Kɔ no mu nsɛm no do

Kɔ no mu nsɛm a wɔahyehyɛ no do

ADZESUA ASƐM 45

Hokwan A Enya Dze Rosom Wɔ Jehovah No Sunsum Afamu Asɔrfi No Mu No, Ma W’enyi Nsɔ

Hokwan A Enya Dze Rosom Wɔ Jehovah No Sunsum Afamu Asɔrfi No Mu No, Ma W’enyi Nsɔ

‘Hom nkotow nyia ɔbɔɔ sor nye asaase no.’—NYI. 14:7.

NDWOM 93 Hyira Hɛn Nhyiamu Yi

DZA YERUBOSUSU HO a

1. Ebɛn asɛm na ɔbɔfo bi reka, na asɛm a ɔreka no fa hɛnho dɛn?

 SƐ ƆBƆFO bi fi sor ba wo nkyɛn dɛ ɔrebɛka asɛm bi akyerɛ wo a, ibetsie no anaa? Nokwasɛm nye dɛ, ndɛ ɔbɔfo bi rekasa kyerɛ “hɔn a wɔtsetse asaase do, amanaman nye mbusuakuw nye kasa nye nkorɔfo” nyina. Ebɛn asɛm na ɔreka? Asɛm a ɔreka nye dɛ: ‘Hom nsuro Nyankopɔn na hom nhyɛ no enyimnyam, na hom nkotow nyia ɔbɔɔ sor nye asaase no.’ (Nyi. 14:​6, 7) Jehovah nye nokwar Nyankopɔn kortsee a ɔsɛ dɛ obiara som no. Ntsi, hokwan kɛse a ɔdze ama hɛn dɛ yɛnsom no wɔ no sunsum afamu asɔrfi kɛse no mu no, hɛn enyi sɔ paa!

2. Ebɛnadze nye Jehovah no sunsum afamu asɔrfi no? (Hwɛ adakaba a wɔato dzin “ Dza Ɔnnkyerɛ” no so.)

2 Ebɛnadze ankasa nye sunsum afamu asɔrfi no, na henfa na yebenya no ho nkyerɛkyerɛmu a ɔkɔ ekyir? Sunsum afamu asɔrfi no nnyɛ dan ankasa bi a osi hɔ. Mbom, ɔyɛ nhyehyɛɛ a Jehovah nam Jesus no werdam afɔrbɔ no do ayɛ ama yeetum asom no nokwar mu. Ɔsomafo Paul kyerɛkyerɛɛ dɛm nhyehyɛɛ yi mu wɔ ne krataa a ɔkyerɛwee kɛmaa Hebrewfo Christianfo a nna wɔwɔ Judea no. b

3-4. Ebɛnadze ntsi na Paul kyerɛɛw krataa kɛmaa Hebrewfo Christianfo a nna wɔwɔ Judea no, na osii dɛn boaa hɔn?

3 Ebɛnadze ntsi na Paul kyerɛɛw dɛm krataa yi kɛmaa hɔn? Obotum aba dɛ siantsir ebien bi ntsi na ɔkyerɛɛw dɛm krataa no. Odzi kan, ɔkyerɛɛw dɛm krataa no dze kɛhyɛɛ hɔn nkuran. Dɛm Christianfo no pii wɔ hɔ a, wɔtsetsee hɔn wɔ Jewfo som mu. Osiandɛ afei wɔabɛyɛ Christianfo ntsi, obotum aba dɛ nna ɔsom a wɔwɔ mu no mu mpanyimfo no serew hɔn. Ebɛnadze ntsi na yɛreka dɛm? Siantsir no nye dɛ nna Christianfo no nnyi asɔrfi, wonnyi afɔrmbukyia a wɔbɔbɔ afɔr wɔ do ama Nyankopɔn, na wonnyi asɔfo so a wɔbɔboa hɔn. Nna iyi botum ebu hɔn abaw mu na hɔn gyedzi ayɛ mberɛw. (Heb. 2:1; 3:​12, 14) Obotum aba dɛ binom mpo nyaa adwen dɛ wɔnsan hɔn ekyir nkɔdɔm Judasom no bio.

