Yaqʼax chupam ri rupam

Yaqʼax rikʼin ri rucholajem

TJONÏK 45

Taloqʼoqʼej chë yakowin nayaʼ ruqʼij Jehová chpan ri nimaläj ru-templo

Taloqʼoqʼej chë yakowin nayaʼ ruqʼij Jehová chpan ri nimaläj ru-templo

«Tiyaʼ ruqʼij ri bʼanayon ri kaj, le Ruwachʼlew» (APOC. 14:7).

BʼIX 93 Bendice nuestras reuniones

RI XTQATZʼËT QA a

1. ¿Achkë najin nuʼij jun ángel, y achkë kʼo ta chë nqaʼän röj rma ri najin nuʼij ryä?

 XA TA jun ángel ntzjon awkʼë komä, ¿xtakʼoxaj komä ri xtuʼij chawä? Pa qaqʼij komä, kʼo jun ángel ri najin ntzjon kikʼë jontir winäq, kikʼë jontir «ijatzul y chʼaʼäl». ¿Achkë najin nuʼij chkë? Ryä nuʼij: «Tixiʼij iwiʼ chwäch Dios chqä tiyaʼ ruqʼij, [...] tiyaʼ ruqʼij ri bʼanayon ri kaj, le Ruwachʼlew, ri mar chqä ri raqän taq yaʼ» (Apoc. 14:6, 7). Jontir röj kʼo chë nqayaʼ ruqʼij Jehová, ri kʼaslïk Dios. Röj kan kowan nqtyoxin che rä rma ruyaʼon qʼij chqë nqayaʼ ruqʼij chpan ri nimaläj ru-templo. ¡Ya reʼ kan jun nüm spanïk!

2. ¿Achkë riʼ ri nimaläj ru-templo Jehová? (Tatzʼetaʼ chqä ri recuadro « Ri ma ya riʼ ta»).

2 ¿Achkë riʼ ri nimaläj ru-templo Jehová, y achkë peraj che rä le Biblia ntzjon chrij riʼ? Ri templo riʼ ma achiʼel ta jun jay ri nqatzʼët. Ri nimaläj ru-templo Jehová ya riʼ jontir ri rubʼanon pä Jehová rchë nqayaʼ ruqʼij achiʼel nqä chwäch ryä chqä chë nqkowin nqaʼän riʼ rma rukʼaslemal xyaʼ Jesús pa kamïk. Pa naʼäy siglo, ri apóstol Pablo xqʼalajsaj jojun naʼoj chrij riʼ. Re naʼoj reʼ yeqïl chpan ri wuj ri xtzʼibʼaj äl ryä chkë ri hebreos ri ye kʼo Judea. b

3, 4. ¿Achkë rma Pablo xchʼpü chkij ri hebreos, y achkë rubʼanik xerutoʼ?

3 ¿Achkë rma Pablo xtzʼibʼan äl chkë ri hebreos ri ye kʼo wä Judea? Kʼo kaʼiʼ rma ri rkʼë jbʼaʼ xuʼän riʼ. Ri naʼäy rma ya riʼ rchë nukʼuqbʼaʼ kikʼuʼx. Kʼïy chkë ryeʼ xekʼïy pä chpan ki-religión ri judíos, y rkʼë jbʼaʼ ri ukʼwäy taq bʼey ri ye kʼo wä chpan ri religión riʼ yetzeʼen wä chkij rma ryeʼ xeʼok cristianos. ¿Achkë rma? Rma ri judíos kʼo wä jun ki-templo, ye kʼa ri cristianos manä. Chqä majun ta wä jun ki-altar rchë yekitzüj sacrificios nixta ki-sacerdotes. Ya riʼ rkʼë jbʼaʼ xuʼän chë ri cristianos riʼ xebʼison o xa kaʼiʼ chik xuʼän kikʼuʼx (Heb. 2:1; 3:12, 14). Rkʼë jbʼaʼ ye kʼo jojun chkë ryeʼ xkajoʼ xetzolin pa ki-religión ri judíos.

