1. Nso ikeme ndinam ọsọn̄ nnyịn ndikop item?

 NDI akanam ọsọn̄ fi ndikop item? Ntre ke ekedi ye Edidem David, oro akanam enye ọbọn̄ akam ọnọ Abasi ete: “Afo akpakam ọnọ mi spirit unyịmesịt.” (Ps. 51:12) David ama ama Jehovah. Kpa ye oro, ndusụk ini ama esisọn̄ enye ndikop item. Ntre n̄ko ke esidi ye nnyịn. Akpa ntak edi ke edi n̄kpọ emi ikadade-da imana. Ọyọhọ iba, Satan atak ke ndidomo ndinam isọn̄ ibuot ye Jehovah kpa nte enye ọkọsọn̄de. (2 Cor. 11:3) Ọyọhọ ita, idụhe ebiet emi ikpodụkde yak ikûkụt edu nsọn̄ibuot ererimbot emi; “spirit oro [ke anam] utom ke emi ke esịt nditọ ntụtutọn̄.” (Eph. 2:2) Ana inen̄ede itịme man idiyak idiọkn̄kpọ emi ikadade-da imana akan nnyịn ubọk, idinyụn̄ iyak Devil ye ererimbot emi ẹnam isọn̄ ibuot ọkpọkọm mmọ ẹnam nso. Ana inam se ikekeme man ikop uyo inọ Jehovah ye mbon emi enye ayakde odudu esịn ke ubọk.

2. ‘Ndinyịme ndikop item’ ọwọrọ nso? (James 3:17)

² Kot James 3:17. James emi Abasi ọkọnọde spirit etiene ewet Bible ọkọdọhọ ke mbon emi ẹnyenede ọniọn̄ ‘ẹsinyịme ndikop item.’ Kere se oro ọwọrọde. Akpana ọdọdọn̄ nnyịn ndikop uyo mbon emi Jehovah ayakde odudu esịn ke ubọk, iyakke ẹkpakpak nnyịn. Edi odudu mmọ enyene adan̄a. Kpa ye oro, iwọrọke ke Jehovah oyom ikop uyo owo emi ọdọhọde ibiat ibet Esie.​—Utom 4:18-20.

3. Ntak emi nnyịn ndikop uyo nnọ mbon oro Jehovah ayakde odudu esịn ke ubọk enen̄erede ebehe enye?

³ Imekeme ndikere ke enen̄ede emem utom ndikop uyo Jehovah n̄kan eke owo. Idem n̄kpọ, n̄kọ kpukpru se Jehovah ọdọhọde inam ọfọn, ndudue ndomokiet idụhe ke esịt. (Ps. 19:7) Edi mbon emi enye ayakde odudu esịn ke ubọk ifọnke ima. Kpa  ye oro, Ete nnyịn emi odude ke heaven ọnọ mme ete ye eka, mbon ukara, ye mbiowo odudu. Edi odudu mmọ enyene adan̄a. (N̄ke 6:20; 1 Thess. 5:12; 1 Pet. 2:13, 14) Ikpokop uyo mmọ, uyo Jehovah ke ikop oro. Ẹyak ineme nte ikemede ndikop uyo mbon emi Jehovah ayakde odudu esịn ke ubọk, kpa ye emi edide ndusụk ini ekeme ndisọn̄ nnyịn ndinyịme se mmọ ẹdọhọde inam, m̀mê ndinanam.

4. Nso inam ediwak nditọ ẹsisọn̄ ibuot ye ete ye eka mmọ?

⁴ Ubọkn̄ka mme uyen nnyịn ẹdi nditọwọn̄ emi ẹsiwakde “[ndisọn̄] ibuot ye ete ye eka,” ndien utọ nditọwọn̄ emi ẹyọyọhọ mme uyen nnyịn idem. (2 Tim. 3:1, 2) Nso inam ediwak mmọ ẹsisọn̄ ibuot? Ndusụk nditọwọn̄ ẹkere ke ete ye eka mmimọ ẹdi mbubịk, ke ẹdọhọ mmimọ inam se mmọ ke idemmọ mînamke. Mbon eken ẹkere ke item ete ye eka mmimọ edi n̄kpọ eset, inyeneke ibuot, inyụn̄ iyakke mmimọ inyịghede idem. Ekpedi edi uyen, ndi akanam etie fi ntre? Ọsọn̄ ediwak nditọwọn̄ ndinam ewụhọ Jehovah ke Ephesus 6:1, emi ọdọhọde: “Ẹkop uyo ẹnọ mme ete ye eka mbufo ke Ọbọn̄, koro emi enende.” Nso ikeme ndin̄wam fi anam ewụhọ oro?

