1. ˈKwa ˗dhɛ ˗ga Eblö 12:1 ˈgü, ˈmën kwa dua ˈdhö ˗mü ˈkwa˗ kë kö ˗bia ˈö ˗tosɛta kë ˗ʒian ˗ta, ˈkwa˗ ga ˈsü.

 BIBLÖ ˗yö kletiɛn ˗nu ˗bha ˗tosɛta ˗zɔn ˗bialösü ˈka. Mɛn ˈö ˗ya yö ˗a ˈˈdhiʋ̈todhɛ ˗bha, ˗yö ˗dho ˗tosɛta ˈö ˈyaa ɲën ˗a ꞊slɔɔ. (2 Tim. 4:7, 8) Kwa dua ˗mü kö ˈkwa kwa ˈgü dɔ ˈˈgbɩɩ˗ kö ˗bia ˈö bhë ˈkwa˗ ˗lö ˗kplawo, ˈyö sü ꞊dhɛ ˗a ˈˈdiʋ̈todhɛ ˈyaa mü ꞊gblɛɛn ˈzü. Bɔmɛn Pɔdhö ˈö ˗bia ˈö ˈˈdhʋ̈ ˗a ga sü bhë ˗yö pë ˈö dho kwa ˗takun kö ˈkwa˗ kë ꞊dhɛ ˗a ˈdhö, ˗a ˗zɔn. ˗Ya ˗pö ꞊dhɛ ‹pë ˈˈpɛpɛ ˈö ꞊dhɛ ꞊kwɛɛ ˈgbinŋ˗ ˈdhö [...] ˗ka ˈˈkan˗ ˗bha, kö ˗bɛang ˈö ˗Zlan ˗ya yi kpɔ ka ˗gɔ bha ˈka˗ ˈsü ka ˗sɔbhɛɛ ˈka.›—Eblö 12:1 ˗wo pö.

2. ˈMën ˗tɔ ‹pë ˈˈpɛpɛ ˈö ꞊dhɛ ꞊kwɛɛ ˈgbinŋ˗ ˈdhö ˗kan ˗a ˗bha› ˗sü?

² ˗A pö ˈö Pɔdhö ˗ya wo ‹pë ˈˈpɛpɛ ˈö ꞊dhɛ ꞊kwɛɛ ˈgbinŋ˗ ˈdhö ˈkwa ˈˈkan˗ ˗bha› bhë, ˗a ˗gɛn ˈnën ˗tɔ ꞊dhɛ ꞊kwɛɛ˗ ˈˈwɛɛ ˈbha ˈyaa ˈdhö kletiɛn ˗nu ˗bha ˈka ˗ee? ˗Abin. ˗Yö ˗wɩ ꞊ʒiaan ꞊kwɛɛ˗ ˗nu ˈö kwa ˗bhawɔn ˈyaa ˗an ˗bha ˗an ˈka. ˗A ꞊kwɛɛ˗ ˗nu ˈwo ˈˈdhʋ̈ ˗wo ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo ꞊faan bho kwa ˗bha, ˈkwa to ꞊zlöö. ˈDhɛ ˈˈdhʋ̈ ˈkwa˗ pö ˈkwa ˗bia ga ˈsü, ˗kwa ꞊kwɛɛ˗ ˗nu ˈwo bhë ˗an dɔ ˗së ˈka kö ˈkwa ˗an ˗zuö ˈˈblü. ˈˈKɛɛ ˈkwaa ˈˈpiʋ̈ ˈpö kö ꞊kwɛɛ˗ ˗nu ˈwo kwa dua ˈka, ˈkwa ˗an ˗zuö ˈˈblü. ˈKwa˗ kë ˈˈdhʋ̈, kwa ˗dho kwa ˗de bho ˗bialömɛn ˗nu ˈˈpiʋ̈. (2 Tim. 2:5) ꞊Kwɛɛ˗ ˗mɛɛn ˗nu ˈö kwa dua ˈdhö ˗mü kö ˈkwa ˗an bun?

3. (1) ˈKwa ˗dhɛ ˗ga Gadhatö 6:5 ˈgü, ˈmën kwa dua ˈdhö ˗mü kö ˈkwa˗ bun? (2) ˗Mën ˈkwa dho ˗a yö ˈwɔn ˗gɔ ˈö yö ˗a ˈgü? ˈYö ˈmën ˗kë?

