Wulu kɔ nuhua edwɛkɛ ne azo

Wulu kɔ nuninyɛne ne azo

EDWƐKƐ 42

Ɛbayɛ “Tieyɛ” Ɔ?

Ɛbayɛ “Tieyɛ” Ɔ?

“Nrɛlɛbɛ ne mɔɔ vi anwuma lɔ la ɛdeɛ, . . . ɔyɛ tieyɛ.” —GYE. 3:17.

EDWƐNE 101 Bɛva Koyɛlɛ Bɛyɛ Gyima

MƆƆ YƐBAZUKOA a

1. Duzu ati a ɔbahola yeayɛ se kɛ yɛbayɛ tieyɛ a?

 ƆYƐ a ɔyɛ se ɔmaa wɔ kɛ ɛbayɛ tieyɛ ɔ? Ɛnee ɔyɛ a ɔyɛ se ɔmaa Belemgbunli Devidi, ɔti ɔzɛlɛle Nyamenle kɛ: “Maa menyia ɛhulolɛ kɛ mebadie wɔ.” (Edw. 51:12) Ɛnee Devidi kulo Gyihova. Noko ɛnee ɔyɛ a ɔyɛ se ɔmaa Devidi kɛ ɔbayɛ tieyɛ, na zɔhane ala a yɛdayɛ noko yɛde a. Duzu ati ɔ? Mɔɔ limoa, bɛva anzosesebɛyɛlɛ bɛwo yɛ. Mɔɔ tɔ zo nwiɔ, dahuu Seetan bɔ mɔdenle kɛ ɔmaa yɛade atua kɛ ɔdaye la. (2 Kɔl. 11:3) Mɔɔ tɔ zo nsa, atuadelɛ subane, “sunsum ne mɔɔ kɛkala ɛlɛyɛ gyima wɔ anzosesebɛ mralɛ nu la” ɛbɔ yɛ ɛyia. (Ɛfɛ. 2:2) Tɛ ɛtaneyɛlɛ angomekye a ɔwɔ kɛ yɛbɔ mɔdenle kɛ yɛbaho yɛatia a, emomu, eza ɔwɔ kɛ yɛko yɛtia kɛzi Abɔnsam nee ewiade ɛhye ɛlɛpiepia yɛ kɛ bɛmaa yɛayɛ anzosesebɛ la. Ɔwɔ kɛ yɛbɔ mɔdenle yɛtie Gyihova nee menli mɔɔ yeva tumi yemaa bɛ la.

2. Saa bɛka kɛ yɛyɛ “tieyɛ” a, ɔkile duzu? (Gyemise 3:17)

2 Kenga Gyemise 3:17. Nyamenle maanle Gyemise hɛlɛle kɛ menli mɔɔ ze nrɛlɛbɛ la yɛ “tieyɛ.” Dwenle mɔɔ ɛhye kile la anwo. Ɔwɔ kɛ yɛnyia ɛhulolɛ kɛ yɛbadie bɛdabɛ mɔɔ Gyihova ɛva tumi bie ɛwula bɛ sa la. Noko Gyihova ɛngulo kɛ yɛbadie awie mɔɔ ɔbaha yeahile yɛ kɛ yɛmmadi Ye mɛla ne mɔ azo la.—Gyi. 4:​18-20.

3. Duzu ati a tieyɛ mɔɔ yɛyɛ yɛamaa bɛdabɛ mɔɔ bɛdi yɛ nwo zo tumi la hyia Gyihova a?

3 Bie a ɔnrɛyɛ se ɔnrɛmaa yɛ kɛ yɛbadie Gyihova, noko ɔbayɛ se yeamaa yɛ kɛ yɛbadie sonla. Ɔluakɛ dahuu Gyihova fa adehilelɛ mɔɔ di munli la maa yɛ. (Edw. 19:7) Noko alesama mɔɔ lɛ tumi la ɛnli munli. Noko akee, yɛ anwuma Selɛ ne ɛmaa awovolɛ, arane mgbanyima yɛɛ asafo nu mgbanyima tumi ekyi. (Mrɛ. 6:20; 1 Tɛs. 5:12; 1 Pita 2:​13, 14) Saa yɛtie bɛ a, ɛnee amgba yɛlɛtie Gyihova. Maa yɛzuzu kɛzi yɛbahola yɛadie alesama mɔɔ Gyihova ɛmaa bɛ tumi la anwo, ɔnva nwo kɛ ɔdwu mekɛ ne bie a ɔyɛ se kɛ yɛbalie bɛ adehilelɛ yɛado nu na yɛali zolɛ la.