5. Luke 2:46-52 etịn̄ nte Jesus okokopde uyo ọnọ ete ye eka esie. Didie ke uwụtn̄kpọ esie oro edi anana-mbiet?

⁵ Ke n̄kpọ n̄kopuyo emi, idụhe eke akande Jesus. Emekeme ndikpebe enye. (1 Pet. 2:21-24) Enye ama ọfọn ama, edi ete ye eka esie ikọfọnke ima. Kpa ye oro, Jesus ama okpono mmọ idem ke ini mmọ ẹkesinamde ndudue, se enye eketịn̄de onyụn̄ anamde mîkesin̄wan̄ake mmọ. (Ex. 20:12) Kere se iketịbede ini Jesus edide isua 12. (Kot Luke 2:46-52.) Ete ye eka esie ẹma ẹnyọn̄ ẹkpọn̄ enye ke Jerusalem. Akpakana Joseph ye Mary ẹkụt ẹte ke kpukpru nditọ mmimọ ẹkem ibat ke udịm emi ẹketode Jerusalem ẹnyọn̄ ke usọrọ ama akasuana. Ke Joseph ye Mary ẹma ẹkedikụt Jesus ndien, Mary ama ọduọhọ enye nte enye okosiode mmimọ esịt ọkọn̄ ke enyọn̄! Jesus akpakanam mmọ ẹkụt ke mmọ ke ẹkpekam ẹduọhọ. Utu ke oro, enye ama ọbọrọ mmọ ikọ ukpono ukpono inyụn̄ itịn̄ke ikọ awawak. Edi Joseph ye Mary “ikọfiọkke se ikọ oro enye etịn̄de ọnọ mmọ ọwọrọde.” Kpa ye oro, Jesus ama “aka iso osụk ibuot ọnọ mmọ.”

6-7. Nso ikeme ndin̄wam mme uyen ẹsikop uyo mme ete ye eka mmọ?

⁶ Mme uyen, ke ini ete ye eka mbufo ẹnamde ndudue mîdịghe se mbufo ẹtịn̄de m̀mê ẹnamde mîn̄wan̄ake mmọ, ndi esisọn̄ mbufo ndikop uyo mmọ? Nso ikeme ndin̄wam? Akpa, ẹkere nte esitiede Jehovah ke idem. Bible ọdọhọ ke ẹkpekop uyo ete ye eka mbufo, ke oro “[etịm] enem Ọbọn̄ esịt.” (Col. 3:20) Se mbufo ẹtịn̄de ẹnyụn̄ ẹnamde mînen̄ekede in̄wan̄a ete ye eka mbufo, mîdịghe mmọ ẹkpenịm ibet emi mîdimemke utom inọ mbufo ndinam, Jehovah ọdiọn̄ọ. Edi ẹkpekop uyo mmọ kpa ye kpukpru oro, esịt eyenem enye.

⁷ Ọyọhọ iba, ẹkere nte editiede ete ye eka mbufo ke idem. Ẹma ẹkop uyo mmọ, oro ayanam mbufo ẹkop inemesịt, mmọ ẹyenyụn̄ ẹda mbufo nte nditọwọn̄ emi ẹdiọn̄ọde idem. (N̄ke 23:22-25) Imenịm ke ẹyetetịm ẹkpere mmọ n̄ko. Brọda Alexandre emi otode Belgium ọdọhọ ete: “Ini n̄kọtọn̄ọde ndinam ediwak se ete ye eka mi ẹkedọhọde, ima itọn̄ọ ndinen̄ede n̄kpere, inemesịt onyụn̄ enen̄ede odu ke ufọk.” b Ọyọhọ ita, ẹkere nte uwem mbufo editiede n̄kpọn̄ edieke ẹkopde uyo ete ye eka mbufo idahaemi. Paulo emi odụn̄de ke Brazil ọdọhọ ete, “Ndikpep ndikop uyo  nnọ ete ye eka mi an̄wam mi n̄kop uyo nnọ Jehovah ye mbon emi ẹyakde odudu ẹsịn ke ubọk.” Kop akpan ntak emi Ikọ Abasi ọdọhọde ẹkop uyo ẹnọ ete ye eka mbufo mi. Itie oro ọdọhọ: “Man ọkpọfọn ye afo, afo okponyụn̄ odu uwem ebịghi ke isọn̄.”​—Eph. 6:2, 3.

