Wulu kɔ nuhua edwɛkɛ ne azo

Wulu kɔ nuninyɛne ne azo

EDWƐKƐ 35

Kɔ Zo Si Abotane

Kɔ Zo Si Abotane

‘Bɛwula abotane.’​—KƆL. 3:12.

EDWƐNE 114 “Bɛnyia Abotane”

MƆƆ YƐBAZUKOA a

1. Duzu ati a ɛ nye die menli mɔɔ lɛ abotane la anwo a?

 YƐ MUALA yɛ nye die menli mɔɔ lɛ abotane la anwo. Duzu ati ɔ? Yɛbu bɛdabɛ mɔɔ bɛkola bɛkendɛ debie bie too mɔɔ bɛmmaa ɔnyɛ bɛ ɛvɛlɛ la. Saa yɛyɛ nvonleɛ na awie mɔ nyia yɛ nwo abotane a, yɛ nye die nwo kpalɛ. Yɛ nye die nwo kɛ ahenle mɔɔ nee yɛ zukoale Baebolo ne la nyianle yɛ nwo abotane wɔ mekɛ mɔɔ ɛnee ɔyɛ se kɛ yɛbazukoa Baebolo nu ngilehilelɛ bie, yɛalie yɛado nu anzɛɛ yɛava yɛabɔ yɛ ɛbɛla la. Mɔɔ tɛla ɔ muala la, nea kɛzi yɛ nye die nwo kɛ yɛ Nyamenle Gyihova lɛ yɛ nwo abotane a!​—Wlo. 2:4.

2. Tɛnlabelɛ boni mɔ anu a bie a ɔbayɛ se kɛ yɛbazi abotane a?

2 Saa awie mɔ lɛ abotane a, yɛ nye die nwo ɛdeɛ, noko tɛ mekɛ ne amuala a ɔla aze kɛ yɛdayɛ mumua ne yɛbazi abotane a. Kɛ neazo la, saa yɛkpondɛ ye ndɛ na yɛkɔka traffic nu a, wɔannea a ɔbayɛ se kɛ yɛbazie yɛ nwo dii. Saa awie mɔ gyegye yɛ a, bie a yɛbava ɛya kpole. Yɛɛ ɔyɛ a ɔbahola yeayɛ se kɛ yɛbahendɛ Gyihova ewiade fofolɛ ne mɔɔ yeva yebɔ yɛ ɛwɔkɛ la. Ɛkulo kɛ ɛnyia abotane kpole ɔ? Wɔ edwɛkɛ ɛhye anu, yɛbazuzu debie mɔɔ kile kɛ yɛlɛda abotane ali nee deɛmɔti nwolɛ hyia kpalɛ la anwo. Eza yɛbazuzu ninyɛne mɔɔ ɔbaboa yɛ yeamaa yɛanyia abotane kpole la anwo.

DUZU A KILE KƐ YƐLƐDA ABOTANE ALI A?

3. Saa bɛka awie mɔɔ lɛ abotane la ɛya a, kɛzi ɔyɛ ye nyɛleɛ ɛ?

3 Suzu ndenle nna mɔɔ yɛbahola yɛalua zo yɛahile kɛ yɛlɛda abotane ali la anwo. Mɔɔ limoa, awie mɔɔ lɛ abotane la kyɛ na yeava ɛya. Saa awie mɔ ka ye ɛya anzɛɛ adwenleadwenle tɔ ɔ nwo a, ɔbɔ mɔdenle ɔsie ɔ nwo dii na ɔnyɛ bie ɔndua bɛ kakɛ. Edwɛkɛ “ɔkyɛ na yeava ɛya” limoale vindele Baebolo ne anu wɔ mekɛ mɔɔ ɛnee bɛlɛka Gyihova anwo edwɛkɛ kɛ ɔle “anwunvɔnezelɛ nee ahunluyelɛyelalɛ Nyamenle, ɔkyɛ na yeava ɛya yɛɛ ɛlɔlɛ kpundii nee nɔhalɛlilɛ ɛyi ye tɛkɛɛ” la.​—Ɛzɛ. 34:6.