³ ˗Bhö Gadhatö 6:5 ˗wo pö, NTBL. Pë ˈbha ˈö kwa dua ˈdhö  ˗mü kö ˈkwa˗ bun Pɔdhö ˗ya ˗zɔn kwa ˗dhɛ, ˈö˗ pö: «Mɛ ˈö ˗dhö, ˗yö ˗dho ö ˗de ˗bha ꞊kwɛɛ˗ bun.» ˗Yö ˗wɩ pë ˈö ˗Zlan ˈdhö˗ ˈˈpiʋ̈ kö mɛn ˈö ˗dhö ˗ya kë, ˗a ˈka. Pë ˈö ˈˈdhʋ̈, mɛn ˈbha ˈyaa ꞊mɔɔn˗ ˗bha kö ˗ya kë ö ˈˈtɛɛdo ˗bha ˈka. ˈWɔn ˗gɔ ˈö yö ˗a ˈgü, ˈpë ˈwo˗ ˗dhɛ kwa «˗de ˗bha ꞊kwɛɛ˗» waa˗ bun ˗kɔ, kwa ˗dho ˗an yö. ˈˈKɛɛ ꞊kwɛɛ˗ ˗nu ˈö kwa ˗bhawɔn ˈyaa ˗an ˗bha waa pë ˈö ˈkwa dho ˗a kë kö ˈkwa ˈˈkan ˗an ˗bha, kwa ˗dho ˗an yö ˈpö. ˈKwa˗ pö ˈkwa ˗bia ga ˈsü, kwa dua ˗mü ˈkwa kwa ˗de ˗bha ꞊kwɛɛ˗ bun kö ˗a ˗dhɛ ˈö kwa ˗bhawɔn ˈyaa˗ ˗bha ˈkwa˗ ˗zuö ˈˈblü.

4. ˈMën ˗kë ˈö kwa ˗bha ˗de ˗nu ˗Zlan ˗dhɛ ˗sü ˈyaa ꞊kwɛɛ˗ ˈgbinŋ˗ ˈka? (Kpɔɔˈˈ ˈzü pë ˈˈbin ˗bha.)

⁴ Kwa ˗bha ˗de ˗nu Zoova ˗dhɛ ˗sü. ˈDhɛ ˈkwa kwa ˗de nu Zoova ˗dhɛ, kwa˗ ˗pö ˗a ˗dhɛ kwa ˗dho ˗a gba ˈö ˈkwa˗ dhɔɔbhaawɔn ˗kë. Kwa dua ˗mü ˈkwa ˈto kwa ˗wo ˗ta. Pë ˗wɔngbɩɩsü ꞊dede ˗mü, ˈˈkɛɛ kwa ˗kɔ ˗yö ˗mɔn ˗a kë ˗sü ˗bha. ˈMën ˗kë? ˈYö sü ꞊dhɛ Zoova ˗yö kwa ˗da kö ˈkwa ö dhɔɔbhaawɔn kë. (˗Dhɛ. 4:11) ˗Yö ö gbasü ˗dhɔ ˗da kwa ˗zo ˈˈpiʋ̈, ˈö kwa ˗da ö ˈˈbin ˗bha. ˗A ˈwɔn ˈgü, kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa ꞊ɲɔɔn  ˗a ˈˈsuee, ˈkwa˗ dhɔɔbhaawɔn ˗kë. (Ps. 40:8) ˗A ˈdhɛ ˗wɔn ˈdhö ˈˈgbɩɩ˗ ˈzü ˈyö ˗tɔ ˈkwa ˗Zlan dhɔɔbhaawɔn kë, ˈkwa ˈto ˗a Gbö ˈˈpiʋ̈ kwa ˗dho ˗ya kwa ˗de ˈflëë˗ ˈgü. —Mt 11:28-30.

5. ˈMën dho kwa ˗takun kö ˈkwa ˈto kwa ˗wo ˗ta? (1 Zan 5:3)

⁵ Kwa ˗dho ˗a bun ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ? Pë ꞊plɛ ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo kwa ˗takun. ˗A ˗blɛɛsü ˈnën ˗tɔ Zoova ˗dhɔ ˈö kwa ˈgü, ˗kwaa ˗dadhiʋ̈. ˗A ˈwɔn ˈgü, kwa dua ˗mü kö ˈkwa kwa ˗zota ˈwɔn ˗së ˈˈpɛpɛ ˈö ꞊yaa˗ ˗kë kwa ˗dhɛ waa˗ ˗dhɛ ˗nu ˈö ˗ an ˈˈplüün bho ˗an ˈgü. ˗Zlan ˗dhɔ ˈö kwa ˈgü ˗yö ˗da ˗ni ˈgü ˈˈdhiʋ̈, ˈwɔnman ˗a ˗ta ˗sü ˈyii ˗dho kë kwa ˗kɔa ˈˈgbɩɩ˗. (1 Zan 5:3 ˗wo pö.) ˗A ꞊plɛ ˗bha ˗naan ˈnën ˗tɔ ˗kwa ˈto Yesu ˗bha ˈwɔnzuan ˈˈpiʋ̈. Yesu ˗yö ˗takundhe ˗dhɛ Zoova ˗gɔ ˈö ö ˈˈɲan ˗klu ˈö ꞊saan ˗bha. ˗A ˈwɔn ˈgü, ˗yö ˗Zlan dhɔɔbhaawɔn ˗kë. (Ebl. 5:7; 12:2) ꞊Dhɛ Yesu ˈdhö, ˗kwa ˗takundhe ˗dhɛ Zoova ˗gɔ ˗kplawo, kö ˈkwa kwa ˈˈɲan ˗klu ˗tosɛta ˈö ˈyaa ɲën ˈö˗ ˈˈplüün bho ˗a ˗bha. Zoova ˗dhɔ ˈö kwa ˈgü ˈkwa˗ ˗dadhiʋ̈, ˈkwa ˈto ˗a Gbö ˗bha ˈwɔnzuan ˈˈpiʋ̈, kwa ˗dho ˈto kwa ˗wo ˗ta.