4 Dza otsia ebien no, Paul maa Hebrewfo Christianfo no hun dɛ, nkyerɛkyerɛ fofor anaa Bible nkyerɛkyerɛ a no mu dɔ tse dɛ “edziban [a ɔyɛ] dzen” no, nna dɛm Christianfo no nnyer hɔnho nnsua. (Heb. 5:​11-14) Ɔbɛyɛ dɛ hɔn mu binom wɔ hɔ a, nna wɔnntse Moses Mbra no ho gyae koraa, nna ɔno ara na wodzi ekyir. Naaso, afɔr a nna Mbra no hwehwɛ dɛ wɔbɔ no, Paul maa wohun dɛ dɛm afɔrbɔ no runntum nnyi hɔn bɔn mmfi hɔ korakora. Ntsi ɔkaa dɛ wɔdze Mbra no ato nkyɛn anaa ‘woegu’ no. Afei, Paul kyerɛkyerɛɛ hɔn nokwar a no mu dɔ no bi. “Enyidado a oye kyɛn” biara a wɔnam Jesus no werdam afɔr no do a ɔbɛma woetum ‘atwe epin Nyankopɔn’ no, ɔkaa ho asɛm kyerɛɛ ne mfɛfo Christianfo no.—Heb. 7:​18, 19.

5. Ebɛnadze na Hebrewfo nwoma no ka ho asɛm a no ho hia dɛ yɛtse ase, na ebɛnadze ntsi a?

5 Paul maa no nuanom Hebrewfo no tsee ase dɛ ɔkwan a wɔfa do som Jehovah dɛ Christianfo no, oye koraa kyɛn kwan a nna wɔfa do som Jehovah dɛ Jewfo no. Nna Jewfo som no yɛ ‘ndzɛmba a ɔbɛba no ho sunsuma ara, na papa no ara dze, ɔno nye Christ.’ (Col. 2:17) Sɛ ihu biribi no sunsuma a, ɔyɛ adze no ho mfonyin kɛkɛ, ɔno nnkyerɛ dɛ ehu adze no ankasa. Ntsi, dɛmara so na nna kwan a Jewfo no fa do som Nyankopɔn wɔ tsetse mber mu no so tse. Nna ɔyɛ kwan pa a wɔbɛfa do asom Nyankopɔn daakye no ho mfonyin ara kɛkɛ. Nhyehyɛɛ a Jehovah ayɛ mbrɛ ɔbɛyɛ a yebenya bɔnfakyɛ na yeetum asom no wɔ kwan a ɔsɔ n’enyi do no, ɔsɛ dɛ yehu. Ɔnodze, hom mma yɛmfa “sunsuma” (tsetse Jewsom) no ntoto “papa no” (Christiansom) no ho, dɛ mbrɛ wɔaka ho asɛm wɔ Hebrewfo nwoma no mu no. Sɛ yɛyɛ dɛm a, ɔbɔboa hɛn ma yaatse dza sunsum afamu asɔrfi no kyerɛ nye mbrɛ osi fa hɛnho no ase yie.

NTAMADAN NO

6. Nna wɔyɛ dɛn wɔ ntamadan no mu?

6 Tsetse Jewsom. Paul dze n’asɛm no gyinaa ntamadan a Moses sii wɔ afe 1512 A.H.B. no do. (Hwɛ adakaba a wɔato dzin “Tsetse Jewsom Nye Christiansom.”) Nna ntamadan no yɛ dan a wɔdze tam hyehyɛ tse dɛ tɛnt. Ntsi sɛ nna Israelfo no rutu akɔ beebi a, nna wotutu kɔ. Israelfo no dze bɛyɛ mfe 500 somee wɔ ntamadan mu kesii dɛ wosii asɔrfi ankasa wɔ Jerusalem. (Ex. 25:​8, 9; Nka. 9:22) Sɛ nna Israelfo no pɛ dɛ wɔkɔ Nyankopɔn enyim kɔbɔ afɔr na wɔsom no a, nna ntamadan a wɔdze ayɛ “ehyiadzibuw” yi mu na wɔkɔ. (Ex. 29:​43-46) Naaso, nna ntamadan no san so gyina hɔ ma biribi tsitsir bi a ɔbɛba ama Christianfo.