4. Saa ɔwɔ kɛ awie mɔɔ lɛ abotane la kendɛ a, kɛzi ɔyɛ ye nyɛleɛ ɛ?

4 Mɔɔ tɔ zo nwiɔ, awie mɔɔ lɛ abotane la kola sie ɔ nwo dii kendɛ. Saa debie bie kyɛ tɛla kɛzi ɛnee ɔ nye la la a, ɔbɔ mɔdenle kɛ ɔnrɛva nwolɛ ɛya. (Mat. 18:26, 27) Tɛnlabelɛ dɔɔnwo wɔ ɛkɛ mɔɔ ɔwɔ kɛ yɛsie yɛ nwo dii yɛkendɛ wɔ nu a. Kɛ neazo la, saa awie ɛlɛtendɛ a, ɔwɔ kɛ yɛsi abotane yɛtie ye mɔɔ yɛmpɛ ɔ nloa azo a. (Dwobu 36:2) Eza saa yɛlɛboa Baebolo sukoavo bie yɛamaa yeade Baebolo ngilehilelɛ bie abo anzɛɛ yeali subane ɛtane bie azo a, yɛbahyia abotane.

5. Adenle bieko mɔɔ yɛbalua zo yɛala abotane ali la a le boni?

5 Mɔɔ tɔ zo nsa, awie mɔɔ lɛ abotane la ɛmpele ɔ nwo. Nɔhalɛ nu, ɔwɔ kɛ yɛdi ninyɛne bie mɔ anwo gyima ndɛndɛ. Noko saa ɔwɔ kɛ awie mɔɔ lɛ abotane la yɛ gyima bie mɔɔ anwo hyia la a, ɔnrɛpele ɔ nwo kɛ ɔbɔ ɔ bo anzɛɛ ɔnrɛpele ɔ nwo kɛ ɔbawie. Emomu, ɔnea kɛ ɔbanyia mekɛ yeayɛ nwolɛ ngyehyɛleɛ kolaa na yeayɛ. Akee ɔtɔ alagye ɔyɛ gyima ne boɛ.

6. Saa awie mɔɔ lɛ abotane la ɛlɛyia sɔnea anzɛɛ ngyegyelɛ a, kɛzi ɔyɛ ye nyɛleɛ ɛ?

6 Mɔɔ tɔ zo nna, awie mɔɔ lɛ abotane la bɔ mɔdenle kɛ ɔbagyinla sɔnea nloa mɔɔ ɔndendɛ ɔ nzo abo a. Wɔ tɛnlabelɛ ɛhye anu, abotane nee kpundiigyinlanlɛ lua adenle ko azo. Nɔhalɛ nu, nvonleɛ ɛnle nwo kɛ yɛbavi yɛ ahonle nu yɛaha kɛzi yɛte nganeɛ wɔ sɔnea bie anwo la yɛahile yɛ gɔnwo bie mɔɔ bikye yɛ la. Noko awie mɔɔ lɛ abotane la bahɔ zo anyia adwenle kpalɛ na yeayɛ biala mɔɔ ɔbahola la yeagyinla kpundii. (Kɔl. 1:11) Kɛ Kilisienema la, ɔwɔ kɛ yɛda abotane ali wɔ ndenle ɛhye mɔ amuala anu. Duzu ati ɔ? Maa yɛzuzu ninyɛne ekyi mɔɔ ɔti ɔle zɔ la anwo.

DEƐMƆTI ABOTANE HYIA KPALƐ LA

Kɛ mɔɔ ɛyazonlɛnli si abotane kendɛ na ɔlɛ anwodozo kɛ ɔbade ye ma wɔ ye mekɛ nu la, yɛdayɛ noko yɛsi abotane yɛkendɛ, na yɛlɛ anwodozo kɛ Gyihova bamaa ye ɛwɔkɛ ne mɔ ara nu wɔ ye mekɛ nu (Nea ɛdendɛkpunli 7)