TIE WƆ AWOVOLƐ

4. Duzu ati a ngakula dɔɔnwo ɛndie bɛ awovolɛ a?

4 Ngakula mɔɔ bɛyɛ bɛ “awovolɛ nwo anzosesebɛ” la ɛbɔ ngakula gyɛne ɛyia. (2 Tim. 3:​1, 2) Duzu ati a bɛ nuhua dɔɔnwo ɛnyɛ tieyɛ a? Bie mɔ te nganeɛ kɛ bɛ awovolɛ le nabalaba. Ɔluakɛ awovolɛ ne mɔ kulo kɛ bɛ mra ne mɔ yɛ ninyɛne mɔɔ bɛdabɛ mumua ne bɛnyɛ la. Bie mɔ bu bɛ awovolɛ folɛdulɛ kɛ yekpa nwolɛ, bɛfa bɛdi gyima a ɔnrɛyɛ boɛ anzɛɛ ɔle kyengye somaa. Saa ɛle kakula a, asoo kɛ ɛte nganeɛ la ɛne? Ɔyɛ se ɔmaa bɛ nuhua dɔɔnwo kɛ bɛbali Gyihova mɛla ɛhye azo: “Bɛdie bɛ awovolɛ wɔ Awulae ati, ɔluakɛ ɛhye a le kpalɛ wɔ Nyamenle anye zo a.” (Ɛfɛ. 6:1) Duzu a baboa wɔ yeamaa wɔayɛ ɛhye a?

5. Kɛzi Gyisɛse yɛle ngakula mɔɔ tie bɛ awovolɛ la anwo neazo mɔɔ tɛla biala ɛ? (Luku 2:​46-52)

5 Ɛbahola wɔazukoa debie wɔavi Gyisɛse mɔɔ yɛle tieyɛ nwo neazo mɔɔ tɛla biala la ɛkɛ. (1 Pita 2:​21-24) Ɛnee ɔle sonla mɔɔ ɔdi munli, noko ye awovolɛ ɛnli munli. Noko Gyisɛse bule ye awovolɛ wɔ mekɛ bɔbɔ mɔɔ bɛyɛle nvonleɛ nee mekɛ mɔɔ bɛande ye edwɛkɛ bo la. (Ɛzɛ. 20:12) Suzu mɔɔ zile wɔ mekɛ mɔɔ ɛnee Gyisɛse ɛli ɛvolɛ 12 la anwo. (Kenga Luku 2:​46-52.) Ye awovolɛ gyakyile ye wɔ Gyɛlusalɛm. Mɔɔ bɛlile ɛvoyia ne bɛwiele la, ɛnee ɔle Dwosefi nee Mɛle ɛzonlelilɛ kɛ bɛbanlea kɛ bɛ mra ne mɔ amuala boka menli mɔɔ ɛlɛsia ahɔ bɛ sua zo la anwo. Mɔɔ akee Dwosefi nee Mɛle nwunle Gyisɛse la, Mɛle bɔle ye somolɛ kɛ ɔtɛbɔ Gyɛlusalɛm la! Anrɛɛ Gyisɛse bahola aha ahile bɛ kɛ mɔɔ bɛlɛyɛ la ɛnle ye adenle zo. Noko ɔvale mualɛ sikalɛ mɔɔ ɛbulɛ wɔ nu la ɔmaanle ye awovolɛ. Dwosefi nee Mɛle ande “mɔɔ ɔhanle ɔhilele bɛ la abo.” Noko Gyisɛse ‘hɔle zo bɛlɛle ɔ nwo aze maanle bɛ.’

6-7. Duzu a baboa ngakula yeamaa bɛadie bɛ awovolɛ a?

6 Ngakula, saa bɛ awovolɛ yɛ nvonleɛ anzɛɛ bɛande bɛ edwɛkɛ bo a, asoo ɔyɛ se ɔmaa bɛ kɛ bɛbayɛ tieyɛ ɔ? Duzu a bahola aboa bɛ a? Mɔɔ limoa, dwenle kɛzi Gyihova te nganeɛ la anwo. Baebolo ne ka kɛ, saa ɛtie wɔ awovolɛ a, ɔsɔ “Awulae anye.” (Kɔl. 3:20) Saa wɔ awovolɛ ɛnde wɔ edwɛkɛ bo kpalɛ anzɛɛ bɛdi mɛla mɔɔ le kyengye la a, Gyihova ze. Noko saa ɛkpa kɛ ɛbadie bɛ wɔ adenle biala azo a, ɛmaa ɔ nye die.