7. Ebɛn aber na wɔhyɛɛ ase dɛ wɔrosom wɔ sunsum afamu asɔrfi hɔ?

7 Christiansom. Nna ntamadan a ɔwɔ hɔ tsetse no yɛ “sor ndzɛmba no susudo nye no sunsuma,” na ɔma yehu mbrɛ Jehovah no sunsum afamu asɔrfi kɛse no tse. Paul kaa dɛ dɛm ‘ntamadan no yɛ nsɛntoho ma sesei ber a ɔwɔ hɔ yi.’ (Heb. 8:5; 9:9) Aber a ɔkyerɛɛw krataa kɛmaa Hebrewfo no, nna Christianfo rosom wɔ sunsum afamu asɔrfi no mu dada. Wɔhyɛɛ ase somee wɔ dɛm asɔrfi yi mu wɔ afe 29 H.B. Dɛm afe no mu na wonumaa Jesus, na wɔdze sunsum krɔnkrɔn seraa no ma ɔhyɛɛ ase soom dɛ Jehovah no “sɔfopanyin kɛse” wɔ sunsum afamu asɔrfi hɔ. cHeb. 4:14; Andw. 10:​37, 38.

SƆFOPANYIN NO

8-9. Dɛ mbrɛ Hebrewfo 7:​23-27 ma yehu no, ebɛn nsonsonee kɛse na ɔda Israel asɔfompanyin nye Jesus Christ a ɔyɛ Sɔfopanyin kɛse no ntamu?

8 Tsetse Jewsom. Nna sɔfopanyin no na Jehovah ama no kwan dɛ ongyina ɔman no ananmu wɔ n’enyim. Aber a wobuee ntamadan no ano no, Jehovah yii Aaron dɛ Israelfo hɔn sɔfopanyin a odzi kan. Paul kaa iyi ho asɛm dɛ, ‘dodowara ayɛ asɔfo, osiandɛ owu ntsi wonntum nntsena hɔ daa.’ d (Kenkan Hebrewfo 7:​23-27.) Afei so, nna bɔn wɔ asɔfompanyin no ho, ntsi nna ɔsɛ dɛ hɔnankasa bɔ hɔn bɔn ho afɔr. Ma yɛnhwɛ nsonsonee kɛse a ɔda Israel asɔfompanyin nye Jesus Christ a ɔyɛ Sɔfopanyin kɛse no ntamu.

9 Christiansom. Osiandɛ Jesus Christ nye hɛn Sɔfopanyin ntsi, ‘ɔno nye nokwar ntamadan a Jehovah nankasa, na nnyɛ nyimpa bi sii no no somfo.’ (Heb. 8:​1, 2) Paul kaa dɛ, ‘Jesus dze, ɔtse hɔ daa ntsi ɔwɔ asɔfodzi a ɔnnsakyer.’ Paul dze kaa ho dɛ Jesus “no ho nnguu fi, woeyi no efi ndzebɔnyɛfo ho,” na ɔnntse dɛ Israel asɔfompanyin no, osiandɛ ‘onnhia dɛ ɔbɔ afɔr dabaa’ ma nankasa no bɔn. Afei, ma yɛmfa tsetse Jewsom mu afɔrmbukyia no nye afɔrbɔ no ntoto Christiansom dze no ho, na yɛnhwɛ nsonsonee a ɔwɔ mu.

AFƆRMBUKYIA NO NA AFƆRBƆ

10. Nna afɔr a wɔbɔ wɔ boran afɔrmbukyia no do no gyina hɔ ma ebɛnadze?

10 Tsetse Jewsom. Nna boran afɔrmbukyia bi si ntamadan no n’abowano wɔ paado a wɔdze mbowa bɔ afɔr wɔ do ma Jehovah. (Ex. 27:​1, 2; 40:29) Naaso dɛm afɔr horow a nna wɔbɔ no, nna onnyi bɔn mmfi hɔ korakora. (Heb. 10:​1-4) Nna mbowa a da biara wɔdze bɔ afɔr wɔ ntamadan no mu no yɛ afɔr bi a nna daakye wɔbɔbɔ no pɛn kor pɛ dze agye adasamba nyina efi bɔn mu korakora no ho mfonyin.