4 Ri rukaʼn rma ya riʼ chë ryeʼ ma najin ta wä nkitäj kiqʼij rchë nqʼax chkiwäch ri naʼoj ri xa kʼa xkʼut qa chkiwäch o ri naʼoj ri más kʼayewal yeqʼax, ntel chë tzij, «ri naʼoj ri achiʼel ta kan wäy» (Heb. 5:11-14). Jojun chkë ryeʼ kʼa najin na wä nkismajij Rupixaʼ Moisés. Ye kʼa Pablo xqʼalajsaj chkiwäch chë ri sacrificios ri nuʼij chpan ri Pixaʼ riʼ chë nkʼatzin yebʼan ma nkitöj ta jontir rumak jun winäq. Rma riʼ ma nkʼatzin ta wä chik nkismajij ri nuʼij chpan ri Pixaʼ riʼ. Chrij riʼ, ri apóstol Pablo xtzjoj jojun naʼoj chkë ri kan kowan kiqʼij. Ryä xnataj chkë chë, rma Jesús xyaʼ rukʼaslemal pa kamïk, ryeʼ kʼo jun utzil xtkikʼül ri xkerutoʼ rchë xkejelun rkʼë Dios (Heb. 7:18, 19).

5. ¿Achkë nkʼatzin nqʼax chqawäch, y achkë rma?

5 Pablo xqʼalajsaj chkiwäch ri hebreos achkë rma ri rubʼanik nkiyaʼ ruqʼij Jehová ri cristianos kʼo más ruqʼij chwäch ri rubʼanik xyaʼöx ruqʼij rubʼanon qa. Ryä xuʼij chë ri rubʼanik xkiyaʼ ruqʼij Dios ri judíos «xa xuʼ xkʼambʼej tzij chrij ri kʼo wä chë nbʼanatäj». Chqä xuʼij: «Rma kan chrij ri Cristo xkʼambʼej wä tzij» (Col. 2:17). Reʼ ntel chë tzij chë ri rubʼanik xkiyaʼ ruqʼij Dios ri judíos xa xuʼ xkʼambʼej tzij chrij ri nimaläj ru-templo Jehová. Röj nkʼatzin nqʼax re naʼoj reʼ chqawäch, rma ya riʼ nbʼanö chë nkuytäj qamak chqä nqrtoʼ rchë nqkowin nqayaʼ ruqʼij Jehová achiʼel nrajoʼ ryä. Komä xtqajnamaj achkë rubʼanik xkiyaʼ ruqʼij Jehová ri judíos rkʼë ri rubʼanik nkiyaʼ ruqʼij Dios ri cristianos. Rchë riʼ, xtqanukʼuj rij ri wuj Hebreos, ke riʼ xtqʼax más chqawäch achkë riʼ ri nimaläj ru-templo Jehová y achkë rma röj nkʼatzin nqatamaj chrij riʼ.

RI TABERNÁCULO

6. ¿Achkë xkʼatzin wä ri tabernáculo?

6 Ri rubʼanik xyaʼöx ruqʼij Dios ojer. Pablo xtzjoj ri tabernáculo ri xuʼän Moisés chpan ri junaʼ 1512, taq majanä tpë Jesús, rchë xqʼalajsaj ri nimaläj ru-templo Jehová chkiwäch ri hebreos (tatzʼetaʼ ri recuadro «Ri rubʼanik xyaʼöx ruqʼij Dios ojer chqä ri xkʼambʼej tzij»). Ri tabernáculo xkʼatzin rchë ri israelitas xkimöl kiʼ rchë xkiyaʼ ruqʼij Dios chqä rchë xekiʼän sacrificios che rä (Éx. 29:43-46). Ryeʼ nkikʼwaj wä äl re jay reʼ kikʼë taq yebʼä wä jukʼan chik che rä ri tzʼiran ilew (Éx. 25:8, 9; Núm. 9:22). Ri israelitas jbʼaʼ ma 500 junaʼ xkiksaj ri jay riʼ kʼa taq xbʼan ri templo ri xjeʼ Jerusalén. Ye kʼa ri tabernáculo kʼo jun xkʼambʼej tzij pa kiqʼij qa ri cristianos.

7. ¿Ajän xbʼejeʼ ri nimaläj ru-templo Jehová?

7 Ri xkʼambʼej tzij. Ri tabernáculo xkʼambʼej tzij chrij ri nimaläj ru-templo Jehová, ntel chë tzij, chrij jontir ri rubʼanon Jehová rchë nyaʼöx ruqʼij achiʼel nqä chwäch ryä. Pablo xuʼij: «Pa qaqʼij komä, re jay reʼ kʼo jun nukʼambʼej tzij» (Heb. 8:5; 9:9). Rma riʼ taq ryä xtzʼibʼan äl chkë ri hebreos, ya kʼo wä chik ri nimaläj templo riʼ, rma xjeʼ pa junaʼ 29. Chpan ri junaʼ riʼ, Jesús xqasäx pa yaʼ, Dios xyaʼ pä ri loqʼoläj ruchqʼaʼ pa ruwiʼ chqä xok ri sumo sacerdote chpan ri nimaläj ru-templo Jehová (Heb. 4:14; Hech. 10:37, 38). c

RI SUMO SACERDOTE

8, 9. Rkʼë ri nuʼij chpan Hebreos 7:23-27, ¿achkë nbʼanö chë ri sumos sacerdotes ri xejeʼ Israel ma ye junan ta rkʼë Jesús, ri nimaläj Sumo Sacerdote?