7 Mɔɔ tɔ zo nwiɔ, dwenle kɛzi wɔ awovolɛ te nganeɛ la anwo. Saa ɛtie wɔ awovolɛ a, ɔbamaa bɛ nye alie na bɛalie wɔ bɛali. (Mrɛ. 23:​22-25) Eza ɔbamaa wɔabikye bɛ kpalɛ. Adiema Alexandre mɔɔ vi Belgium la hanle kɛ, “Mɔɔ membɔle ɔ bo kɛ metie me awovolɛ la, yɛ avinli yɛle kɛnlɛma na yɛ nye liele.” b Mɔɔ tɔ zo nsa, dwenle kɛzi ɛyɛ tieyɛ kɛkala a ɔbaboa wɔ nzinlii la anwo. Paulo mɔɔ de Brazil la hanle kɛ, “Me awovolɛ mɔɔ mezukoa kɛ mebadie bɛ la boa me ɔmaa metie Gyihova nee menli gyɛne mɔɔ lɛ tumi la.” Nyamenle Edwɛkɛ ne maa yɛnwu deɛmɔti ɔhyia kɛ yɛtie yɛ awovolɛ la. Ɔse: “Amaa yeawie wɔ boɛ na wɔahyɛ azɛlɛ ye azo.”—Ɛfɛ. 6:​2, 3.

8. Duzu ati a ngakula dɔɔnwo tie bɛ awovolɛ a?

8 Ngakula dɔɔnwo ɛnwu kɛ saa bɛyɛ tieyɛ a ɔwie bɛ boɛ. Mɔlebɛbo ne, ɛnee Luiza mɔɔ ɔdaye noko ɔvi Brazil la ɛnde deɛmɔti bɛandɔ fonu bɛammaa ye wɔ mekɛ bie anu la abo. Ɔluakɛ ɔhanle kɛ ɛnee ɔ tipɛnema dɔɔnwo lɛ bie. Noko nzinlii ɔnwunle kɛ ɛnee ye awovolɛ ɛlɛbɔ ɔ nwo bane. Kɛkala ɔse, “Menwu kɛ saa metie me awovolɛ a, ɔngile kɛ bɛlɛtietia me fanwodi zo, emomu ɔbɔ me nwo bane.” Ɔyɛ a ɔyɛ se ɔmaa adiema bɛlɛra Elizabeth mɔɔ vi United States la kɛ ɔbadie ye awovolɛ. Ɔhanle kɛ, “Saa mende deɛmɔti me awovolɛ ɛli mɛla bie la abo kpalɛ a, medwenle mekɛ bie mɔɔ bɛ mɛla ne mɔ bɔle me nwo bane la anwo.” Monica mɔɔ de Armenia la hanle kɛ saa ɔtie ye awovolɛ a, dahuu ninyɛne kɔ boɛ maa ye tɛla kɛ ɔbayɛ bɛ nwo anzosesebɛ la.

TIE “TUMIVOLƐMA NE”

9. Kɛzi menli dɔɔnwo te nganeɛ wɔ mɛla mɔɔ bɛdi zolɛ la anwo ɛ?

9 Menli dɔɔnwo die to nu kɛ yɛhyia arane ne mɔ anwo na ɔwɔ kɛ yɛdi mɛla mɔɔ “tumivolɛma” ɛhye mɔ ɛli la bie mɔ azo. (Wlo. 13:1) Noko wɔannea a menli ko ne ala ɛnrɛli mɛla mɔɔ bɛ nye ɛnlie nwolɛ anzɛɛ bɛte nganeɛ kɛ ɔle kyengye somaa la azo. Fa adwuledualɛ kɛ neazo. Wɔ Europe maanle ko anu, menli dɔɔnwo lɛ adwenle kɛ “saa ɛbu adwule bie kɛ ɔnle ye adenle zo a, ɔnle kɛ ɛtua, nvonleɛ ɛnle nwo.” Ɛhye ati a wɔ maanle zɔhane anu, maanlema ne ɛndua adwule mɔɔ arane ne se bɛdua la amuala la.