7. Kɛ mɔɔ Gyemise 5:7, 8 kile la, duzu ati a abotane hyia kpalɛ a? (Eza nea nvoninli ne.)

7 Amaa yɛanyia dahuu ngoane la, ɔhyia kɛ yɛnyia abotane. Kɛ mɔɔ tete azonvolɛ nɔhavoma ne yɛle la, ɔwɔ kɛ yɛsi abotane yɛkendɛ kɛ Nyamenle bali ye ɛwɔkɛ ne mɔ azo. (Hib. 6:11, 12) Baebolo ne fa yɛ tɛnlabelɛ ne toto ɛyazonlɛnli ɛdeɛ nwo. (Kenga Gyemise 5:7, 8.) Ɛyazonlɛnli yɛ gyima ɛsesebɛ dua ye ma na ɔgugua zolɛ nzule, noko ɔnze mekɛ fɔɔnwo mɔɔ ɔbafifi a. Ɔti ɛyazonlɛnli ne nyia abotane kendɛ, na ɔlɛ anwodozo kɛ ɔbade ye ma ne. Zɔhane ala a yɛdayɛ noko yɛnva sunsum nu ninyɛne yɛnli nwɔhoa a, ɔnva nwo kɛ ‘yɛnze kenle mɔɔ yɛ Menle ne bara la.’ (Mat. 24:42) Yɛlɛsi abotane yɛahendɛ, na yɛlɛ anwodozo kɛ wɔ Gyihova mekɛ kpalɛ nu, ɔbali ɛwɔkɛ biala mɔɔ yebɔ la azo. Saa yɛannyia abotane a, bie a yɛbahendɛ yɛavɛ na yɛabɔ ɔ bo kɛ yɛtwe yɛ nwo yɛavi nɔhalɛ ne anwo. Eza wɔannea a yɛbabɔ ɔ bo kɛ yɛkpondɛ ninyɛne mɔɔ ɔbamaa yɛ nye alie kɛkala la. Noko saa yɛlɛ abotane a, yɛbahola yɛagyinla kpundii yɛahɔ awieleɛ na yɛanyia ngoane.​—Maeka 7:7; Mat. 24:13.

8. Kɛzi abotane boa yɛ wɔ yɛ nee awie mɔ edwɛkɛ nu ɛ? (Kɔlɔsaema 3:12, 13)

8 Abotane boa yɛ wɔ yɛ nee awie mɔ edwɛkɛ nu. Ɔboa yɛ ɔmaa yɛtie awie mɔ kpalɛ wɔ mekɛ mɔɔ bɛlɛtendɛ la. (Gye. 1:19) Eza abotane maa anzodwolɛ ba yɛ nee awie mɔ avinli. Saa yɛlɛyia ngyegyelɛ a, ɔmmaa yɛmpele yɛ nwo yɛnyɛ debie anzɛɛ yɛnga edwɛkɛ mɔɔ ɛnle kpalɛ la. Yɛɛ saa yɛlɛ abotane a, ɔmmaa yɛnva ɛya ndɛndɛ wɔ mekɛ mɔɔ awie bayɛ debie mɔɔ gyegye yɛ la. Kɛ anrɛɛ yɛbali nzenralɛ la, ‘yɛbahɔ zo yɛanyia abotane yɛamaa yɛ nwo na yɛava yɛahyɛ yɛ nwo bɔkɔɔ.’​—Kenga Kɔlɔsaema 3:12, 13.

9. Saa ɔwɔ kɛ yɛsi kpɔkɛ bie a, kɛzi abotane baboa yɛ ɛ? (Mrɛlɛbulɛ 21:5)

9 Eza abotane bahola aboa yɛ yeamaa yɛasisi kpɔkɛ kpalɛ. Kɛ anrɛɛ yɛbapele yɛ nwo anzɛɛ debie ba yɛ adwenle nu ala a ɛnee yɛlɛyɛ la, ɔbamaa yɛadɔ alagye yɛayɛ neɛnleanu na yɛanwu kpɔkɛ kpalɛ mɔɔ ɔwɔ kɛ yɛsi la. (Kenga Mrɛlɛbulɛ 21:5.) Kɛ neazo la, saa yɛlɛkpondɛ gyima a, bie a yɛbalie mɔɔ yɛ sa balimoa aha ye la yɛado nuhua, saa bɔbɔ ɔnrɛmaa yɛnrɛnyia mekɛ yɛnrɛzonle Gyihova a. Noko saa yɛlɛ abotane a, yɛbadɔ alagye yɛazuzu ninyɛne le kɛ ɛleka mɔɔ gyima ne wɔ, dɔnehwele dodo mɔɔ yɛbava yɛayɛ nee kɛzi ɔbaha yɛ abusua ne nee yɛ sunsum nu ninyɛne la anwo. Saa yɛsi abotane a, ɔnrɛmaa yɛnrɛzi kpɔkɛ ɛtane.

