-luʼsik u yiits k-fejeʼ? Tuukulnen tiʼ le preguntaaʼ: «¿Kin creertik wa yaan u béeytal le baʼax ku yaʼalik le Bibliaoʼ?». Wa maʼ ta jach creerkeʼ kʼaʼabéet a xakʼaltik le profecíaʼob tsʼoʼok u béeytaloʼoboʼ. Koʼox ilik bix jeʼel k-xakʼaltikoʼobeʼ.

7. Aʼal jujunpʼéel baʼaloʼob áant Daniel u xakʼalt le profecíaʼoboʼ (Daniel 12:10; ilawil xan le fotooʼ).

⁷ U ejemplo Danieleʼ ku kaʼansiktoʼon bix unaj k-xakʼalxoktik le profecíaʼoboʼ. Letiʼeʼ yaan baʼax oʼolal tu xakʼaltoʼob, tu beetaj tumen taak kaʼach u yojéeltik u jaajil. Tsʼoʼoleʼ como kabal u yóoleʼ tu tsʼáaj cuenta kʼaʼabéet u yáantaʼal tumen Jéeoba utiaʼal u naʼatik le profecíaʼoboʼ. Pero kʼaʼabéet kaʼach u yuʼubik u tʼaan yéetel u pʼáatal naatsʼ tiʼ letiʼ (Dan. 2:27, 28; xok Daniel 12:10). Danieleʼ mantatsʼ tu kʼáataj u yáantaj Jéeoba (Dan. 2:18). Tsʼoʼoleʼ tu yilaj xan u xakʼaltik tubeel le profecíaʼob yéetel le «libroʼob santoʼob» yaan teʼ kʼiinoʼob jeʼeloʼ (Jer. 25:11, 12; Dan. 9:2, nota). ¿Bix jeʼel k-seguertik u ejemplo Danieleʼ?

8. ¿Baʼax oʼolal ku xakʼaltaʼal le profecíaʼob tumen jujuntúul máakoʼoboʼ, pero toʼoneʼ baʼax oʼolal unaj k-xakʼaltik?

⁸ Tukult baʼax oʼolal taak a beetik. ¿Baʼaxten ka xakʼaltik le profecíaʼoboʼ? ¿Ka beetik wa tumen taak a wojéeltik u jaajil? Wa beyoʼ Jéeobaeʼ yaan u yáantkech (Juan 4:23, 24; 14:16, 17). Chéen baʼaleʼ yaan máakoʼobeʼ ku  xakʼaltikoʼob chéen utiaʼal u yeʼeskoʼob maʼ tiʼ Dios u taal le Bibliaoʼ. Ku tuklikoʼobeʼ beyoʼ yaan u páajtal u beetkoʼob chéen jeʼel baʼaxak u kʼáatoʼobeʼ. Pero toʼoneʼ maʼ unaj k-beetik jeʼex letiʼobeʼ, kʼaʼabéet k-xakʼaltik le profecíaʼob utiaʼal k-ojéeltik u jaajiloʼ. Chéen baʼaleʼ yaan uláakʼ baʼax jeʼel u yáantkoʼoneʼ.

9. ¿Baʼax jatsʼuts modo jeʼel u yáantkoʼon k-naʼat le profecíaʼoboʼ, yéetel baʼaxten?

⁹ Eʼes kabal óolal. Jéeobaeʼ u yaʼalmaj u yáantik le máaxoʼob kabal u yóoloʼoboʼ (Sant. 4:6). Le oʼolaleʼ wa k-kʼáat k-naʼat tubeel le profecíaʼoboʼ kʼaʼabéet k-kʼáatik u yáantaj Jéeoba. Tsʼoʼoleʼ wa kabal k-óoleʼ yaan k-kʼamik xan le áantaj ku tsʼáaik le esclavo chúukaʼan u yóol yéetel yaan u naʼatoʼ tumen le ku meyaj tiʼ Jéeoba utiaʼal u tsʼáaiktoʼon le janal espiritual jach tu yorailoʼ (Luc. 12:42). Jéeobaeʼ ku beetik tuláakal baʼal tu tsoolol, le oʼolal jeʼel u páajtal k-aʼalikeʼ chéen letiʼe esclavo ku meyajtiʼ utiaʼal u yáantkoʼon k-naʼat baʼax ku yaʼalik le Bibliaoʼ (1 Cor. 14:33; Efe. 4:4-6).

10. ¿Baʼax ku kaʼansiktoʼon u ejemplo Esther?