8. Nso inam ediwak uyen ẹmek ndikop uyo ete ye eka mmọ?

⁸ Ediwak uyen ẹkụt nte n̄kopitem anamde n̄kpọ ọfọn ye mmimọ. Nsonso oro, ikan̄wan̄ake Luiza emi otode Brazil n̄ko ntak emi owo mîkenyịmeke enye enyene fon kan̄a, ke ini edide ediwak ubọkn̄ka esie ẹma ẹnyene. Ekem enye ama edikụt ke se ete ye eka imọ ẹnamde akam ekpekpeme imọ. Enye ọdọhọ ete, “Mmokụt ke item ete ye eka mi akam anyanyan̄a mi; itiehe nte urụk emi ẹmende ẹbọp mi man n̄kûnyịghede idem.” Ndusụk ini, esisọn̄ Sista Elizabeth ke United States ndikop uyo ete ye eka esie. N̄kaiferi oro ọdọhọ ete, “Ete ye eka mi ẹkpenịm ibet ndien inen̄ekede in̄wan̄a mi ntak emi mmọ ẹnịmde ibet oro, mmesikere mme ibet emi mmọ ẹkenịmde emi mîkayakke ndụk mfịna.” Monica emi odụn̄de ke Armenia ọdọhọ ke ini imọ ikopde uyo ete ye eka imọ ke se imọ inamde esina ibuot.

9. Ndinịm ibet esitie didie ediwak owo?

⁹ Ediwak owo ẹnyịme ke edi se inyenede ukara m̀mê se Bible okotde “mme odudu oro ẹkponde ẹkan,” ke onyụn̄ edi se inịmde ndusụk ibet mmọ. (Rome 13:1) Kpa ye emi mmọ ẹdọhọde ntre, ibet ekpetie nte ke ọfọn ye ndusụk owo edi ifọnke ye ndusụk, mîdịghe etie nte ke okpokpon n̄kpọ akaha, ekeme ndisọn̄ mmọ ndinịm. Ẹyak ida ukpe tax ke uwụtn̄kpọ. Ke idụt kiet ke Europe, ediwak owo ẹdọhọ ke edieke ekerede “ke tax emi ẹdọhọde ẹkpe edifọn ye ndusụk owo ifọnke ye ndusụk, yak okûkpe utọ tax oro.” Ke ntak oro, mbon idụt oro isikpehe kpukpru tax emi ukara ẹdọhọde ẹkpe.

10. Nso inam isinịm ibet, idem ye mbon emi nnyịn mîmaha?

¹⁰ Bible anam idiọn̄ọ ke ukara owo edi ntak ufen mme owo, ke ukara owo esịne ke idak Satan, ndien ke ibịghike ẹmọn̄ ẹsosobo ukara owo ẹfep. (Ps. 110:5, 6; Eccl. 8:9; Luke 4:5, 6) Kpa Bible ọdọhọ nnyịn ke “owo eke ọbiọn̄ọde odudu emi an̄wana ye ndutịm Abasi.” Kan̄a ke emi, Jehovah ayak ukara ẹdu man n̄kpọ asan̄a ke nde ke nde. Enye onyụn̄ oyom ikop uyo mmọ ama akam edi se mmọ ẹdọhọde inam ibiatke ibet esie. Ke ntak oro, ana “[inọ] kpukpru owo se idide udeme mmọ,” emi esịne ndikpe tax, ndikpono ukara, ndinyụn̄ n̄kop uyo mmọ. (Rome 13:1-7) Ibet ekeme nditie nnyịn nte ke idimemke utom ndinam, ke ọfọn ye ndusụk owo ifọnke ye ndusụk, m̀mê okụk emi editakde nnyịn man ikeme ndinịm ibet oro idịghe ekpri. Edi imesikop uyo Jehovah, ndien enye ọdọhọ ikop uyo mbon emi ẹnịmde ibet  emi adan̄a nte mmọ mîdọhọke ibiat ewụhọ imọ.​—Utom 5:29.