KƐ ƆKƐYƐ NA WƆANYIA ABOTANE KPOLE LA

10. Kɛ ɔkɛyɛ na Kilisienenli bie anyia abotane na yeahɔ zo yeala ye ali ɛ?

10 Yɛ asɔne kpondɛ abotane kpole. Abotane le sunsum ne ma ne foa. (Gal. 5:22, 23) Ɔti yɛbahola yɛazɛlɛ Gyihova kɛ ɔva ye sunsum ne ɔmaa yɛ na ɔboa yɛ ɔmaa yɛla ye ma ne ali. Saa yɛyia tɛnlabelɛ mɔɔ sɔ yɛ abotane nea la a, ‘yɛkɔ zo yɛbiza’ ye kɛ ɔva sunsum nwuanzanwuanza ne ɔmaa yɛ amaa yeaboa yɛ yeamaa yɛazi abotane. (Luku 11:9, 13) Eza yɛbahola yɛazɛlɛ Gyihova kɛ ɔboa yɛ ɔmaa yɛnwu ninyɛne kɛ mɔɔ ɔnwu ye la. Yɛyɛ asɔne ɛhye yɛwie a, akee ɔwɔ kɛ yɛbɔ mɔdenle kɛ yɛbazi abotane kenle ko biala. Mekɛ mɔɔ yɛlɛyɛ asɔne kɛ Gyihova ɛboa yɛ ɛmaa yɛnyia abotane na yɛlɛbɔ mɔdenle kɛ yɛbazi abotane la, ɔbamaa subane ɛhye azɔ ndinli wɔ yɛ ahonle nu na yeaha yɛ nwo.

11-12. Kɛzi Gyihova ɛhile kɛ ɔlɛ abotane ɛ?

11 Dwenledwenle neazo mɔɔ wɔ Baebolo ne anu la anwo. Menli mɔɔ lale abotane ali la anwo neazo dɔɔnwo wɔ Baebolo ne anu. Saa yɛdwenledwenle neazo ɛhye mɔ anwo a, yɛbanwu ndenle mɔɔ yɛbahola yɛalua zo yɛala abotane ali la. Kolaa na yɛazuzu neazo ɛhye mɔ bie anwo la, maa yɛnlea Gyihova mɔɔ ɛyɛ abotanezilɛ nwo neazo mɔɔ tɛla biala la ɛdeɛ ne.

12 Seetan zɛkyele Gyihova duma wɔ Yidɛn tola ne anu na ɔmaanle ɔyɛle kɛ asɛɛ ɔnle Tumivolɛ mɔɔ di pɛlepɛle yɛɛ ɔnlɛ ɛlɔlɛ. Kɛ anrɛɛ Gyihova bazɛkye dumasɛkyevo ne ɛkɛ ne ala la, ɔzile abotane na ɔhomole ɔ nwo zo, ɔluakɛ ɔze kɛ ɔbalie mekɛ na yeahile kɛ Ye tumililɛ ɛdeɛ ne a le kpalɛ a. Na mekɛ mɔɔ ɔlɛkendɛ la, ɔwɔ kɛ ɔgyinla ye duma ne mɔɔ bɛzɛkye ye la anloa. Eza Gyihova ɛlɛsi abotane ahendɛ amaa menli dɔɔnwo anyia nwolɛ adenle anyia dahuu ngoane. (2 Pita 3:9, 15) Ɛhye ati yemaa menli mgbe dɔɔnwo ɛnwu ye. Saa yɛfa yɛ adwenle yɛsie nvasoɛ mɔɔ Gyihova abotanezilɛ ne maa yɛnyia la azo a, ɔnrɛmaa ɔnrɛyɛ se kɛ yɛbahendɛ ye mekɛ kpalɛ ne mɔɔ ɔbava awieleɛ ne yeara la.

Saa awie gyegye yɛ a, abotane baboa yɛ amaa yɛanva ɛya ndɛndɛ (Nea ɛdendɛkpunli 13)