Tieyɛ nwo debie boni a yɛsukoa yɛfi Dwosefi nee Mɛle ɛkɛ a? (Nea ɛdendɛkpunli 10-12) c

10. Duzu ati a yɛdi mɛla mɔɔ yɛ nye ɛnlie nwolɛ la bɔbɔ azo a?

10 Baebolo ne ka kɛ alesama arane ne mɔ maa yɛnwu amaneɛ, bɛwɔ Seetan tumi bo yɛɛ ɔnrɛhyɛ bɛbazɛkye bɛ. (Edw. 110:​5, 6; Nol. 8:9; Luku 4:​5, 6) Noko eza ɔka ɔkile yɛ kɛ “awie biala mɔɔ dwazo tia tumi ne la dwazo tia ngyehyɛleɛ mɔɔ Nyamenle ɛyɛ la.” Gyihova ɛmaa arane ne mɔ adenle kɛkala kɛ bɛli tumi amaa ninyɛne ahɔ zo pɛpɛɛpɛ, ɔti ɔkulo kɛ yɛtie bɛ. Ɛhye ati ɔwɔ kɛ yɛfa “awie biala ɛdeɛ mɔɔ fɛta ye la” yɛmaa ye, bie a le adwuledualɛ, ɛbulɛ yɛɛ tieyɛ. (Wlo. 13:​1-7) Bie a yɛbabu mɛla bie kɛ ɔbamaa yɛ nwo ahyele yɛ, ɔle kyengye anzɛɛ yɛdi zo a ɔbamaa yɛabɔ kakɛ. Noko yɛtie Gyihova, na ɔse yɛdie tumivolɛma ɛhye mɔ wɔ mekɛ ala mɔɔ bɛtɛkanle kɛ yɛyɛ debie mɔɔ tia ye mɛla ne mɔ la.—Gyi. 5:29.

11-12. Kɛ mɔɔ Luku 2:​1-6 kile la, duzu a Dwosefi nee Mɛle yɛle amaa bɛali mɛla bie azo a, na duzu a vi nu rale? (Eza nea nvoninli ne.)

11 Yɛbahola yɛazukoa Dwosefi nee Mɛle mɔɔ ɛnee lɛ ɛhulolɛ kɛ bɛbadie tumivolɛma ne mɔ wɔ mekɛ bɔbɔ mɔɔ ɛnee ɔyɛ se kɛ bɛbayɛ zɔ la neazo ne. (Kenga Luku 2:​1-6.) Mɔɔ ɛnee Mɛle ɛlɛnrenzɛ na yenyia kɛyɛ siane ngɔnla la, ɔ nee Dwosefi yiale tieyɛ nwo sɔnea. Augustus mɔɔ ɛnee nea Wulomu Tumililɛ ne azo wɔ zɔhane mekɛ ne la hanle kɛ bɛdia menli ne. Ɛnee ɔwɔ kɛ Dwosefi nee Mɛle pɛ adenle tendenle mɔɔ le kɛyɛ kilomita 150 (mayɛlɛ 93) na eza ɔle awoka la kɔ Bɛtelɛhɛm. Ɛnee adendulɛ zɔhane ɛnrɛyɛ bɛtɛɛ ɛnrɛmaa bɛ, titili Mɛle. Bie a bɛdwenlenle Mɛle nee adɔma ne mɔɔ la ɔ kunlu la kpɔkɛdelɛ nwo. Saa bɛlua adenle nu na ɔ ko ka ye ɛ? Mɛzaya ne a ɛnee ɔlɛnrenzɛ ye a. Asoo yemɔ ati ɔnle kɛ bɛtie arane ne ɔ?

12 Dwosefi nee Mɛle ammaa ngyegyelɛ ɛhye mɔ anu biala anzi bɛ adenle kɛ bɛbali mɛla ne azo. Gyihova yilale bɛ wɔ bɛ tieyɛ ne anwo. Mɛle hɔdwule Bɛtelɛhɛm anzodwolɛ nu, ɔwole adɔma mɔɔ te kpɔkɛ na ɔboale bɔbɔ ɔmaanle Baebolo ngapezo rale nu!—Maeka 5:2.