11-12. Luke 2:1-6 ọdọhọ ke nso ke Joseph ye Mary ẹkenam man ẹnịm ibet kiet emi mîkememke utom inọ mmọ? Utịp ekedi nso? (Se mme ndise n̄ko.)

¹¹ Imekeme ndikpep n̄kpọ nto Joseph ye Mary emi ẹkeben̄ede idem ndinam se ukara ẹkedọhọde kpa ye oro mîkememke ye mmọ. (Kot Luke 2:1-6.) Mary akasan̄a ye idịbi. Ini idịbi oro edide n̄kpọ nte ọfiọn̄ usụkkiet, enyene se ukara ẹkedọhọde ẹnam emi ọkọsọn̄de mmọ etieti. Augustus emi ekedide Akwa Edidem ama ọdọhọ yak mme owo ke kpukpru itie emi Rome ẹkekarade ẹka obio emana mmọ ẹkesịn enyịn̄ ke n̄wed. Akana Joseph ye Mary ẹka Bethlehem. Usụn̄ isan̄ oro eketie obot obot, onyụn̄ edi n̄kpọ nte kilomita 150. Isan̄ oro idimemke ye mmọ, akpan akpan ye Mary. Anaedi Joseph ye Mary ẹma ẹkpa ekikere m̀mê iyekeme ndisịm ebiet emi ikade n̄kpọ inamke Mary inyụn̄ inamke eyen emi esịnede enye ke idịbi do. Uman ọkpọtọn̄ọ enye ke usụn̄, mmọ ẹdinam didie? Messiah emi ẹketiede-tie ẹbet ekesịne Mary ke idịbi oro. Ndi mmọ ẹyemen enye oro ẹdori ke iso man idinam se ukara ẹkedọhọde?

¹² Joseph ye Mary ikayakke ndomokiet ke otu oro anam mmọ ẹkere m̀mê ikpananam se ibet ọdọhọde m̀mê ikpanamke. Jehovah ama ọdiọn̄ mmọ nte mmọ ẹkenamde se ẹkedọhọde. Mary ama ekesịm Bethlehem n̄kpọ inamke enye, aman ediye nsekeyen mfat idebeke, onyụn̄ an̄wam anam prọfesi Bible osu!​—Mic. 5:2.

13. Didie ke nnyịn ndikop item ekeme ndin̄wam nditọete nnyịn?

¹³ Ke ini inamde se ukara ẹdọhọde, nnyịn ke idem nnyịn iyadia ufọn, mbon en̄wen ẹyetiene ẹdia. Didie? N̄kpọ kiet edi ke nnyịn idibọhọ ufen emi mbon emi ẹsibiatde ibet ukara ẹsibọde. (Rome 13:4) Edieke ami m̀mê afo inamde se ukara ẹdọhọde, oro ekeme ndinam mmọ ẹda Mme Ntiense Jehovah nte nti owo. Ke uwụtn̄kpọ, ke ediwak isua ko ke edem ke Nigeria, ekedi ke ẹnịm mbono esop ke Ufọkmbono Obio Ubọn̄, mbonekọn̄ ẹdụk ẹte ke iyom  mbon emi ẹkesịnde ntịme ẹte ke mmimọ idikpehe tax. Edi akamba owo mmọ ama ọdọhọ mmọ ẹkpọn̄ do, ke Mme Ntiense Jehovah ẹsikpe tax. Ini ekededi emi afo enịmde ibet ukara, anam ikọt Jehovah ẹnyene eti enyịn̄, ndien usen kiet usen kiet, eti enyịn̄ oro ekeme ndin̄wam nditọete fo.​—Matt. 5:16.