13. Kɛzi Gyisɛse zukoale ɔ Ze abotanezilɛ ne pɛpɛɛpɛ ɛ? (Eza nea nvoninli ne.)

13 Gyisɛse zukoale ɔ Ze abotanezilɛ ne pɛpɛɛpɛ, na ɔlale subane ɛhye ali wɔ mekɛ mɔɔ ɔwɔ azɛlɛ ye azo la. Ɔbayɛ kɛ tɛ dahuu a ɛnee ɔla aze kɛ ɔbala abotane ali a, titili wɔ mekɛ mɔɔ ɔbayia mɛla kilehilevolɛma nee Falasiima mɔɔ bɛle nabalabama la. (Dwɔn 8:25-27) Noko Gyisɛse le kɛ ɔ Ze la, yeanva ɛya ndɛndɛ. Mɔɔ bɛbɔle ye aholoba anzɛɛ bɛhanle ye ɛya la, yeanli bɛ nzenralɛ. (1 Pita 2:23) Gyisɛse zile abotane gyinlanle sɔnea ngakyile nloa mɔɔ yeandendɛ ɔ nzo abo a. Ɛhye ati a Baebolo ne hanle kɛ yɛzuzu “ahenle mɔɔ gyinlanle ɛtanevolɛma tendɛtia dɔɔnwo . . . anloa la anwo boɛ” la! (Hib. 12:2, 3) Ɔlua Gyihova moalɛ zo, yɛdayɛ noko yɛbahola yɛazi abotane yɛagyinla sɔnea biala mɔɔ yɛbayia la anloa kpundii.

Saa yɛsukoa Ebileham abotanezilɛ ne a, yɛbahola yɛanyia anwodozo kɛ Gyihova bamaa yɛ ahatualɛ kɛkala na yeamaa yɛ dɔɔnwo bɔbɔ wɔ Ye ewiade fofolɛ ne mɔɔ yeva yebɔ yɛ ɛwɔkɛ la anu (Nea ɛdendɛkpunli 14)

14. Duzu a yɛbahola yɛazukoa yɛavi Ebileham abotanezilɛ ne anu a? (Hibuluma 6:15) (Eza nea nvoninli ne.)

14 Na saa kɛzi yɛ nye la awieleɛ ne ade la ɛtɛbale nu noko ɛ? Bie a ɛnee yɛ nye la kɛ awieleɛ ne bara wɔ mekɛ tendenle mɔɔ ɛze ɛhɔ la. Bie a yɛsulo kɛ yɛnrɛdɛnla aze yɛnrɛnwu awieleɛ ne. Duzu a baboa yɛ amaa yɛazi abotane yɛahendɛ a? Suzu Ebileham neazo ne anwo. Mɔɔ ɛnee Ebileham ɛli ɛvolɛ 75 na ɔtɛwole la, Gyihova bɔle ye ɛwɔkɛ kɛ: “Mebayɛ wɔ maanle kpole.” (Gyn. 12:1-4) Asoo Ebileham nwunle kɛ ɛwɔkɛ zɔhane rale nu ɔ? Tɛ ɔ muala. Mɔɔ Ebileham pɛle Azule Yufileti ne la anzi ɛvolɛ 25, ɔnwunle nwanwane adenle mɔɔ ɔluale zo ɔwole ɔ ra Ayezeke la, na yemɔ anzi ɛvolɛ 60, bɛwole ye nlɔnra Yisɔ nee Gyekɔbo. (Kenga Hibuluma 6:15.) Noko Ebileham annwu ye ɛlɛ kɛ ɔ bo zo amra yɛle maanle kpole na bɛhɔvale Ɛwɔkɛ Azɛlɛ ne. Noko ɛnee nrenyia nɔhavo zɔhane nee ye Bɔvolɛ ne lɛ agɔnwolɛvalɛ kpalɛ. (Gye. 2:23) Na saa bɛdwazo Ebileham a, nea kɛzi ɔ nye balie kɛ ɔlua ye diedi nee ye abotanezilɛ ti, bɛyilale azɛlɛ ye azo maanle maanle kɔsɔɔti la! (Gyn. 22:18) Duzu a yɛsukoa yɛfi nu a? Bie a yɛdayɛ mumua ne yɛnrɛnwu kɛ Gyihova ɛwɔkɛ ne mɔ ɛra nu kɛkala. Noko saa yɛsi abotane kɛ Ebileham a, yɛbahola yɛanyia anwodozo kɛ Gyihova bamaa yɛ ahatualɛ kɛkala na bɔbɔ yeamaa yɛ dɔɔnwo wɔ Ye ewiade fofolɛ ne mɔɔ yeva yebɔ yɛ ɛwɔkɛ la anu.​—Maake 10:29, 30.