13. Saa yɛyɛ tieyɛ a, kɛzi ɔbaha yɛ mediema ne mɔ ɛ?

13 Saa yɛtie tumivolɛma ne a, ɔboa yɛdayɛ nee awie mɔ. Wɔ adenle boni azo? Debie ko a le kɛ, ɔnrɛmaa bɛnrɛhwe yɛ nzo kɛ mɔɔ bɛtwe bɛdabɛ mɔɔ bɛnli mɛla ne azo la anzo la. (Wlo. 13:4) Saa yɛtie tumivolɛma ne a, ɔbamaa bɛabu Gyihova Alasevolɛ amuala kɛ bɛyɛ tieyɛ. Kɛ neazo la, wɔ ɛvolɛ dɔɔnwo mɔɔ ɛze ɛhɔ la anu, sogyama bie hɔwolole Belemgbunlililɛ Asalo bie anu wɔ Nigeria wɔ mekɛ mɔɔ bɛlɛyɛ debiezukoalɛ la, na ɛnee bɛlɛkpondɛ nzakadolɛma bie mɔɔ bɛse bɛnrɛdua adwule la. Noko sogya kpanyinli ne hanle hilele bɛ kɛ bɛmaa bɛhɔ, na ɔhanle kɛ: “Gyihova Alasevolɛ tua bɛ adwule dahuu.” Mekɛ biala mɔɔ ɛbali mɛla zo la, ɛboa ɛmaa duma kpalɛ mɔɔ Gyihova menli lɛ la tɛnla ɛkɛ—bie a duma kpalɛ zɔhane babɔ ɛ mediema diedima anwo bane kenle bie.—Mat. 5:16.

14. Duzu a boale adiema raalɛ bie ɔmaanle ɔdiele tumivolɛma ne a?

14 Noko tɛ mekɛ ne amuala a ɔyɛ a yɛnyia ɛhulolɛ kɛ yɛbadie tumivolɛma ne a. Adiema raalɛ Joanna mɔɔ wɔ United States la hanle kɛ: “Ɛnee ɔnla aze fee kɛ mebayɛ tieyɛ, ɔluakɛ tumivolɛma ne ɛsisi me mbusuafoɔ bie mɔ.” Noko Joanna zile kpɔkɛ kɛ ɔbahakyi ye adwenle. Mɔɔ limoa, ɔgyakyile edwɛkɛ mɔɔ bɛkɛlɛ ye wɔ sohyia media ne azo mɔɔ maa bɛnyia tumivolɛma ne anwo adwenle ɛtane la ɛgengalɛ. (Mrɛ. 20:3) Mɔɔ tɔ zo nwiɔ, ɔzɛlɛle Gyihova kɛ ɔboa ye ɔmaa ɔva ɔ nwo ɔdo ɔ nwo zo na ɔmmamaa ɔfa ye adwenle ɔsɔ alesama arane mɔɔ bɛbahakyi ye la. (Edw. 9:​9, 10) Mɔɔ tɔ zo nsa, ɔgengale edwɛkɛ mɔɔ wɔ yɛ mbuluku ne mɔ anu mɔɔ fale afoa biala mɔɔ yɛngyi anwo la. (Dwɔn 17:16) Akee Joanna se, kɛmɔ ɔbu tumivolɛma ne na ɔtie bɛ la ati, yemaa “yenyia anzodwolɛ kpole.”

DI ADEHILELƐ MƆƆ GYIHOVA AHYEHYƐDEƐ NE FA MAA LA AZO

15. Duzu ati a bie a ɔbayɛ se kɛ yɛbali adehilelɛ mɔɔ Gyihova ahyehyɛdeɛ ne fa maa yɛ la azo a?

15 Gyihova se ‘yɛdie menli mɔɔ li yɛ nyunlu’ wɔ asafo ne anu la. (Hib. 13:17) Yɛ Adekilevolɛ Gyisɛse di munli, noko bɛdabɛ mɔɔ ɔlɛmaa bɛali yɛ nyunlu wɔ azɛlɛ ye azo la ɛnli munli. Bie a ɔbayɛ se kɛ yɛbadie bɛ, titili saa bɛka kɛ yɛyɛ debie mɔɔ yɛngulo kɛ yɛyɛ la a. Mekɛ bie, ɛnee ɛzoanvolɛ Pita ɛngulo kɛ ɔyɛ tieyɛ. Mɔɔ anwumabɔvolɛ bie hanle hilele Pita kɛ ɔli nane bie mɔ mɔɔ Mosisi Mɛla ne se nwolɛ ɛnde la, ɔhanle kɛ ɔnrɛli—tɛ ko o, emomu fane nsa! (Gyi. 10:​9-16) Duzu ati ɔ? Ɛnee ɔnnwu nrɛlɛbɛ biala mɔɔ wɔ adehilelɛ fofolɛ ne anu la. Ɛnee ɔnyɛ ye zɔ dɛba. Saa ɛnee ɔyɛ se kɛ Pita bali adehilelɛ mɔɔ anwumabɔvolɛ mɔɔ di munli la vale maanle ye la azo a, ɛnea a ɔla aze ɔmaa yɛ kɛ yɛbali mrenyia mɔɔ bɛnli munli la adehilelɛ zo ɔ?