8 Ri rubʼanik xyaʼöx ruqʼij Dios ojer. Ri sumo sacerdote nuqʼaxaj wä kitzij ri israelitas chwäch Dios. Ri naʼäy sumo sacerdote xjeʼ Israel ya riʼ Aarón, y yë Jehová xchaʼö rchë taq xkʼis rubʼanik ri tabernáculo. Ye kʼa Pablo xuʼij: «Rma ri sacerdotes xa yekäm, ma yekowin ta wä chik nkiʼän ri kisamaj, rma riʼ xekʼatzin nkʼaj chik sacerdotes rchë xekanaj qa pa kikʼexel» (taskʼij ruwäch Hebreos 7:23-27). d Chqä, rma ri sumos sacerdotes riʼ xa kʼo qa mak chkij, nkʼatzin wä yekiʼän sacrificios rma ri kimak ryeʼ. Ya riʼ jun chkë ri nbʼanö chë ri sumos sacerdotes ri xejeʼ Israel ma ye junan ta rkʼë Jesús, ri nimaläj Sumo Sacerdote.

9 Ri xkʼambʼej tzij. Jesús, ri qa-Sumo Sacerdote, nsamäj «chpan ri jay ri xbʼan rma Jehová y ma kimä ta winäq» (Heb. 8:1, 2). Pablo xuʼij chë rma Jesús «majun bʼëy xtkäm ta, ma xtkʼatzin ta chë jun chik sacerdote xtkanaj qa pa rukʼexel». Chqä xuʼij chë «majun ta mak nilitäj chrij, ma nuʼän ri nkiʼän ri ajmakiʼ» chqä chë «ma nkʼatzin ta yeruʼän sacrificios ronojel qʼij» rma rumak ryä, achiʼel wä xkʼatzin xkiʼän ri sumos sacerdotes ri xejeʼ Israel. ¿Y achkë xkikʼambʼej tzij ri altares chqä ri sacrificios? Tqatzʼetaʼ.

RI ALTARES CHQÄ RI SACRIFICIOS

10. ¿Achkë xkikʼambʼej tzij ri sacrificios ri xebʼan pa ruwiʼ ri altar ri bʼanon rkʼë cobre?

10 Ri rubʼanik xyaʼöx ruqʼij Dios ojer. Chwäch ri tabernáculo kʼo wä jun altar ri bʼanon rkʼë cobre ri akuchï yeporöx wä chköp chwäch Jehová (Éx. 27:1, 2; 40:29). Ye kʼa ri sacrificios riʼ ma xekowin ta xkitöj jontir kimak ri israelitas (Heb. 10:1-4). Ri chköp ri yetzuj wä pa tabernáculo xkʼambʼej tzij chrij jun sacrificio ri xtöj kimak jontir winäq.

11. ¿Achkë altar xksaj Jesús rchë xtzüj apü rukʼaslemal pa ruwiʼ? (Hebreos 10:5-7, 10).

11 Ri xkʼambʼej tzij. Jesús retaman wä chë xtaq pä rma Jehová chwäch le Ruwachʼlew rchë nutöj kimak jontir winäq (Mat. 20:28). Rma riʼ taq xqasäx pa yaʼ, ryä xtzüj riʼ rchë nuʼän ri nrajoʼ Jehová (Juan 6:38; Gál. 1:4). Ya riʼ achiʼel ta jun sacrificio ri xuʼän ryä pa ruwiʼ jun altar. Ri altar riʼ xkʼambʼej tzij chrij «ruraybʼal» Dios, y ri ruraybʼal Jehová ya riʼ chë Rukʼajol nuyaʼ rukʼaslemal pa kamïk tapeʼ majun ta mak chrij. Jesús xa jmul xkʼatzin xyaʼ rukʼaslemal pa kamïk rchë xtöj kimak jontir ri nkikʼüt chë kikʼuqbʼan kikʼuʼx chrij (taskʼij ruwäch Hebreos 10:5-7, 10). Komä xtqtzjon chkij jojun chkë ri ye kʼo wä chpan ri tabernáculo chqä achkë xkikʼambʼej tzij.