14. Nso ikan̄wam sista kiet enyịme ndinam se ukara ẹkedọhọde ẹnam?

¹⁴ Kpa ye oro, ekeme ndisọn̄ nnyịn ndinam se ukara ẹdọhọde. Sista Joanna ke United States ọdọhọ ete, “Ama enen̄ede ọsọn̄ mi ndinam se ukara ẹkedọhọde sia enyene ndusụk mbonubon nnyịn emi mmọ ẹkefịkde.” Edi Joanna ama ebiere ndinam n̄kpọ man enye okpụhọde nte enye ekesidade ukara. Akpa, enye ama etre ndikot se ẹdọn̄de ke Intanet, emi ekesinamde enye asua ukara. (N̄ke 20:3) Ọyọhọ iba, enye ama ọbọn̄ akam ọdọhọ Jehovah an̄wam imọ ibuọt idem ke enye utu ke imọ ndinịm ke ẹkpekpụhọ ukara, ke n̄kpọ ọyọfọn. (Ps. 9:9, 10) Ọyọhọ ita, enye ama okot mme ibuotikọ ke n̄wed nnyịn emi ẹnemede n̄kpọ aban̄a ndida san̄asan̄a. (John 17:16) Idahaemi, Joanna ọdọhọ ke imọ ndikpono ukara nnyụn̄ nnam se mmọ ẹdọhọde anam imọ inyene “emem emi inua mîkemeke ndibụk.”

15. Nso ikeme ndinam ọsọn̄ nnyịn ndikop uyo nnọ esop Abasi?

¹⁵ Jehovah ọdọhọ ‘ikop uyo inọ mbon oro ẹdade usụn̄’ ke esop. (Heb. 13:17) Kpa ye emi Jesus emi edide Adausụn̄ nnyịn ọfọnde ama, mbon emi enye emekde ete ẹda nnyịn usụn̄ ke isọn̄ emi ifọnke ima. Ekeme ndisọn̄ nnyịn ndikop uyo mmọ akpan akpan mmọ ẹkpedọhọ inam n̄kpọ emi mîdọn̄ke nnyịn ndinam. Enyene ini emi ẹkedọhọde apostle Peter anam n̄kpọ emi enye mîkoyomke ndinam. Ini angel kiet ọkọdọhọde enye ata mme unam emi Ibet Moses ọkọdọhọde ke isanake, enye ama esịn utịm ikata; idịghe ukpọk ini kiet! (Utom 10:9-16) Nso ikanam enye esịn? Ke enyịn esie, obufa n̄kpọ emi ẹkedọhọde enye anam do ama enyene nte etiede. Idịghe se enye ekesinamde ke ofụri eyouwem esie ekedi oro. Edieke ọkọsọn̄de Peter ndinam se angel emi ọfọnde ama ọkọdọhọde enye, ikpaha nnyịn idem nte esisọn̄de nnyịn ndusụk ini ndinam se mbon emi mîfọnke ima ẹdọhọde inam!

16. Kpa ye emi apostle Paul ekpekekerede ke se ẹkedọhọde enye anam inyeneke ibuot, nso ke enye akanam? (Utom 21:23, 24, 26)

¹⁶ Apostle Paul ama “enyịme ndikop item” idem ke ini ẹkedọhọde enye anam n̄kpọ emi enye ekpekekerede ke inyeneke ibuot. Mme Christian emi ẹkedide Jew ẹma ẹkop ufụmikọ ẹban̄a Paul. Ẹkedọhọ ke enye asan̄a ọkwọrọ ete “ẹfiak edem ẹkpọn̄ Moses,” ke enye inyụn̄ ikponoke Ibet Moses. (Utom 21:21) Mme Christian emi ẹkedide mbiowo ke Jerusalem ẹma ẹdọhọ Paul ada irenowo inan̄ aka temple akanam idemesie asana nte ekemde ye Ibet man owụt ke imenịm Ibet. Paul ama ọdiọn̄ọ ke Ibet Moses ibọpke mme Christian aba, ke inyụn̄ inyeneke se imọ ikeduede. Kpa ye oro, enye ama anam se ẹkedọhọde. “Ke ndan̄nsiere Paul [ama] ada mbon oro adian idem onyụn̄ etiene mmọ anam idemesie asana nte ekemde ye ibet.” (Kot Utom 21:23, 24, 26.) Paul ndikokop item ama anam nditọete ẹdiana kiet.​—Rome 14:19, 21.