¹⁰ Xakʼalxooknen tubeel. Tukult bey baʼax profecíail taak a maas naʼatikeʼ yéetel investigarte. Bey tu beetil Esther, le x-chʼúupal t-chʼaʼchiʼitaj teʼ xook máanikoʼ. Letiʼeʼ taak kaʼach u kanik u maasil yoʼolal le profecíaʼob ku tʼaan tiʼ le Mesíasoʼ. Ku yaʼalik: «Le yaanten 15 añosoʼ jach taak in wilik wa le profecíaʼob ku tʼaan tiʼ le Mesíasoʼ jach tu jaajil tsʼíibtaʼab antes tiʼ u taal Jesús way Luʼumeʼ». ¿Baʼax túun tu beetaj? Letiʼeʼ joʼopʼ u xakʼaltik baʼax ku yaʼalaʼal yoʼolal le rollos kaxtaʼab naatsʼ tiʼ le Mar Muertooʼ, le baʼax tu xokoʼ le áant u creert jach jaaj le baʼax ku yaʼalik le profecíaʼoboʼ. Esthereʼ ku yaʼalik: «Jujunpʼéel tiʼ le rolloʼoboʼ tsʼíibtaʼaboʼob antes u taal Jesús way Luʼumeʼ, leloʼ le áanten in wileʼ le profecíaʼoboʼ tiʼ Dios u taal». Chéen baʼaleʼ ku yaʼalik xan: «Jujunpʼéel baʼaloʼobeʼ yaʼab u téenel anchaj in xokik utiaʼal in naʼatik». Kex maʼ chéen chʼaʼabil le baʼax tu beetoʼ yaʼab utsil tu kʼamaj. Esthereʼ ku yaʼalik bix tu yuʼubiluba le ka tu xakʼaltaj tubeel jujunpʼéel profecíaʼoboʼ. Ku yaʼalik: «Yoʼolal tuláakal le baʼax tin investigartoʼ kʼuchen in wileʼ jach jaaj baʼax ku yaʼalik le Bibliaoʼ».

11. ¿Baʼax utsil k-kʼamik kéen k-il bix táan u béeytal le profecíaʼoboʼ?

¹¹ Le kéen k-il bix tsʼoʼok u béeytal jujunpʼéel profecíaʼobeʼ k-maas confiar tiʼ Jéeoba yéetel tiʼ le baʼaxoʼob ku yaʼalikoʼ. Tsʼoʼoleʼ ku tsʼáaiktoʼon esperanza yéetel ku yáantkoʼon utiaʼal maʼ u lúubul k-óol kex jeʼel baʼalak ka úuchkeʼ. Beoraaʼ koʼox xakʼaltik kaʼapʼéel profecíaʼob yaan tu libroil Daniel táan u béeytaloʼob teʼ kʼiinoʼobaʼ. K-naʼatik tubeeleʼ yaan u yáantkoʼon k-chʼaʼ maʼalob decisiónoʼob.

12. ¿Baʼax ku chíikbesik u yookoʼob le imagen beetaʼan de kʼat yéetel de fierrooʼ? (Daniel 2:41-43).

¹² (Xok Daniel 2:41-43). Tiʼ Nabucodonosoreʼ tsʼaʼab u yil junpʼéel nuxiʼ imagen, u yookoʼob le imagenaʼ beetaʼan de kʼat yéetel de  fierro. Kéen k-il baʼax ku yaʼalik uláakʼ profecíaʼob yaan tu libroil Daniel yéetel Apocalipsiseʼ, k-kʼuchul k-naʼateʼ u yookoʼob le imagenoʼ ku chíikbesik Reino Unido yéetel Estados Unidos, le potencia maas yaan u páajtalil teʼ kʼiinoʼobaʼ. Le ka tu tsolaj Daniel tiʼ Nabucodonosor baʼax u kʼáat u yaʼal le baʼax tu wayakʼtoʼ tu yaʼalaj yoʼolal le potenciaaʼ: «Junjaatseʼ yaan u yantal u muukʼ yéetel uláakʼ jaatseʼ yaan u pʼáatal minaʼan u muukʼ». ¿Baʼaxten aʼalaʼab yaan u pʼáatal minaʼan u muukʼ? Tumen le máaxoʼob ku keʼeteloʼob yéetel kʼatoʼ ku tsʼáaikubaʼob tu contra baʼax ku yaʼalik le gobiernooʼ, bey u luʼskoʼob u muukʼ le potenciaaʼ. b

13. ¿Baʼax uláakʼ baʼaloʼob ku yáantkoʼon k-naʼat u profecíail le nuxiʼ imagenoʼ?