6. ˈMën ˗kë ˈö kwa dua ˈdhö ˗mü kö ˈkwa kwa ˗zokë kwa ˗bha ˈkɔdhigümɛn ˗nu ˈˈpiʋ̈? (Kpɔɔˈˈ ˈzü pë ˈˈbin ˗bha.)

⁶ Kwa ˗zokë kwa ˗bha ˈkɔdhigümɛn ˗nu ˈˈpiʋ̈ ˗sü. Kwa ˗bia ˗lö ˗ni ˈgü ˗tosɛta kë ˗ʒian ˗ta, Zoova waa Yesu ˗an ˗dhɔ ˈö kwa ˈgü bhë, ˗a dua ˗mü kö ˗yö ʒiö kwa ˗bha ˈkɔdhigümɛn ˗nu ˗bha ˗ta. (Mat. 10:37) ˈˈKɛɛ ˗a ˗gɛn ˈyaa ˈnën ˗tɔ ꞊dhɛ kwa ˗zokë kwa ˗bha ˈkɔdhigümɛn ˗nu ˈˈpiʋ̈ ˗sü ˗wɔn ˈyaa ˈˈgbɩɩ˗. ˈKwa˗ pö ˈkwa kë Zoova waa Yesu ˗an ˗dhɛ ˗së ꞊ʒiaan, kwa dua ˗mü kö ˈkwa kwa ˗zokë kwa ˗bha ˈkɔdhigümɛn ˗nu ˈˈpiʋ̈. (1 Tim. 5:4, 8) ˗A ˗kë ˈˈdhʋ̈ ˗sü ˗dho kwa zuʋ̈ˈˈ ˈˈgblü dhi. Zoova ˗ya ˈwɔn ˗dɔ ꞊dhɛ ˗dhɔkaadhe ˗ya kë dhe waa ö ꞊gɔɔn ˗an ꞊zinŋgü, ˗wa wo ˈko ꞊bhlëë ˗ya, ˗an ˗bha ˈnën ˗nu ˗dhɔ ˗yaa ˗an kë ˗waa ˗an ꞊klaŋ kë, ˈnën ˗nu ˗de ˈpö ˗wa ˈwɔnman wo ˗mɛn ˗nu ˗ta, zuʋ̈gblüdhi ˗yö ˗kë ˗an ˗bha ˈkɔdhi ˈgü.—Efɛ. 5:33; 6:1, 4.

7. Pë ˈö Zoova ˗ya pö ˈkwa˗ kë kwa ˗bha ˈkɔdhi ˈgü bhë, kwa ˗dho ˗a ˗kë ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?

⁷ Kwa ˗dho ˗a bun ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ? Kwa ˗kë dhegɔndë, dhebɔ ɛɛnˈˈ ˈnën ˈka, ˗kwa ˈdhaŋ˗ bho Biblö ˗bha ˗dhioo ˗nu ˈˈdhiʋ̈. ˈKwa ˗dho pë ˗nu ˈwo kwa ˗dhɛ ˗së, ˗a ˗dhɛ ˗nu ˈwo kwa ˗züzü ˗mɛn ˗nu waa ꞊klaŋ ˈˈgblʋ̈gblʋ̈ ˗nu ˗dhɛ ˗së ˗an kë. (Prov. 24:3, 4) ˗Kwa kwa ˗bha ˈsëëdhɛ ˗nu ˗wo pö. ˗Dhioo ˗nu ˈwo ˗gban Biblö ˗bha ˈtɔŋ˗ ˗gɛngbandhɛ ˗nu ˗ya ꞊bhlëë ˈgü ˗sü ˗bha ˗wo ˗an ˈgü. ˗A ˈwɔnzuan ˈbha ˗nu ˗wo ˈwɔn ˗gɔ ˗nu ˈwo yö ˈko ˈˈpiʋ̈ ˈö ˗kë «ˈKɔdhigümɛn ˗nu ˗takunpë» ˈka bhë, ˗an ˈgü. Pë ˗nu ˈö ˈkɔdhigümɛn ˗dhɛ ˈö ˈdhö ˈö dho ˗an kë ˗wo mü. b ˗Kwa pë ˈˈpɛpɛ kë kö ˈkwa ˗an ˗ya ꞊bhlëë ˈgü, ˈkö ˗de ˈkɔdhigümɛn ˗nu ˈˈwɛɛ ˗nu ˈwo to ˈwaa ˗an ˗ya ꞊bhlëë ˈgü. ˈKwa˗ kë ˈˈdhʋ̈, kwa ˗bha ˈkɔdhigümɛn ˗nu ˗dho ˗a ꞊trɔɔn yö ˈö Zoova ˈdhuëë˗ kpɔ kwa ˗bha.—1 Piɛ. 3:1, 2.

