1. Ebyangaleka iryatukalako eribya bowa ni byahi?

 LIKANAKUKALAKO eribya mowa? Eribya mowa muryanakala oko Mwami Dawidi, neryo mwasaba oMungu ati: “Ubukaye omw’ingye mw’ekirimu ky’erikowa.” (Esy. 51:12, NWT) Dawidi abya anzire Yehova. Aliwe ihakanabya endambi ikyakala oko Dawidi eribya mowa, netu kikanatukalako. Busanaki? Eky’erimbere, mutwasighalya omutima w’eritendibya bowa. Eky’akabiri, Sitani akabya inyanemuyikasa eritukuna tuyisamambule oko Yehova, ngoko anakola. (2 Kor. 11:3) Eky’akasatu, abandu b’omo kihugho kino abatutimbireko, balimo ekirimu ky’eriyisamambula, “ekirimu ekikasondola abandu abatiowa [oMungu].” (Efe. 2:2) Litolere itwayikasa kutsibu erilwa n’akatima k’erikola erilolo akatulimo. Kutya litolere itwayikasa kutsibu eriyihighula oko kahatikano k’eritendibya bowa ako Diabolo n’ekihugho kiwe bakatuhirako. Litolere itwayikasa erikola tutya, tutoke eritsemesya Yehova n’abandu abo abiriha ehamuli nyilebe.

2. Eryowa luba, ni bughambuki? (Yakobo 3:17)

² Soma Yakobo 3:17. Yakobo akasondolwa n’ekirimu kibuyirire, mwahandika ati abandu b’amenge ‘bakowa luba.’ Ekyo ni bughambuki? Litolere itwabya itunayiteghekire eryowa abandu abo Yehova abiriha ehamuli nyilebe kandi itwakola tutya omwanza lyetu. Nikwa, Yehova syanzire itwowa omundu oyukatubwira ati isitwasikaya Ebihano by’oMungu.​—Emib. 4:18-20.

3. Busanaki Yehova akalangira eryowa abawite ehamuli okw’itwe mo ky’omughaso?

³ Twanganalangira eryowa Yehova nga lyolobire kulenga eryowa abandu, kundi mughulu wosi Yehova akateka obusondoli obuhika-hikene. (Esy. 19:7) Aliwe abandu ibo sibahika-hikene. Nomo bine bitya, Yehova abiriha ehamuli nyilebe oko babuti, oko batabali, n’oko basyakulu b’endeko. (Emi. 6:20; 1 Tes. 5:12; 1 Pet. 2:13, 14) Twamabyowabo, aho tukabya itwamowa  Yehova. Muleke tulebaye nga twangakolaki tutoke eryowa abandu abo Yehova abiriha ehamuli nyilebe, nomo hanganabya endambi ikyatukalako eryowa n’erikwama obusondoli bwabo.

4. Ebikaleka abalwana n’abambesa bangyi ibatabya bakowa ababuti babo ni byahi?

⁴ Abalwana n’abambesa batimbirweko n’abandi balwana n’abambesa ‘abatyowa ababuti babo.’ (2 Tim. 3:1, 2) Ekikaleka abangyi ba kubo ibatabya bakowa niki? Abaghuma ba kubo bakalangira ababuti babo nga ni balimba-limba. Bakasaba abana babo erikola emyatsi eyo ibibene-bene batekola. Abandi bana bakalangira amahano w’ababuti babo nga syakitolere oko biro bino, kutse ngalabiryeho kateho. Wamabya ighuli mulwana, une watayowa utya? Abangyi bakalangira nga kikalire erikolesya ekyalayiro kya Yehova kino: ‘Abana, mowe abotata nʼabokoyo wenyu busana nʼOmukama.’ (Efe. 6:1) Niki kyo kyangakuwatikya erikola utya?