16. Anrɛɛ ɛzoanvolɛ Pɔɔlo bahola aha kɛ ndelebɛbo ɛnle adehilelɛ mɔɔ bɛvale bɛmaanle ye la anu, noko duzu a ɔyɛle a? (Gyima ne 21:​23, 24, 26)

16 Ɛzoanvolɛ Pɔɔlo yɛle “tieyɛ” wɔ mekɛ bɔbɔ mɔɔ ɔnyianle adehilelɛ bie mɔɔ bie a ɔdele nganeɛ kɛ ndelebɛbo ɛnle nu la. Dwuu Kilisienema dele kɛ bɛlɛkeha ye wɔ Pɔɔlo anwo kɛ ɔlɛkilehile menli kɛ “bɛmmadi Mosisi Mɛla ne azo” yɛɛ ɛnee ɔmbu Mosisi Mɛla ne bie. (Gyi. 21:21) Kilisiene mrenyia mgbanyima mɔɔ wɔ Gyɛlusalɛm la hanle hilele Pɔɔlo kɛ ɔva mrenyia nna ɔboka ɔ nwo ɔhɔ ɛzonlenlɛsua ne anu ɔhɔde ɔ nwo kɛ mɔɔ bɛ amaamuo ne kile la ɔva ɔhile kɛ ɔlɛdi Mɛla ne azo. Noko ɛnee Pɔɔlo ze kɛ Kilisienema ɛnle Mɛla ne abo bieko. Yɛɛ ɛnee ɔtɛyɛle ɛtane biala. Noko ɔdiele bɛ. Pɔɔlo “nee menli ne hɔle na bɛhɔdele bɛ nwo kɛ mɔɔ bɛ amaamuo ne kile la.” (Kenga Gyima ne 21:​23, 24, 26.) Pɔɔlo tieyɛ ne maanle koyɛlɛ rale mediema ne mɔ avinli.—Wlo. 14:​19, 21.

17. Duzu a ɛsukoa ɛfi Stephanie anwubielɛ ne anu a?

17 Ɛnee ɔyɛ se ɔmaa adiema raalɛ bie mɔɔ bɛfɛlɛ ye Stephanie la kɛ ɔbalie kpɔkɛ mɔɔ mediema mɔɔ li gyima ne anyunlu wɔ ye maanle nu zile la yeado nu. Ɛnee ɔ nee ɔ hu wɔ ekpunli bie mɔɔ bɛka aneɛ gyɛne la anu na ɛnee bɛ nye die kpalɛ. Akee Bɛtɛle gule ekpunli ne na ɔmaanle agyalɛma ne ziale hɔle asafo mɔɔ bɛka bɛ sua zo aneɛ la anu. Stephanie hanle kɛ: “Me nye anlie nwolɛ fee. Ɛnee menlie menli kɛ bɛhyia moalɛ dɔɔnwo wɔ asafo mɔɔ bɛka yɛ sua zo aneɛ wɔ nu la anu.” Noko akee ɔzile kpɔkɛ kɛ ɔbali adehilelɛ fofolɛ ne azo. Ɔhanle kɛ: “Nzinlii mebanwunle kɛ nrɛlɛbɛ wɔ kpɔkɛ ɛhye mɔɔ bɛzile la anu. Wɔ yɛ asafo ne anu, mediema dɔɔnwo mbusuafoɔ ɛnle nɔhalɛ ne anu, na yɛrayɛ bɛ awovolɛ mɔɔ yɛboa bɛ wɔ sunsum nu a. Me nee adiema raalɛ bie mɔɔ gyakyile daselɛlilɛ ɛhɔlɛ na ɔlɛbɔ ɔ bo bieko la sukoa debie. Na kɛkala menyia mekɛ dɔɔnwo meyɛ me ti anwo debiezukoalɛ.” Ɔvale ɔzɔle zolɛ kɛ, “Melɛ adwenle mɔɔ anu te, ɔluakɛ meze kɛ menyɛle biala mɔɔ mebahola la menvale menyɛle tieyɛ.”