17. Nso ke mbụk Stephanie ekpep fi?

¹⁷ Ama ọsọn̄ Sista Stephanie ndinyịme n̄kpọ kiet emi n̄kọk itieutom ẹkenamde. Enye ye ebe esie ẹkedu ye otu emi ẹsemde usem idụt en̄wen, ẹma ẹnyụn̄ ẹkop inem n̄kpọ Abasi do. N̄kọk itieutom ẹma ẹdọhọ ke otu oro ididụhe aba, ẹnyụn̄ ẹnọ ebe ye n̄wan oro ẹfiak ẹka esop emi ẹsemde usem emana mmọ. Sista Stephanie ọdọhọ ete: “Esịt ama ọdiọk mi etieti. N̄kekereke  ke ẹnen̄ede ẹyom un̄wam ke esop usem emana nnyịn.” Kpa ye oro, enye ama enyịme ndinam obufa n̄kpọ emi ẹkedọhọde do. Enye ọdọhọ ete: “Nte ini akade, mma ndikụt ke ifiọk esịne ke se ẹkedọhọde ẹnam oro. Ke esop nnyịn, itie nte ete ye eka inọ ndusụk mbon emi mbonubon mmọ mîdụhe ke esop. Ke n̄kpep Bible ye sista kiet emi afiakde ọtọn̄ọ ndinam n̄kpọ Abasi. Mmenen̄ede nnyene ini nditie ke idemmi idahaemi n̄kpep Ikọ Abasi. Esịt ifịnake mi sia mmọdiọn̄ọ ke mmodomo nte n̄kekeme ndikop item.”

18. Didie ke ididia ufọn ikpokop item?

¹⁸ Imekeme ndikpep n̄kopitem. Idịghe ini n̄kpọ ọkọfọnde ke uwem Jesus ke enye ‘ekekpep n̄kopitem,’ ekekpep “oto ndutụhọ oro enye okokụtde.” (Heb. 5:8) Ukem nte Jesus, isiwak ndikpep n̄kopitem ke ini n̄kpọ mîdịghe we-we-we. Ke uwụtn̄kpọ, nsonso oro udọn̄ọ COVID-19 ọkọtọn̄ọde, ẹma ẹdọhọ ikûdụk mbono esop aba ke Ufọkmbono Obio Ubọn̄, ikûnyụn̄ usan̄a ke ufọk ke ufọk ukwọrọ ikọ. Ndi ama ọsọn̄ fi ndinam se ẹkedọhọde oro? Kpa ye emi ọkọsọn̄de, afo ndikokop item ama ekpeme fi, iyakke edi afo anam isio, nditọete ẹnam isio, ama onyụn̄ anam esịt enem Jehovah. N̄kpọ oro eketịm nnyịn idem. Idahaemi kpukpru nnyịn ida ikpat iba ndinam se ededi emi ẹdidọhọde inam ke ini akwa ukụt. Ekeme ndidi nnyịn ndinam se ẹdidọhọde ini oro edinyan̄a nnyịn!​—Job 36:11.

19. Nso inam oyom ndinam se ẹdọhọde anam?

¹⁹ Imekpep ke ikpanam se ẹdọhọde inam, nnyịn idikemeke ndibat edidiọn̄ emi edidepde iduọhọ nnyịn. Edi akpan ntak imekde ndinam se Jehovah ọdọhọde inam edi sia imade enye inyụn̄ iyomde ndinam esịt enem enye. (1 John 5:3) Tutu amama, idụhe se ikpanamde inọ Jehovah yak ekem ke usiene kpukpru se enye anamde ọnọ nnyịn. (Ps. 116:12) Edi imekeme ndinam se enye ye mbon emi enye ayakde odudu esịn ke ubọk ẹdọhọde. Ikpanam ntre, iwụt ke imenyene ọniọn̄, ndien mbon emi ẹnyenede ọniọn̄ ẹsidat Jehovah esịt.​—N̄ke 27:11.