5. Ngoko kiri omo Luka 2:46-52, oko mwatsi w’eryowa ababuti, busanaki Yesu yo ky’erileberyako ekyuwene?

⁵ Yesu ni ky’erileberyako ekyuwene eky’eribya mwowa. (1 Pet. 2:21-24) Abya ahika-hikene; aliwe ababuti biwe isibahika-hikene. Oko ndambi silebe ikikabakalako eriminya ekiryaleka inyakola omwatsi mulebe. Nomo bine bitya, Yesu abya inyakasikaya ababuti biwe, nibya n’omughulu babya bakakola amakosa. (Eri. 20:12) Terilengekania oko ebyabya omughulu Yesu abya n’emyaka 12. (Soma Luka 2:46-52.) Yesu mwaghenda n’ababuti biwe e Yerusalema. Aliwe babere basubula, mubataminya ngoko Yesu abirisighala enyuma. Abya mubiri wa Yosefu na Maria erilebya abana babo bosi nga bane omo kikumula ky’abandu ababya bakasubula haghuma nabo bakalua oko kisendebele. Aliwe Yosefu na Maria babere babisala basunga Yesu, Maria mwamutsumanga! Yesu anganalangire nga bamamukolera muhanda. Omo mwanya w’ekyo, mwahabo ekisubiryo kyolo kandi omo nzira y’erisikya. Nikwa, Yosefu na Maria, “mobataminya ebyo abuga nabo.” Aliwe, Yesu mwataleka eribya akowabo.

6-7. Ekyangawatikya abalwana n’abambesa eryowa ababuti babo niki?

⁶ Inywe bana, kinekyatabakalako eryowa ababuti benyu omughulu bamakola amakosa kutse omughulu bamabula eriminya ekiryaleka imwakola omwatsi mulebe? Niki kyo kyangabawatikya? Eky’erimbere, mulengekanaye Yehova ng’akayowa ati omughulu mukowa ababuti benyu. EBiblia ikabugha yiti omughulu mukowa ababuti benyu, “eki kikatsemesaya Omukama.” (Kol. 3:20) Yehova anasi ngoko hanganabya endambi ababuti benyu ibataminya ekiryaleka imwakola omwatsi mulebe kutse oko ndambi silebe, banganabahiriraho ebyalayiro ebikalire erisikya. Aliwe, omughulu mukasombola eryowa ababuti benyu nomo bangabya imubakakola bati, mukatsemesaya Yehova.

⁷ Eky’akabiri, mulengekanaye ababuti benyu nga bakayowa bati. Omughulu mukowa ababuti benyu, bakatsema kandi bakatasyayiketera inywe kutsibu. Kandi imwanganabya n’obwira bwa hakuhi haghuma nabo. (Emi. 23:22-25) Mughala wetu Alexandre owe Belgique akabugha ati: “Nabere natsuka erisikya ebyo ababuti baghe bakanisaba erikola, mutwabya bira, kandi mutwabya n’obutseme.” b Eky’akasatu, mulengekanaye oko ndundi eyo mwangabana omo biro ebikasa busana n’eribya bowa lino. Paulo owe Brezile akabugha ati: “Nabere nayikasa eribya ngowa ababuti baghe, mokyanyolobera eribya ngowa Yehova  n’abawite ehamuli.” Ekinywa ky’oMungu kikakanganaya omwatsi w’omughaso owangaleka iwabya ukowa ababuti baghu. Kikabugha kiti: “Emyatsi yawe itoke eriowana, n’akandi iwatoka eribugha biro binene oko kihugo.”​—Efe. 6:2, 3.

8. Ekikaleka abalwana n’abambesa bangyi ibayisogha eryowa ababuti babo niki?

⁸ Abalwana n’abambesa bangyi babiriyilangirira ngoko emyatsi ikuwana omughulu bakayikasa eribya bowa. Oko nzuko, mwali wetu Luiza, naye owe Brezile, mwataminya nga niki kyo kyaleka ibamughanira eribya n’etelefone oko mughulu mulebe. Abandi ab’omo lubu lwiwe, ibo babya ibanawite oko syotelefone. Aliwe endambi muyahika amalangira ngoko ababuti biwe kwesi babya bakamuteya. Lino akabugha ati: “Sindilangira eryowa ababuti baghe nga ni muliki, aliwe ngalangiralyo ng’ekindu ekikaniteghaya.” Hakanabya endambi ikyakala oko Elizabeth eryowa ababuti biwe. Ni mwali wetu owe Amerika oyukine mumbesa. Akabugha ati: “Ngabya nitetaminya ndeke ekiryaleka ababuti baghe ibahiraho ekyalayiro kilebe, ngalengekanaya oko mighulu eyo ebyalayiro byabo byaniwatikayamo.” Monika owe Armenia akabugha ati mughulu wosi emyatsi yabya ikaghenda ndeke omughulu abya akowa ababuti biwe kulenga omughulu abya akaghana eryowabo.