8. ˈWɔn ˗nu ˈkwa ˗da ˗an ˗ʒian ˗ta, ˗wo ˗yɛ kwa ˗bha ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?

⁸ ˈWɔn ˗nu ˈkwa ˗da ˗an ˗ʒian ˗ta. Zoova ˗yö kwa ˗gba ˗potaadhe ˈka. ˗Ya ˈˈpiʋ̈ ˈkwa ˗da ˈwɔn ˗së ˗nu ˗ʒian ˗ta kö kwa zuʋ̈ˈˈ ˈˈgblü ˗yö dhi. ˈˈKɛɛ ˈkwa kwa ˗kɔ ˈˈyɛ ˈwɔn yaa kë ˗sü ˗bha, ꞊trɔɔn yaa ˗nu ˈwo go ˗a ˈgü ˈyaa ˗an bho kwa ˗bha. (Ga. 6:7, 8) ˗A ˗wɔn ˈgü ˈkwa ˗da ˈwɔn yaa ˗nu ˗ʒian ˗ta, ˈkwa ˈwɔn yaa blɛɛˈˈ ɛɛnˈˈ ˈkwa ˈwɔn yaa kë, ˗kwa ˈˈwɩ ˗an ˈgüwɔn ˗nu bun ˗sü ˗bha. ˈWɔn yaa ˈkwa˗ ˗kë kwa zuʋ̈ga ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö zadɔ kwa ˗bha ˗a ˗wɔn ˈgü. ˈˈKɛɛ ˈkwa˗ ˈwɔn ˗dɔ ꞊dhɛ kwa ˗bha ˗da ˈwɔn ˗nu ˗ʒian ˗ta ˗sü ˈö bhë ˗yö ˗sü kwa ꞊dede kwa ˗bha, kwa ˗dho go kwa ˗bha ꞊sɔnŋ yaa ˗nu ˈgü ˈö ˈkwa kwa ˈˈtakɔ ꞊baa kö  ˈkwa ˗dho ˗puö ˗a ˈgü ˈzü. ˈKwa˗ kë ˈˈdhʋ̈, kwa ˗dho ˗bia ˗lö tosɛta kë ˗ʒian ˗ta ˗kplawo.

9. ˈKwa ˗da ˈwɔn yaa ˗nu ˗ʒian ˗ta, ˗mën ˈö ꞊mɔɔn˗ ˗bha kö ˗yö kwa ˗takun? (Kpɔɔˈˈ ˈzü pë ˈˈbin ˗bha.)

⁹ Kwa ˗dho ˗a bun ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ? ˈKwa ˗da ˈwɔn yaa ˗ʒian ˗ta, ˈmën ˈkwa dho ˗a kë? ˗Yö kë kwa ˈˈɲaan ꞊dhɛ ˈwɔn ˈö ˗ya kë ˈsaadhö, ˈkwaa ˗mɔn ˗a ˗bho ˈˈgblʋʋ ˗sü ˗bha. ˈKwa ˗dho kwa ˗bha ˈˈtʋ̈ŋ shiʋ̈ˈˈ kö ˈkwa˗ pö kwa ˗de ˗dhɛ ꞊dhɛ kwa˗ ˗kë ˗së ɛɛnˈˈ mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˈnën ˈwo kwa ˗blü ˈwɔnyaakësü ˗bha. ˈPë ˈkwa dho ˗a kë ꞊ʒiaan ˈyö ˗tɔ ˗a ˈwɔn dɔ ˗sü ˈö ꞊dhɛ ˈkwa ˈwɔn yaa kë kö ˈkwa ˈto mü ˈkwa pë ˈˈpɛpɛ kë, ˈkwa ˈwɔn ˗së kë. ˈKwa˗ yö ꞊dhɛ kwa ˈwɔn yaa kë, ˗kwa kwa ˗de kë ˈˈtɩtɩ ˈkwa bhɛɛˈˈ Zoova ˗dhɛ kö ˗yö kwa ˗bhawɔn ˈto. (Ps. 25:11; 51:3, 4) ˗Kwa ˗bhawɔntodhe ˗dhɛ mɛn ˗nu ˈö ˈkwa ˈwɔn yaa ˗kë ˗an ˈka ˗an ˗gɔ. Kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈpö ˈkwa ˗takundhe ˗dhɛ mɛn zii ˗nu ˗gɔ. (Zak. 5:14, 15) ˗Kwa ˗gleŋ ˈsü ˈwɔn ˗nu ˈwo zë kwa ˗gɔ bhë ˗an ˈgü, ˈkwa pë ˈˈpɛpɛ kë kö ˈkwa ˗dho ˗puö ˗an ˈgü ˈzü. ˈKwa˗ kë ˈˈdhʋ̈, ˗yö kë kwa ˈˈɲaan ꞊dhɛ Zoova ˗dho kwa ˗wëëzë ˈö kwa ˗takun.—Ps. 103:8-13.