RI SANTO CHQÄ RI SANTÍSIMO

12. ¿Achkë wä yekowin yeʼok chpan ri tabernáculo?

12 Ri rubʼanik xyaʼöx ruqʼij Dios ojer. Ri tabernáculo chqä ri templos ri xejeʼ Jerusalén xa ye junan wä jbʼaʼ. Ri jay riʼ yejachon wä pa kaʼiʼ peraj rma jun «cortina». Jun peraj xbʼix «Santo» che rä y ri jun chik «Santísimo» (Heb. 9:2-5; Éx. 26:31-33). Chpan ri Santo kʼo wä jun kantil ri kʼo 7 qʼaqʼ che rä, jun altar rchë nporöx pon pa ruwiʼ chqä jun mesa ri akuchï yeyaʼöx wä ri kaxlanwäy ri yetzuj chwäch Dios. Xa xuʼ ri sacerdotes ri yechaʼon ütz yeʼok chpan ri Santo rchë nkibʼebʼanaʼ ri samaj yaʼon pa kiqʼaʼ (Núm. 3:3, 7, 10). Chpan ri Santísimo kʼo wä ri Kax rchë ri Jikibʼäl Tzij ri bʼanon rkʼë oro. Ri winäq ri njeʼ chwäch ri Kax riʼ kan achiʼel ta chwäch Jehová njeʼ wä (Éx. 25:21, 22). Xa xuʼ ri sumo sacerdote nkowin wä nqʼax chrij ri cortina rchë ntok chpan ri Santísimo. Chpan ri Qʼij rchë Kuyubʼäl Mak, ri nbʼan wä jmul pa jun junaʼ, ryä ntok apü chriʼ rkʼë kikikʼel chköp rchë nkuy rumak ryä chqä kimak jontir ri israelitas (Lev. 16:2, 17). Taq xqʼax ri tiempo, Jehová xksaj ri loqʼoläj ruchqʼaʼ rchë xqʼalajsaj achkë xkikʼambʼej tzij jojun chkë ri xejeʼ pa tabernáculo (Heb. 9:6-8). e

13. ¿Achkë xkikʼambʼej tzij ri Santo chqä ri Santísimo?

13 Ri xkʼambʼej tzij. Ye kʼo ye 144,000 cristianos ri yeruchaʼon Jehová rchë yebʼä chkaj. Ryeʼ kan junan rubʼanon kiwäch rkʼë ryä chqä xkeʼok sacerdotes rkʼë Jesús chlaʼ chkaj (Apoc. 1:6; 14:1). Ri Santo rchë ri tabernáculo xkʼambʼej tzij taq ri cristianos riʼ yeʼok ralkʼwal Dios taq kʼa ye kʼo na chwäch le Ruwachʼlew. Ryeʼ yechaʼöx rma Jehová rkʼë ri loqʼoläj ruchqʼaʼ (Rom. 8:15-17). Ri Santísimo xkʼambʼej tzij chrij ri kaj, ri akuchï kʼo wä Jehová. «Ri cortina» ri xjachö kichë ri Santo chqä ri Santísimo xkʼambʼej tzij chrij ruchʼakul Jesús. Taq ryä majanä wä tkäm chqä tjalatäj ruchʼakul, ma ütz ta wä nbʼä chkaj rchë ntok ri Sumo Sacerdote chpan ri nimaläj ru-templo Jehová. Rma riʼ taq xyaʼ rukʼaslemal pa kamïk kimä jontir winäq, ryä achiʼel ta xjäq jun bʼey rchë jojun cristianos xtyaʼöx kikʼaslemal chlaʼ chkaj. Ye kʼa rchë ri cristianos riʼ xtyaʼöx ri kʼaslemal riʼ chkë, nkʼatzin chqä njalatäj kichʼakul (Heb. 10:19, 20; 1 Cor. 15:50). Taq Jesús xkʼasöx yän pä chkikojöl ri kamnaqiʼ, ryä xok chpan ri Santísimo rchë ri nimaläj ru-templo Jehová, ri akuchï chqä xkeʼok ri cristianos ri yechaʼon rchë yebʼä chkaj.