18. Saa yɛyɛ tieyɛ a, kɛzi ɔboa yɛ ɛ?

18 Yɛbahola yɛazukoa kɛ yɛbayɛ tieyɛ. Tɛ tɛnlabelɛ kpalɛ a maanle Gyisɛse zukoale tieyɛ a, emomu “ɔzukoale tieyɛ ɔvile amaneɛ mɔɔ ɔnwunle ye la anu.” (Hib. 5:8) Kɛ mɔɔ Gyisɛse yɛle la, fane dɔɔnwo ne ala saa yɛkɔ tɛnlabelɛ mɔɔ anu yɛ se la anu a, yɛsukoa tieyɛ. Kɛ neazo la, wɔ COVID-19 ewulenzane ne mɔlebɛbo mɔɔ bɛhanle kɛ yɛmmakɔ debiezukoalɛ wɔ Belemgbunlililɛ Asalo yɛɛ yɛmmayɛ azua nu daselɛlilɛ la, asoo ɛnee ɔyɛ se ɔmmaa wɔ kɛ ɛbayɛ tieyɛ ɔ? Noko wɔ tieyɛ ne bɔle ɛ nwo bane, ɔmaanle ɛ nee ɛ mediema diedima yɛle ko yɛɛ Gyihova anye liele. Kɛkala yɛ muala yɛziezie yɛ nwo kpalɛ kɛ yɛbali adehilelɛ biala mɔɔ yɛbanyia wɔ anwongyelelɛ kpole ne anu la azo. Bie a yemɔ a bɛalie yɛ ngoane a!—Dwobu 36:11.

19. Duzu ati a ɛkulo kɛ ɛyɛ tieyɛ a?

19 Yɛnwu kɛ tieyɛ maa yɛnyia nyilalɛ dɔɔnwo. Noko debie titili mɔɔ ɔti yɛkpa kɛ yɛbadie Gyihova la a le kɛ yɛkulo ye yɛɛ yɛkpondɛ kɛ yɛyɛ mɔɔ sɔ ɔ nye la. (1 Dwɔn 5:3) Yɛnrɛhola yɛnrɛdua mɔɔ Gyihova ɛyɛ ɛmaa yɛ amuala la anwo kakɛ ɛlɛ. (Edw. 116:12) Noko yɛbahola yɛadie ye nee menli mɔɔ lɛ yɛ nwo zo tumi la. Saa yɛyɛ tieyɛ a, ɛnee yɛlɛda ye ali kɛ yɛze nrɛlɛbɛ. Na bɛdabɛ mɔɔ bɛze nrɛlɛbɛ la maa Gyihova ahonle di fɛlɛko.—Mrɛ. 27:11.

EDWƐNE 89 Tie, Di Zo, Na Nyia Nyilalɛ

a Kɛmɔ yɛnli munli la ati, ɔyɛ a ɔyɛ se kɛ yɛbayɛ tieyɛ, saa bɔbɔ ahenle mɔɔ ɛlɛfa adehilelɛ ne amaa yɛ la lɛ adenle kɛ ɔyɛ zɔ a. Edwɛkɛ ɛhye bahilehile nvasoɛ mɔɔ bɛdabɛ mɔɔ bɛtie bɛ awovolɛ, tumivolɛma ne nee mediema mɔɔ di yɛ nyunlu wɔ Kilisiene asafo ne anu banyia la anu.

b Saa ɛkpondɛ kɛzi ɛ nee wɔ awovolɛ bɛaha mɛla mɔɔ bɛdi la anwo edwɛkɛ la anwo nzuzulɛ a, nea edwɛkɛ “Kɛzi Me Nee Me Awovolɛ Baha Mɛla Mɔɔ Bɛhyehyɛ La Anwo Edwɛkɛ Ɛ?” wɔ jw.org.

c NVONINLI NE ANWO NGILENU: Dwosefi nee Mɛle lile Siza mɛla ne azo na bɛhɔle Bɛtelɛhɛm bɛmaanle bɛdianle bɛ. Ɛnɛ, Kilisienema di kale ɛhanlɛ, adwuledualɛ yɛɛ kpɔkɛdelɛ nwo mɛla mɔɔ “tumivolɛma ne” ɛli la azo.