10. ˈPë ˈkwaa ˗mɔn ˗a kë ˗sü ˗bha toŋtoŋdhö ˈkwa˗ pö ˈkwa˗ kë, ˈmën ˗kë ˈö dho kë ꞊kwɛɛ˗ ˈgbinŋ˗ ˈka kwa ˗bha ˈka? (Gadhatö 6:4)

¹⁰ Pë ˗nu ˈö ˈkwaa ˗mɔn ˗an kë ˗sü ˗bha toŋtoŋdhö. ˈKwa kwa ˗de ˗zɔn mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˈka, ˗yö ˗dho kë ꞊dhɛ ꞊kwɛɛ˗ ˈgbinŋ˗ ˈdhö kwa ˗gɔ. (Gadhatö 6:4 ˗wo pö) ˈKwa kwa ˗de ˗zɔn mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˈka ˗kplawo, kwa ˗dho ˗ya ˗an ˗bha pë ˗nu ˗dhɔ ˈka ˈö ˈkwa˗ pö ˈkwa pë ˗takɔɔˈˈ ˗an ˈka. (Ga. 5:26) Pë ˈö mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗wo ˗mɔn ˗a kë ˗së ˗bha ˈkwa˗ pö ˈkwa˗ kë, ˈˈkɛɛ kö ˗a kë ˗sü ˈˈsɩ ˈyaa kwa ˗dhɛ, kwa ˗dho pë ˈˈdhiʋ̈˗ kë kwa ˗de ˈka. Biblö ˗ya ˗pö ꞊dhɛ «mɛn ˗ya ö ˈˈɲan ˈto pinŋdhö pë ˈbha ˗gɔ ˈö˗ ˈpë ˈö ˈˈdhʋ̈ ˈyaa kë ˈzozodhö, ˗yö zuʋ̈ˈˈ kë ˗yua ˗ya ˗a ˗mɛn ˗bha.» ˗Kɔ do ˈö bhë ˗a ˈka, ˈpë ˈkwaa ˗mɔn ˗a kë ˗sü ˗bha toŋtoŋdhö ˈkwa˗ pö ˈkwa˗ kë kwa ˈgü ˗dho ga. (Prov. 13:12) ˗A ˗kë ˈˈdhʋ̈ ˗sü ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ꞊faan bho kwa ˗bha ˈö kwa ˗gɛn to ꞊zlöö kwa ˗bha ˗bia ˗lö ˗sü ˈgü.—Prov. 24:10.

11. ˈMën dho kwa ˗takun kö pë ˗nu ˈkwaa ˗mɔn ˗an kë ˗sü ˗bha toŋtoŋdhö bhë, ˈkwa ˗kɔ ˗an kë ˗sü ˈka?

¹¹ Kwa ˗dho ˈˈkan ˗a ˗bha ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ? ˈPë Zoova ˗ya pö ˈkwa˗ kë bhë, ˈkwa ˗dho ˗a pö ˗a ˗dhɛ ˈö ˗ʒiö ˗a ˗ta ˈkwa˗ kë. ˈPë ˈˈsɩ ˈyaa kwa ˗dhɛ Zoova ˈyaa ˗dhɛ kwa ˗gɔ. (2 Ko. 8:12) ˗Yö ga kwa ˈgü ꞊dhɛ Zoova ˈyaa pë ˈö ˈkwa˗ ˗kë ˗a ˗zɔn mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗bha ˈka. (Mat. 25:20-23) ˈKwa Zoova ˗bha yö kë kwa ꞊nii ꞊gban ˈka, ˈkwa ˗klu ˗a ˗bha, ˈkwa ˈwɔn ˈˈgbɩɩ˗ ˗nu bun, ˗yö ˗kë ˗a ˗dhɛ ˗së ꞊dedewo. Kwa ˗kwɛ, kwa kwigüdhɛ waa ˈwɔn kwa ˗an ˈgü ˗wo ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo˗ ˗kë ˈö ˈkwaa ˗mɔn yö ˈö kwa ˗zo ˈˈpiʋ̈ ˗a kë ˗sü ˗bha. ˗Ya kë ˈˈdhʋ̈, kwa dua ˗mü ˈkwa kwa ˗de ˗naan dɔ. ꞊Dhɛ Baazilai ˈdhö, kwa kwigüdhɛ ɛɛnˈˈ kwa ˗kwɛ ˗wɔn ˈgü, yö ˈbha kë ˗sü ˗ya kë kwa ˗kɔa ˈˈgbɩɩ˗, kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa ˗kɔ ˗a ˈka. (2 Sam. 19:35, 36) ꞊Dhɛ Moizö ˈdhö, ˗kwa ˈˈwɩ ˗takundhe ˗bha kö yö ˗dhɛ ˈkwaa ˗mɔn ˗a kë ˗sü ˗bha, ˈkwa˗ dɔ mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗kɔ ˈka. (Ex. 18:21, 22) ˗Bia ˈö kwa ˗gɔ bhë ˗a ˈgü ˈkwa kwa ˗de ˗naan dɔ, pë ˗nu ˈö ˈkwaa ˗mɔn ˗an kë ˗sü ˗bha kwa ˈti ˗dho ˗a pö ˈkwa ˗an kë.