¹³ Le baʼax tu yaʼalaj Daniel yoʼolal u yookoʼob le imagenoʼ ku yáantkoʼon k-naʼat uláakʼ baʼaloʼob. Táanileʼ ku yáantkoʼon k-ileʼ le potencia formartaʼan tumen Reino Unido yéetel Estados Unidosoʼ jach yaan u páajtalil. ¿Baʼaxten bey k-aʼalikoʼ? Tumen áantajnaj utiaʼal ka ganartaʼak le Yáax Guerra Mundialoʼ bey xan le u Kaʼapʼéel Guerra Mundialoʼ. Chéen baʼaleʼ le potenciaaʼ táan xan u pʼáatal minaʼan u muukʼ tumen le máakoʼoboʼ maʼ tu apoyarkoʼob le baʼax ku beetkoʼoboʼ. Ku yáantkoʼon k-naʼat xaneʼ kéen xuʼulsaʼak le gobiernoʼob tumen u Reino Diosoʼ letiʼe potencia kun antalaʼ. Kex ka óotaʼak jeelintbil tumen uláakʼ gobiernoʼobeʼ maʼ tun béeytaloʼob. ¿Baʼaxten k-aʼalik maʼ tun jeelintbil? Tumen le profecíaoʼ ku yaʼalikeʼ «le tuunich» wa u Reino Diosoʼ, yaan u xiixkúuntik u yookoʼob le nuxiʼ imagenoʼ (Dan. 2:34, 35, 44, 45).

14. ¿Baʼax ken a beet wa ka naʼatik tubeel u profecíail le nuxiʼ imagenoʼ?

¹⁴ ¿Ka creertik wa le baʼax u yaʼalmaj Daniel yoʼolal u yookoʼob le nuxiʼ imagenoʼ? Wa beyoʼ yaan a weʼesik yéetel le baʼaxoʼob ka beetkoʼ. Por ejemploeʼ maʼ ten a kaxt ayikʼalil tumen a wojel taʼaytak u xuʼulsaʼal le kʼasaʼan yóokʼol kaabaʼ (Luc. 12:16-21; 1 Juan 2:15-17). Tsʼoʼoleʼ a naʼatik tubeel le profecíaaʼ yaan u yáantkech utiaʼal a tsʼáaik a wóol kʼaʼaytaj yéetel a wáantik le máakoʼob u meyajtoʼob Jéeobaoʼ (Mat. 6:33; 28:18-20). Le oʼolaleʼ maʼalob ka a tukle: «Le baʼaxoʼob kin beetkoʼ, ¿ku yeʼesik wa jach tu jaajil kin creertik taʼaytak u xuʼulsaʼal le gobiernoʼob tumen u Reino Diosoʼ?».

15. ¿Máax u reyil xaman yéetel u reyil noojol teʼ kʼiinoʼobaʼ? (Daniel 11:40).

¹⁵ (Xok Daniel 11:40). Le capítulo 11 tiʼ Danieloʼ ku tʼaan tiʼ kaʼatúul reyoʼob wa gobiernoʼob ku baʼateloʼob utiaʼal u controlarkoʼob le yóokʼol kaabaʼ. Kéen k-il baʼax ku yaʼalik uláakʼ profecíaʼobeʼ k-kʼuchul k-naʼateʼ u reyil xamaneʼ Rusia yéetel le máaxoʼob áantkoʼ, yéetel u reyil noojoleʼ letiʼe potencia formartaʼan tumen Reino Unido yéetel Estados Unidosoʼ. c

16. ¿Baʼax ku aktáantik le sukuʼunoʼob kajaʼanoʼob tuʼux ku gobernar u reyil xamanoʼ?

¹⁶ U reyil xamaneʼ táan u chʼaʼpachtik le máaxoʼob meyajtik Dios kajaʼanoʼob teʼ tuʼux ku gobernaroʼ. Jujuntúul sukuʼunoʼobeʼ tsʼoʼok u jaʼajatsʼaʼaloʼob yéetel u kʼaʼalaloʼob ikil u meyajtikoʼob Dios. Kex beyoʼ letiʼobeʼ maʼ tu chʼaʼikoʼob saajkil yoʼolal le baʼax ku beetik u reyil xamanoʼ, baʼaxeʼ maas muʼukʼaʼan u fejoʼob. ¿Baʼaxten? Tumen u yojloʼobeʼ u libroil Danieleʼ u yaʼalmiliʼ yaan  u chʼaʼpachtaʼaloʼobeʼ (Dan. 11:41). d K-ojéeltik táan u béeytal le profecíaaʼ ku yáantkoʼon utiaʼal u chúukpajal k-óol yéetel utiaʼal k-creertik maʼ tun xáantal kéen u béeykunt Dios le baʼaxoʼob u yaʼalmoʼ.

17. ¿Baʼax ku aktáantik le sukuʼunoʼob kajaʼanoʼob tuʼux ku gobernar u reyil noojoloʼ?