9. Abandu bangyi bakalangira bati omwatsi w’eriliha ebitasi?

⁹ Abandu bangyi balighire ngoko tulaghire oko matabali. Kandi bakabugha bati twanganasikya ebyalayiro bilebe by’“abatabali b’ekihugo.” (Rom. 13:1) Aliwe abandu baghumerera abo, banganaghana erisikya ekyalayiro kilebe ekyo batanzire kutse ekyo bakalangira nga sikirimo obulingirirania. Twaterikania oko bitasi. Abandu bangyi b’omo kihugho kighuma ky’omo Bulaya, babya bikirirye ngoko “wamalangira ebitasi nga sibirimo obulingirirania, si kyuwene erilihabyo.” Neryo abandu b’omo kihugho ekyo sibaliliha ebitasi byosi ebyo eLeta ikabasaba eriliha.

10. Ekikaleka itwasikya ebyalayiro, nibya n’ebyo tutanzire, niki?

¹⁰ EBiblia ikakanganaya ngoko amatabali w’abandu akaghalaya abandu, akasondolawa na Sitani, kandi akisiya inyatoghotibwa. (Esy. 110:5, 6; Omug. 8:9; Luka 4:5, 6) Ikatasyatubwira yiti “oyukalwa n’abenye ehamuli akalwa n’ekyalayiro [ky’oMungu].” Erihika lino Yehova akinalighira amatabali eribyaho hatoke eribya emitondekere, kandi akatusaba erisikyagho. Neryo kwesi “mulihe abosi b’eminda yabo,” ekyo kihiriremo omusolo (ebitasi), erikenga, n’obowa. (Rom. 13:1-7) Twanganalangira ekyalayiro kilebe nga sikitolere, nga sikirimo obulingirirania, kutse nga kikalire. Aliwe tukasikaya abatabali kusangwa Yehova yukatusaba erikola tutya, bamabya isibetatusaba omwatsi owakabuna ebyalayiro biwe.​—Emib. 5:29.

11-12. Ngoko kiri omo Luka 2:1-6, Yosefu na Maria mubayira bati batoke erisikya ekyalayiro ekyabya kibakalireko, n’ekyo mukyaluiramoki? (Ulebaye n’epitsa.)

¹¹ Twanganighira  oko ky’erileberyako kya Yosefu na Maria. Babya ibanayiteghekire eryowa abasondoli nibya n’omughulu kyabya kikalire erikola batya. (Soma Luka 2:1-6.) Omughulu Maria abya inyakisiya inyaghonerya emisi 9 ini mukule, abatabali mubabasaba erikola omwatsi owangalekire ikyabakalako eribya bowa. Omutabali w’Obutabali bwe Roma ye Augusto, mwasaba abandu bosi ati baye omo miyi y’ewabo eriyayihandikisya. Lyabya litolere Yosefu na Maria ibaya e Betelehemu, olughendo lw’ebilometre 150, omo kihugho ekirimo amiruka n’amandaghala. Olughendo olo silwabya lolo, kutsibu-tsibu oko Maria. Alinga babya bakasagha busana n’obuyingo bwa Maria n’obw’omwana oyo wabya omo nda. Byangabere biti obukule ko bwalumira omo nzira? Omwana oyo wabya omo nda yiwe, abya iyukendisyabya Masiya. Ekyo kyanganalekire ibaghana eryowa abasondoli?