12. Kwa ˈnën ˈkwa˗ ˗kë ˈö mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗wo ˗da ˈwɔn yaa ˗ʒian ˗ta ˗ee? ˗A ˈgü ˈˈpʋ.

¹² Kwa ˈnën ˈkwa˗ ˗kë ˈö mɛn ˗nu ˗wo ˗da ˈwɔn yaa ˗ʒian ˗ta. ˈKwaa ꞊mɔɔn˗ ˗bha kö ˈkwa kwa ˗kɔ ˈˈyɛ ˈwɔn ˗nu ˈö mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu dho ˗an kë ˗an ˗bha. ˈKwaa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈzü kö ˈkwa ˗an ˗takpa ˗an ˈgüwɔn yaa ˗nu ˗gɔ. ˗A ˈwɔnzuan ˈnën ˗tɔ kwa ˗bha ˈnën ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ˗kan Zoova ˗bha. ˈWɔn suu ˈö bhë ˗yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö mën ˈnënmɛn ˗nu ˈka ꞊dedewo. ˈˈKɛɛ ˈnënmɛn ˗nu ꞊waa˗ pö wo ˗de ˗dhɛ ꞊dhɛ ˈwo ˈnën ˈwo˗  ˗kë, ˗yö ˗kë ꞊kwɛɛ˗ ˈgbinŋ˗ ˈka ˗an ˗bha ˈka ˈzü. Zoova ˈyaa˗ ˈˈpiʋ̈ kö ꞊kwɛɛ˗ suu ˈö bhë ˗wa ˈsü.—Wlɔ. 14:12.

13. ˈNën ˗ya ˗da ˈwɔn yaa ˗ʒian ˗ta, ˗mën ˈö˗ ˗mɛn ˗nu dho ˗a kë?

¹³ Kwa ˗dho ˈˈkan ˗a ˗bha ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ? ˗Kwaa ˈwɔn dɔ ꞊dhɛ Zoova ˗yö ˗potaadhe ˗nu mɛn ˈˈpɛpɛ kwa ˗dhɛ. ˗Yö ö ˗kwaa mɛn ˈö ˗dhö ˗a ˗zü kö ˗yö ö ˗kɔ ˈˈyɛ pë ˈö ˗dhɛ ˗së ˗a ˗bha. Pë ˗nu ˈwo ˈˈdhʋ̈ ˗a ˈbha ˗nu ˈnën ˈwo ˗tɔ Zoova ˗dhɔkësü ɛɛnˈˈ ˗kɔ ˗a ˈka ˗sü. ˈNënmɛn ˗nu, Zoova ˗ya ˈwɔn ˗dɔ ꞊dhɛ ˈwɔn yaa kë ˗dhii ˗yö ka ˗bha. ˗Ya ˈˈpiʋ̈ kö pë ˈö ka ˗kɔ ˗mɔn ˗a ˗bha, ˈka˗ kë. ˈWɔn ˈö ka ˗bha ˈnën ˗yö ö ˗kɔ ˗yɛ ˗a kë ˗sü ˗bha, ˈyaa ˈsü ka ˗bha. (Prov. 20:11) ˈˈKɛɛ ˗a ˈbha ˗ya kë, kö ˈka ka ˗zota ˗ni ˈgü ˗kplawo ˈwɔn ˗nu ˈwo zë ka ˗gɔ ˈnën ˗nu ˗to ˗sü ˈgü bhë, ˗an ˈgü. ˗Ya kë ka ˈka ˈˈdhʋ̈, ˗kaa pö Zoova ˗dhɛ ˗yö ka ˗bhawɔn ˈto. ˗Ya ˈwɔn ˗dɔ ꞊dhɛ ˈwɔn ˗nu ˈö ˗wa kë ˈsaadhö, ˈkaa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈka ˗an bho ˈˈgblʋʋ. ˈYaa ˈˈpiʋ̈ ˈzü kö ˈka ka ˗kɔ kpa ka ˗bha ˈnën ˗ta ko ˈwɔn yaa ˈö ˗da ˗a ˗ʒian ˗ta bhë, ˗a ˈgüwɔn ˈya ˗dho nu ˗a ˗ta. ˗Kaa ˈwɔn dɔ ꞊dhɛ ka ˗bha ˈnën ˗ya ö ꞊yɛɛ˗ kë Zoova ˈˈpiʋ̈, ˗yö ö ˗kɔ ˗ya ˗a ˗gɔ.—Dhu. 15:18-20.