14. Rkʼë ri nuʼij chpan Hebreos 9:12, 24-26, ¿achkë rma ri nimaläj ru-templo Jehová kʼo más ruqʼij?

14 Kantzij na wä chë jontir ri rubʼanon pä Jehová rchë nqayaʼ ruqʼij achiʼel nqä chwäch ryä chqä chë nqkowin nqaʼän riʼ rma rukʼaslemal xyaʼ Jesús pa kamïk, kʼo más ruqʼij chwäch ri rubʼanik xyaʼöx ruqʼij ryä kimä ri israelitas. Ri Santísimo ri akuchï ntok wä ri sumo sacerdote ojer, xa yë winäq xebʼanö. Chqä, ri sumo sacerdote xa kikikʼel chköp nukʼwaj wä taq ntok wä chpan. Ye kʼa ri akuchï xok wä Jesús kan más na chik loqʼoläj, rma ryä kan chwäch Jehová xapon wä chlaʼ chkaj. Chriʼ xtzüj apü rukʼaslemal xyaʼ ryä pa kamïk rchë nkuytäj qamak (taskʼij ruwäch Hebreos 9:12, 24-26). Ri xuʼän Jesús pa qawiʼ kʼo más ruqʼij chwäch rukikʼel xa bʼa achkë chköp, rma kan xtöj jontir qamak. Komä xtqatzʼët chë jontir röj nqkowin nqayaʼ ruqʼij Jehová chpan ri nimaläj ru-templo tapeʼ xa bʼa akuchï xtqïl wä qakʼaslemal, chlaʼ chkaj o chwäch le Ruwachʼlew.

RI RUWAJAY RI NIMALÄJ RU-TEMPLO JEHOVÁ

15. ¿Achkë yesamäj wä chwäch ruwajay ri tabernáculo?

15 Ri rubʼanik xyaʼöx ruqʼij Dios ojer. Chwäch ruwajay ri tabernáculo, ri akuchï yejeʼ wä ri sacerdotes rchë nkiʼän kisamaj, xjeʼ jun nüm altar ri bʼanon rkʼë cobre ri akuchï yeporöx wä ri spanïk ri yekʼam pä che rä Jehová. Chqä, chriʼ xjeʼ jun kʼojlibʼäl ri kʼo yaʼ chpan ri akuchï ri sacerdotes nkichʼajchʼobʼej wä kiʼ taq ya nkichäp wä rubʼanik kisamaj (Éx. 30:17-20; 40:6-8). Ye kʼa ri ruwajay ri templos ri xejeʼ Jerusalén xejach pa kaʼiʼ peraj, jun peraj akuchï xa xuʼ ri sacerdotes ütz yejeʼ, y ri jun chik peraj, akuchï ütz yejeʼ ri winäq —ri ma ye sacerdotes ta— rchë nkiyaʼ ruqʼij Dios.

16. ¿Achkë yesamäj chwäch ruwajay ri nimaläj ru-templo Jehová?

16 Ri xkʼambʼej tzij. Ri cristianos ri yechaʼon rchë yebʼä chkaj ri kʼa ye kʼo na chwäch le Ruwachʼlew, nkiyaʼ ruqʼij Dios chwäch ri peraj che rä ruwajay ru-templo Jehová ri akuchï xa xuʼ ri sacerdotes ütz yejeʼ. Ri kʼojlibʼäl ri kʼo yaʼ chpan ri xjeʼ chuwajay ri tabernáculo chqä ri templo, nunataj chkë ri cristianos riʼ, y chqë jontir röj chqä, chë nkʼatzin nqakʼwaj jun chʼajchʼöj kʼaslemal chwäch Dios chqä ma nqatzʼilbʼisaj ta ruyaʼik ruqʼij. ¿Y akuchï nkiyaʼ wä ruqʼij Dios ri molaj winäq ri majun ta jun nkowin nejlan kichë? Ri apóstol Juan xtzʼët chë ryeʼ «ye paʼäl wä chwäch ri trono» chqä chë najin wä «nkiyaʼ ruqʼij [Dios] paqʼij chë chaqʼaʼ». Ri molaj winäq ri majun ta jun nkowin nejlan kichë nkiyaʼ ruqʼij Dios chwäch le Ruwachʼlew, ntel chë tzij, chwäch ri peraj che rä ruwajay ri nimaläj ru-templo Jehová ri akuchï ütz yejeʼ ri winäq ri ma ye sacerdotes ta (Apoc. 7:9, 13-15). ¡Kan jaʼäl chë jontir röj kʼo jun akuchï nqayaʼ wä ruqʼij Jehová chpan ri nimaläj ru-templo!