¹² Emyatsi nomo yanabya ibakalireko, Yosefu na Maria mubasikya ekyalayiro ekyo. Yehova mwabatsumula busana n’obowa bwabo. Maria mwahika e Betelehemu yo mbolere, mwabuta omwana w’obunyaghasa obuwene, nibya ekyo mukyaleka obuminyereri bw’eBiblia ibwabererera!​—Mika 5:2.

13. Twamabibya bowa, ekyo kyanganawatikya abaghala n’abali betu bo kiti?

¹³ Omughulu tukayikasa eryowa abawite ehamuli, tukabana endundi n’abandi kutya. Tuti? Endundi nguma eyo tukabana, situlibana amalipizi agho abatesikaya ebyalayiro bakabana. (Rom. 13:4) Obowa bwetu bwanganaleka abawite ehamuli ibalangira ngoko Abimiri ba Yehova ni bandu abakasikaya ebyalayiro. Tutekeho eky’erileberyako. Kiro kighuma omo myaka milebe eyamabilaba, e Nigeria abasuda mubingira omo Kisenge ky’Obwami, emihindano iyinemulaba, bakasonda abandu abakaghana eriliha ebitasi. Aliwe omukulu mwabwira abusuda ati balabe. Mwabugha ati: “Abimiri ba Yehova bakaliha ebitasi.” Ukabya wasikya  emighambo, ukaleka Abimiri ba Yehova ibalola embere eribya n’erina eryuwene. Kandi kiro kiri lina, ekyo kyanganasyawatikya abaghala n’abali benyu.​—Mat. 5:16.

14. Ebyawatikaya mwali wetu mughuma eribya akowa abatabali ni byahi?

¹⁴ Aliwe, hanganabya endambi ikyatukalako erisikya abawite ehamuli. Mwali wetu Joanna owe Amerika akabugha ati: “Abasondoli mubaghalya abatunga baghe bangyi kandi isihali ekikaleka, neryo ikinikalireko kutsibu erisikya abatabali.” Aliwe Joanna mwayikasa kutsibu atoke eribindula amalengekania wiwe. Eky’erimbere, mwaleka eribya akasoma emyatsi y’esyongulu eyikabugha muhanda oko batabali. (Emi. 20:3) Eky’akabiri, mwasaba Yehova amuwatikaye atoke eriyiketera iye, omo mwanya w’eriyiketera esyombinduka esyangasira oko butabali bw’abandu. (Esy. 9:9, 10) Eky’akasatu, mwasoma ebitsapo byetu ebikakanaya okw’itendibya n’oluhande olo tughemereko omo myatsi y’epolitike. (Yoa. 17:16) Joanna akabugha ati busana n’eribya akowa abatabali, lino atekene kutsibu.

15. Busanaki kyanganatukalako erisikya obusondoli bw’endondeka ya Yehova?

¹⁵ Yehova akatusaba ati: “mowe abakasondola” omo ndeko. (Ebr. 13:17) Omusondoli wetu Yesu ahika-hikene; aliwe abandu abo akakolesaya oko kihugho ko hano, ibo sibahika-hikene. Kyanganatukalako eribasikya, kutsibu-tsibu omughulu bakatusaba erikola ekyo tutanzire erikola. Kiro kighuma mukyakala oko mukwenda Petero eryowa. Omumalaika mwamubwira ati alye esyonyama esyo Emighambo ya Musa yabya ikabugha yiti sisyerire. Petero mwaghana, butsira kaghuma kasa aliwe ngendo isatu! (Emib. 10:9-16) Busanaki? Obusondoli buhya-buhya obo, mubwamukalako. Abya inyabiribeghera erikola emyatsi omo yindi nzira. Kyamabya imukyakala oko Petero erisikya obusondoli bw’omumalaika oyuhika-hikene, ibwa kwesi itwe kyanganatukalako kutsibu okw’aho erisikya obusondoli bw’abandu abatahika-hikene!