14. ˈMën ˗kë ˈö kwa ˗de ˈsü ˗sü ˈö ꞊dhɛ ˈwɔnyaakëmɛn ˈdhö ˗kplawo bhë, ˈkwa dho ˈˈkan ˗a ˗bha?

¹⁴ Kwa ˗de ˈsü ˗sü ˈö ꞊dhɛ ˈwɔnyaakëmɛn ˈdhö ˗kplawo. ˈWɔn ˗nu ˗wa zë kwa ˗gɔ, ˈwɔn yö ˗kɔ suu ˈö bhë ˈyaa ˈya˗. ˈˈKɛɛ Zoova ˈyaa ˈˈpiʋ̈ kö ˈkwa kwa ˗de yö ˗kplawo ꞊dhɛ ˈwɔnyaakëmɛn ˈdhö. ꞊Kwɛɛ˗ ˈgbinŋ˗ suu ˈö bhë kwa dua ˗mü ˈkwa ˈˈkan ˗a ˗bha. ˈMën ˈkwa dho ˗a kë kö ˈkwa˗ ˈwɔn dɔ ꞊dhɛ ˗zotakɔ suu ˈö bhë ˗yö kwa ˗gɔ? ˈKwa ˈgo kwa ˗bha ꞊sɔnŋ yaa ˈgü, ˈkwa ˈˈkan pë ˗nu ˈwo dho kwa ˗kɔ ˗da ˗an kë ˗sü ˈgü ˈzü ˗an ˗bha, ˗yö kë kwa ˈˈɲaan ꞊dhɛ Zoova ˗ya kwa ˗bhawɔn ˈto. (Këw. 3:19) ˈKwa kwa bo ˗a ˗kë ˈˈdhʋ̈ ˗sü ˈka, Zoova ˈyaa ˈˈpiʋ̈ ko ˈkwa kwa ˗de yö ꞊dhɛ ˈwɔnyaakëmɛn ˈdhö ˈzü. ˗Ya ˈwɔn ˗dɔ ꞊dhɛ ˗zotakɔ suu ˈö ˈˈdhʋ̈ ˗yö ˗dho ˈwɔn yaa kë kwa ˈka. (Ps. 31:10) ˗Wëë ˗ya bɔ kwa ˗ta ˈgbɛ, kwa ˗dho ˈˈkan ˗bialö ˗sü ˗bha.—2 Ko. 2:7.

15. Ka ka ˗de yö ˗ni ˈgü ꞊dhɛ ˈwɔnyaakëmɛn ˈdhö ˗kplawo, ˗mën ˈö dho ˈka ˗takun? (1 Zan 3:19, 20) (Kpɔɔˈˈ ˈzü pë ˈˈbin ˗bha.)

 ¹⁵ Kwa ˗dho ˈˈkan ˗a ˗bha ˗kɔ ˗kë ˗dhɛ? ˈKwa kwa ˗de yö ꞊dhɛ ˈwɔnyaakëmɛn ˈdhö ˗kplawo, ˗kwa kwa ˈˈtʋ̈ŋ kë ˗Zlan ˗bha «mɛn ˗bhawɔntodhe ꞊dede» ˈgü. (Ps. 130:4) Mɛn ˗nu ˈö ˗wa ˈgo wo ˗bha ꞊sɔnŋ yaa ˈgü, Zoova ˗yö ˗an ˗bhawɔn ˗to ˈö˗ pö ˗an ˗dhɛ: «N ˗zo ˈyii ˗dho ˗da ˗an ˗bha ˈwɔn yaa ˈˈpiʋ̈ ˈzü.» (Jér. 31:34) ˗A ˗gɛn ˈnën ˗tɔ ꞊dhɛ Zoova ˗zo ˗yö ˈti ˗dho ˗da kwa ˗bha ˈwɔn yaa ˈö ꞊yaa˗ ˗bhawɔn ˈto ˗a ˈˈpiʋ̈ ˈzü toŋtoŋdhö. ˈWɔn yaa ˗nu ˈka ˗an ꞊slɔɔ ˗a ˈgü bhë, ˈka ˗dho ˗gban ˗an ˗ta kö ˈka˗ pö ꞊dhɛ Zoova ˈyii ka ˗bhawɔn ˈto. Yö ˗nu ˈka kun ˗an kë ˗ni ˈgü ˗be ˗zlanwokɔdhi ˈgü ˗wa dha ka ˗gɔ, ˈya ˗dho ˗shiö ka ˗dhɛ. Zoova ˗zo ˈyaa ka ˗bha ˈwɔn yaa ˗nu ˈka ˗an ˗kë, ˗an ˈˈpiʋ̈. Ka ˗de ˈpö ka dua ˈyaa ˗mü kö ˈka zo ˗yö kë ˗an ˈˈpiʋ̈.—1 Zan 3:19, 20 ˗wo pö.