RI NQKOWIN NQAYAʼ RUQʼIJ JEHOVÁ

17. ¿Achkë ütz nqayaʼ röj che rä Jehová?

17 Jontir röj, ri cristianos, qlon jun utziläj spanïk: ri nqkowin nqayaʼ ruqʼij Jehová. ¿Achkë rubʼanik nqaʼän riʼ? Nqaʼän riʼ taq nqaksaj qa-tiempo, qachqʼaʼ chqä ri achkë kʼo qkʼë rchë nqatoʼ Ruqʼatbʼäl Tzij. Achiʼel xuʼij ri apóstol Pablo chkë ri hebreos, röj nqkowin nqayaʼ ruqʼij Dios «rkʼë ri yeqaʼij», ri «achiʼel ta jun spanïk ri nqaʼän che rä, rchë ke riʼ ri winäq nkitamaj chrij rubʼiʼ» (Heb. 13:15). We röj nqayaʼ che rä Jehová ri más ütz kʼo qkʼë, xtqakʼüt chë kan kʼo ruqʼij chqawäch ri nqayaʼ ruqʼij ryä.

18. Rkʼë ri nuʼij chpan Hebreos 10:22-25, ¿achkë nkʼatzin ma nqayaʼ ta qa rubʼanik? ¿Y achkë nkʼatzin ma nqamestaj ta?

18 (Taskʼij ruwäch Hebreos 10:22-25). Pa rukʼisbʼäl che rä ri ruwuj chkë ri hebreos, Pablo xtzjoj jojun naʼoj chrij ri rubʼanik nqayaʼ ruqʼij Dios ri nkʼatzin ma nqayaʼ ta qa rubʼanik. Ryä xuʼij chë nkʼatzin nqchʼö rkʼë Jehová, nqatzjoj chrij ri qayoʼen apü chkë ri nkʼaj chik, nqbʼä pa qamoloj chqä nqakʼuqbʼalaʼ qakʼuʼx chqawäch, «rma ri qʼij [ruqʼij Jehová] xa naqaj chik kʼo pä». Chkipan ri rukʼisbʼäl capítulos rchë ri wuj Apocalipsis, ri ru-ángel Jehová nuʼij reʼ: «¡Yë Dios tayaʼ ruqʼij!». Ryä kaʼiʼ mul xuʼij reʼ rchë xkʼüt chë kan nkʼatzin nqaʼän riʼ (Apoc. 19:10; 22:9). Majun bʼëy tqamestaj ta ri naʼoj ri xeqatzʼët chrij ri nimaläj ru-templo Jehová chqä chë qlon jun utziläj spanïk, ri nqkowin nqayaʼ ruqʼij ri Qatat kʼo chkaj.

BʼIX 88 Hazme conocer tus caminos

a Ri nimaläj ru-templo Jehová ya riʼ jun chkë ri naʼoj ri kʼo más ruqʼij chpan le Biblia. ¿Achkë nukʼambʼej tzij ri templo riʼ? Chpan ri wuj Hebreos yeqïl jojun naʼoj chrij riʼ, y re tjonïk reʼ xkaturtoʼ rchë xkeqʼax ri naʼoj riʼ chawäch. Nqayoʼej chë re tjonïk reʼ xkaturtoʼ rchë xtaloqʼoqʼej más ri utziläj spanïk awlon, ri yakowin nayaʼ ruqʼij Jehová.

b Chpan ri video Naʼoj yeqïl chpan ri wuj Hebreos, ri kʼo chpan jw.org, xtatamaj jojun naʼoj ri ye kʼo chpan re wuj reʼ.

c Xa xuʼ chpan ri wuj Hebreos ri kʼo chpan ri Escrituras Griegas Cristianas ri akuchï nbʼix wä Sumo Sacerdote che rä Jesús.

d Kʼo jun libro nuʼij chë xejeʼ 84 sumos sacerdotes chpan ri tinamït Israel kʼa taq xchup ruwäch ri templo pa junaʼ 70.

e Chpan ri video La tienda, ri kʼo chpan jw.org, nqʼalajsäx achkë wä samaj nuʼän jun sumo sacerdote chpan ri Qʼij rchë Kuyubʼäl Mak.

g Tatzʼetaʼ ri recuadro «El espíritu revela el significado del templo espiritual», ri kʼo chpan ri wuj La Atalaya rchë 15 de julio, 2010 ruxaq 22.