¹⁷ Úuchjeakileʼ u reyil noojoleʼ tu atacartaj xan u kaajal Jéeoba. Por ejemploeʼ teʼ Yáax Guerra Mundial bey xan teʼ Kaʼapʼéel Guerra Mundialoʼ kʼaʼal cárcel yaʼab sukuʼunoʼob tumen maʼ tu apoyartoʼob le gobiernooʼ yéetel expulsartaʼab escuela yaʼab mejen paalaloʼob. Chéen baʼaleʼ teʼ kʼiinoʼobaʼ yaanal bix u tsʼaʼabal a pruebail le sukuʼunoʼoboʼ. Por ejemploeʼ, le táan le campañaʼob utiaʼal u yúuchul votaroʼ maʼ xaaneʼ juntúul sukuʼuneʼ jeʼel u taaktal u apoyartik junpʼéel partidoeʼ wa juntúul candidatoeʼ. U jaajileʼ kex maʼ u bin votareʼ maʼ xaaneʼ ichil u puksiʼikʼaleʼ jeʼel u apoyartik juntúul candidatoeʼ yéetel jeʼel u tsʼíiboltik ka ganarnakeʼ. Le beetkeʼ utiaʼal k-eʼesik  k-apoyartik u Reino Dioseʼ maʼ chéen unaj k-kanáantik baʼax k-beetkiʼ, baʼaxeʼ unaj k-kanáantik baʼax k-tuklik yéetel baʼax k-tsʼíiboltik (Juan 15:18, 19; 18:36).

18. ¿Bix k-uʼuyikba kéen k-il bix u atacarkuba le kaʼatúul reyoʼobaʼ? (Ilawil le dibujoʼoboʼ).

¹⁸ Maʼ xaaneʼ le máaxoʼob maʼ tu creerkoʼob le profecíaʼoboʼ ku sajaktaloʼob ken u yiloʼob bix u atacarkuba u reyil xaman yéetel u reyil noojol (Dan. 11:40, nota). Le kaʼatúul reyoʼobaʼ yaʼab bomba nuclear yaantiʼob, jeʼel tak u xuʼulskoʼob le Luʼumaʼ. Chéen baʼaleʼ k-ojel Jéeobaeʼ maʼ ken u chaʼa u yúuchul leloʼ (Isa. 45:18). Le oʼolaleʼ toʼoneʼ maʼatech k-chiʼichnaktal mix k-sajaktal, baʼaxeʼ ku maas muʼukʼaʼantal k-fe, tumen ken k-il bix u paklan atacarkuba le kaʼatúul reyoʼobaʼ k-tsʼáaik cuentaeʼ jach taʼaytak u xuʼulsaʼal le kʼasaʼan yóokʼol kaabaʼ.

19. ¿Baʼax unaj k-chʼaʼik en cuenta wa yaan kʼiin maʼ t-naʼatik tubeel junpʼéel profecía?

¹⁹ Toʼoneʼ maʼ k-ojel bix kun bin u béeytal jujunpʼéel profecíaʼob yaan teʼ Bibliaoʼ. Kʼaʼajaktoʼoneʼ mix profeta Daniel ku naʼatik kaʼach tuláakal le baʼax tu tsʼíibtoʼ (Dan. 12:8, 9). Chéen baʼaleʼ kex yaan hora maʼ t-jach naʼatik bix kun béeytal junpʼéel profecíaeʼ, maʼ u kʼáat u yaʼal wa maʼ tun béeytaliʼ. Jeʼex tu beetil úuchjeakileʼ Jéeobaeʼ jujunpʼíitil ken u tsʼáa u yojéelt tiʼ u kaajal le baʼaxoʼob kun úuchloʼ (Amós 3:7).

20. ¿Baʼax profecíailoʼob jach taʼaytak u béeytaloʼob, yéetel baʼax maʼ unaj u xuʼulul k-beetkiʼ?

²⁰ Yaan u kʼuchul u kʼiinileʼ le máakoʼoboʼ yaan u yaʼalikoʼob: «¡Tuláakal jejetsʼkil yéetel maʼalob yanil!» (1 Tes. 5:3). Le kéen úuchkeʼ le gobiernoʼoboʼ yaan u atacarkoʼob le religiónoʼob maʼ tu kaʼanskoʼob u jaajiloʼ yéetel yaan u xuʼulskoʼob (Apo. 17:16, 17). Tsʼoʼoleʼ yaan u atacarkoʼob u kaajal Dios (Eze. 38:18, 19). Tu tsʼookeʼ yaan u káajal u baʼatelil Armagedón (Apo. 16:14, 16). Toʼoneʼ k-ojel maʼ tun xáantal kéen úuchuk lelaʼ. Chéen baʼaleʼ mientras maʼ úuchkeʼ, maʼ u xuʼulul k-xakʼaltik tubeel le profecíaʼob utiaʼal k-ilik bix táan u béeytaloʼob yéetel unaj u seguer k-áantik u maasil u beetoʼob xan beyoʼ.