16. Kwa ˗bialö ˗ni ˈgü, ˗mën ˈö kwa dua ˈdhö ˗mü kö ˈkwa˗ dɔ?

¹⁶ Kwa ˗bialö ˗ni ˈgü ˗tosɛta kë ˗ʒian ˗ta, kwa dua ˗mü ‹ˈkwa˗ ˈsü ꞊dhɛ mɛn ˈwo dho ˗a ga ˈsü ˗an ˈdhö.› (1 Ko. 9:24) ˗A ˈwɔn ˈgü, kwa dua ˗mü kö ꞊kwɛɛ˗ ˗nu ˈkwa dho ˗an ˈsü waa˗ ˗dhɛ ˗nu ˈkwa dho ˗an ˗zuö ˈˈblü, ˈkwa ˗an ˗bhokopiʋ̈dhɛ dɔ. ˈWɔn ˗gɔ ˈö yö ˗a ˈgü, pë ˗nu ˈö kwa dua ˈdhö ˗mü kö ˈkwa ˗an ˈsü waa˗ ˗dhɛ ˗nu ˈö ˈkwa dho ˗an ˗zuö ˈˈblü, ˈkwa ˗an ˈbha ˗nu draanˈˈ. ˈˈKɛɛ ˗a ˈˈwɛɛ ˈbha ˗nu ˗wo ˗dhö ˈzü. Yesu ˗ya ˗pö: «ˈKa ˗gɔ ˈya ˈdho ˈto pë ˗së ˗bhö ˗sü waa˗ we mü ˗sü ˈˈɛɛn ˗ya ˈˈkpʋngtaapë ˗nu ˗wɔn zuën ˗ta ˗sü ˈö ˈˈdhiʋ̈ ziö ˈka bha˗ ˗bha.» (Dhu. 21:34) Biblö ˈˈɲan ˗nu ˈwo bhë waa˗ ˈˈwɛɛ ˈbha ˗nu ˗wo ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo kwa ˗takun kö ˈkwa ˈwɔn ˈbha ˗nu bho ˈˈgblʋʋ kwa ˗bha ˗bialösü ˈgü.

17. ˈMën ˗kë ˈö ga kwa ˈgü ꞊dhɛ ˗bia ˈö ˗tosɛta kë ˗ʒian ˗ta bhë, kwa ˗dho ˗a ga ˈsü?

¹⁷ ˗Yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ga kwa ˈgü ꞊dhɛ ˗bia ˈö ˗tosɛta kë ˗ʒian ˗ta bhë, Zoova ˗dho ꞊faan ˈö kwa ˗bhawɔn ˈdhö˗ ˗bha ˗a nu kwa ˗dhɛ kö ˈkwa˗ ga ˈsü. (Is. 40:29-31) ˈDhɛ ˈˈdhʋ̈, ˈkwa ˗dho ˗a ˗lö ˈˈlëëlë. ˗Kwa ˈto bɔmɛn Pɔdhö ˗bha ˈwɔnzuan ˈˈpiʋ̈ kö ˈkwa pë ˈˈpɛpɛ kë ˈkwa˗ ga ˈsü. (Fdh. 3:13, 14) Mɛn ˈbha ˈyii ˗dho ˗bialö kwa ˗bha ˈka. ˈˈKɛɛ Zoova ˗bha ˗takundhe ˈsaa˗ ˈgü, kwa ˗dho ˈto ˗a ˈˈgbɩɩ˗ ˈka. ˗Yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö kwa ˗takun ˈkwa kwa ˗bha ꞊kwɛɛ˗ bun, ˈkwa˗ ˗dhɛ ˗nu ˈö ˈwaa ˗së ˗an ˗zuö ˈˈblü. (Ps. 68:19) Zoova ˗ya kë kwa ˈˈpiʋ̈, kwa ˗dho ˗mɔn ˗bia ga ˈsü ˗sü ˗bha ˗zogbandhe ˈka.