15. Duzu a yɛbahola yɛazuzu nwo wɔ yɛ ti anwo debiezukoalɛ nu a?

15 Menli gyɛne noko mɔɔ zile abotane la anwo neazo dɔɔnwo wɔ Baebolo ne anu. (Gye. 5:10) Duzu ati a ɛnva ɛnzie ɛ nye zo kɛ ɛbazukoa bɛ nwo debie a? b Kɛ neazo la, bɛkpokpale Devidi kɛ kenle bie ɔbayɛ Yizilayɛma belemgbunli ɛdeɛ, noko ɛnee ɔwɔ kɛ ɔkendɛ ɛvolɛ dɔɔnwo kolaa na yeayɛ belemgbunli. Semɛyɔn nee Ana vale nɔhalɛlilɛ zonlenle Gyihova wɔ mekɛ mɔɔ ɛnee bɛlɛkendɛ Mɛzaya ne mɔɔ bɛbɔle ɔ nwo ɛwɔkɛ la. (Luku 2:25, 36-38) Mekɛ mɔɔ ɛlɛsukoa bɛ nwo debie la, kpondɛ kpuya ɛhye mɔ anwo mualɛ: Duzu a ɔbayɛ kɛ ɔboale sonla ɛhye ɔmaanle ɔzile abotane a? Kɛzi ɔnyianle ye abotanezilɛ ne azo nvasoɛ ɛ? Kɛ ɔkɛyɛ na meazukoa ye ɛ? Eza saa ɛsukoa bɛdabɛ mɔɔ bɛanzi abotane la anwo debie a, ɔbaboa wɔ. (1 Sa. 13:8-14) Ɛbahola wɔabiza ɛ nwo kɛ: ‘Duzu a ɔbayɛ kɛ yeammaa bɛanzi abotane a? Duzu a dole bɛ a?’

16. Nvasoɛ mɔɔ wɔ abotanezilɛ zo la bie mɔ a le boni?

16 Suzu nvasoɛ mɔɔ wɔ abotanezilɛ zo la anwo. Saa yɛsi abotane a, ɔmaa yɛ nye die yɛɛ ɔmaa yɛsie yɛ nwo dii. Ɔti abotanezilɛ bahola amaa yɛanyia adwenle nu nee nwonane nu kpɔkɛdelɛ kpalɛ. Saa yɛsi awie mɔ anwo abotane a, ɔmaa yɛ nee bɛ nyia agɔnwolɛvalɛ kpalɛ. Ɔmaa koyɛlɛ mɔɔ wɔ yɛ asafo ne anu la yɛ kpole. Saa awie gyegye yɛ na yɛanva ɛya ndɛndɛ a, ɔnrɛmaa ngyegyelɛ ne ɛnrɛyɛ kpole. (Edw. 37:8, ɔbdw.; Mrɛ. 14:29) Noko mɔɔ tɛla biala la, saa yɛsi abotane a, ɛnee yɛlɛsukoa yɛ anwuma Selɛ ne na ɔmaa yɛbikye ye kpalɛ.

17. Duzu a ɔwɔ kɛ yɛbɔ kpɔkɛ kɛ yɛbayɛ a?

17 Abotanezilɛ le subane kɛnlɛma yɛɛ nvasoɛ wɔ zo! Ɔnla aze kɛ yɛbazi abotane dahuu, noko ɔlua Gyihova moalɛ zo yɛbahola yɛahɔ zo yɛanyia subane ɛhye. Na mekɛ mɔɔ yɛlɛsi abotane yɛahendɛ ewiade fofolɛ ne la, yɛbahola yɛanyia anwodozo kɛ “Gyihova anye wɔ bɛdabɛ mɔɔ bɛsulo ye, bɛdabɛ mɔɔ bɛ nye la ye ɛlɔlɛ kpundii ne ade la anwo zo.” (Edw. 33:18) Bɛmaa yɛ muala yɛbɔ kpɔkɛ kɛ yɛbahɔ zo yɛawula abotane.

EDWƐNE 41 Mesɛlɛ Wɔ Tie Me Asɔneyɛlɛ

a Menli dɔɔnwo ɛnlɛ abotane wɔ Seetan ewiade ye anu. Noko Baebolo ne se yɛwula abotane. Edwɛkɛ ɛhye bamaa yɛanwu deɛmɔti subane ɛhye anwo hyia kpalɛ nee kɛzi yɛbanyia abotane kpole la.

b Saa ɛkpondɛ abotanezilɛ nwo edwɛkɛ mɔɔ wɔ Baebolo ne anu la, nea edwɛkɛtile “Patience” abo wɔ Watch Tower Publications Index ne anu.