16. Paulo anganalangire obusondoli obo ahabawa nga sibutolere, aliwe omo mwanya w’ekyo mwakolaki? (Emibiri 21:23, 24, 26)

¹⁶ Omukwenda Paulo abya inyakayikasa eryowa, nibya n’omughulu abya akahabwa obusondoli obo abya akalangira nga si butolere. Abakristo Bayahudi mubowa oko myatsi ye ambu-ambu, ambu Paulo syetabya akasikya Emighambo ya Musa, abere akakangirirya Abayahudi ati “baleke Emigambo ya Musa.” (Emib. 21:21) Abakristo, abasyakulu be Yerusalema, mubabwira Paulo bati aye omo hekalu haghuma n’abalume bani, ayayeraye erikwamana n’Emighambo erikangania ngoko akanasikayayo. Paulo abya inyanasi ngoko Abakristo sibakisondolawa n’Emighambo ya Musa. Kandi abya isyetakola ekibi kyosi-kyosi. Nomo byanabya bitya, Paulo mwalw’inyakola ekyo bamubwira. “Mwimya abandu abo, n’engyakya mwakola emitsye y’eriera haghuma nabo.” (Soma Emibiri 21:23, 24, 26.) Obowa bwa Paulo mubwaleka ihabya obughuma omo kati-kati k’abaghala n’abali betu.​—Rom. 14:19, 21.

17. Ekyahikira Stephanie kyamakwighisyaki?

¹⁷ Oko ndambi silebe mukyakala oko mwali wetu Stephanie erisikya obusondoli bulebe bw’abaghala betu ababya bakasondola omubiri omo kihugho kyabo. Iye n’iba wiwe, babya bakatsemera erikolera omo kikuto ky’oghundi mubughe. Neryo akatunga k’eBeteli mukabughaho ekikuto ekyo, na mwali wetu n’iba wiwe mubabwirwa ambu baye omo ndeko y’omubughe wabo w’amabutwa. Stephanie akabugha ati: “Munayiponera. Nabya ngalangira endeko y’omubughe wetu w’amabutwa  nga siyirimo obwagha.” Nomo byanabya bitya, mwali wetu mwayisogha erikwama obusondoli buhya-buhya obo. Akabugha ati: “Endambi muyahika, namalangira ngoko eriyisogha eryo, lyabya ly’amenge. Omo ndeko yetu mwabya abandu bangyi abali ibibene omo kwenene, neryo mutwabya babuti b’obunya-kirimu okw’ibo. Ninemwigha eBiblia na mwali wetu oyo watasyatsuka erikola lino-lino. Kandi lino nyiwite endambi nene y’eriyighisya.” Akatomekako ati: “Lino ngwite obunya-mutima obutekene kundi munayikasa eribya mwowa.”

18. Eribya bowa likatuletera ndundi yahi?

¹⁸ Twanganigha eribya bowa. Yesu “mwiga eriowa,” butsira omo mibere eyuwene aliwe “omo myatsi agalawamo.” (Ebr. 5:8) Nga Yesu, kangyi-kangyi tukighira eribya bowa omo mibere eyikalire. Ng’eky’erileberyako, Ekorona yabere yanatsuka, omughulu batubwira ambu tuleke erihindana omo Bisenge by’Obwami, n’erimania omubiri wetu w’eritulira lukyo kwa lukyo, mukyanakukalako eribya mowa? Kwenene, obowa bwaghu mubwakuteya, mubwaleka endeko iyabya omo bughuma, kandi mubwatsemesya Yehova. Lino itwe bosi tunayiteghekire eryowa obusondoli bosi-bosi obo twasyahabwa oko mughulu w’obulighe bunene. Eribya bowa lyasyaleka itwalamya engebe yetu!​—Yobu 36:11.

19. Wanzire eribya mowa busanaki?

¹⁹ Twamabilangira ngoko eribya bowa rikaletera emiyisa mingyi. Omwatsi owakatukuna eryowa Yehova, ni busana tumwanzire kandi twanzire erimutsemesya. (1 Yoa. 5:3) Sitwangatoka eriliha Yehova oko byosi ebyo abiritukolera. (Esy. 116:12) Aliwe twanganatoka erimowa n’eryowa abawite ehamuli okw’itwe. Omughulu tukabya bowa, tukakanganaya ngoko tuli b’amenge. N’abandu b’amenge bakatsemesaya Yehova.​—Emi. 27:11.