11. Ebɛn afɔrmbukyia na Jesus dze noho bɔɔ afɔr wɔ do no? (Hebrewfo 10:​5-7, 10)

11 Christiansom. Jesus wɔ asaase do no, nna onyim dɛ Jehovah asoma no dɛ ɔmfa no nkwa mbɛyɛ werdam mfa mma adasamba. (Matt. 20:28) Dɛm ntsi, ber a wonumaa Jesus no, ɔdze noho mae dɛ ɔbɛyɛ dza Jehovah pɛ. (John 6:38; Gal. 1:4) Asɛnkyerɛdze kwan do no, Jesus dze noho bɔɔ afɔr wɔ afɔrmbukyia bi a ogyina hɔ ma Nyankopɔn ne “pɛ” a ɔnye dɛ ne Ba no dze no nkwa a bɔn biara nnyi ho no bɔbɔ afɔr. Jesus dze no nkwa bɔɔ afɔr “prɛko” anaa pɛn kor mbrɛ ɔbɛyɛ a obiara a ɔbɛgye Christ edzi no, wɔdze no bɔn bɛkyɛ no korakora. (Kenkan Hebrewfo 10:​5-7, 10.) Afei, hom mma yɛnkɔ ntamadan no mu, na yɛnhwɛ dza n’afa ahorow no so kyerɛ.

KRƆNKRƆNBEA NYE KRƆNKRƆN MU KRƆNKRƆNBEA

12. Nna woana na otum kɔ ntamadan no mu beebiara?

12 Tsetse Jewsom. Sɛ ehwɛ ntamadan no mu nye asɔrfi a ekyir yi wosii wɔ Jerusalem no so mu a, ihu dɛ nna ebien no nyinara hɔn plan sɛ paa. Nna wɔakyɛ mu. Wɔfrɛ kor “Krɔnkrɔnbea” na wɔfrɛ kor so ‘Krɔnkrɔn Mu Krɔnkrɔnbea.’ (Heb. 9:​2-5; Ex. 26:​31-33) Ndzɛmba a nna ɔwɔ Krɔnkrɔnbea hɔ nye sika kandzeadua, afɔrmbukyia a wɔhyew eduhuam wɔ do, nye pon a wɔdze kyerɛpaanoo no si do no. Nna “asɔfo a wɔasera hɔn” no nkotsee na wotum kɔ Krɔnkrɔnbea hɔ kɛyɛ hɔn asɔfo dwuma. (Nka. 3:​3, 7, 10) Nna Krɔnkrɔn Mu Krɔnkrɔnbea hɔ so na ahyɛmu adaka a wɔdze sika kɔkɔɔ ayɛ no si. Nna dɛm adaka no gyina hɔ ma Jehovah n’enyim. (Ex. 25:​21, 22) Afe biara, nna Sɔfopanyin no nkotsee na ɔwɔ hokwan dɛ ɔpa ntwamutam no ho na ɔkɔ Krɔnkrɔn Mu Krɔnkrɔnbea hɔ wɔ Mpata Da no. (Lev. 16:​2, 17) Nna ɔkɔ Krɔnkrɔn Mu Krɔnkrɔnbea hɔ afe biara dze mbowa a wɔdze abɔ afɔr no hɔn bɔgyaa kɛpata ma no bɔn nye ɔman no bɔn. Ekyir yi, Jehovah nam no sunsum krɔnkrɔn no do maa dza ntamadan n’afa ahorow yi kyerɛ ankasa no daa edzi.—Heb. 9:​6-8. e

13. Sɛ ɔba no kwan a Christianfo fa do som no a, Krɔnkrɔnbea nye Krɔnkrɔn Mu Krɔnkrɔnbea a nna ɔwɔ ntamadan no mu no gyina hɔ ma ebɛnadze?

13 Christiansom. Christ n’esuafo no mu nyimpa kakraabi na wɔdze sunsum krɔnkrɔn asera hɔn, na wɔnye Jehovah enya anyɛnkofa soronko. Hɔn dodow yɛ 144,000 na wɔnye Jesus bɔbɔ mu asom dɛ asɔfo wɔ sor. (Nyi. 1:6; 14:1) Ntamadan no ne Krɔnkrɔnbea no gyina hɔ ma hokwan a woenya dɛ wɔdze sunsum awo hɔn aber a wɔwɔ asaase do no ma wɔabɛyɛ Nyankopɔn ne mba. (Rom. 8:​15-17) Krɔnkrɔn Mu Krɔnkrɔnbea a ɔwɔ ntamadan no mu no gyina hɔ ma sor, beebi a Jehovah wɔ no. “Ntwamutam” a otwa Krɔnkrɔnbea na Krɔnkrɔn Mu Krɔnkrɔnbea no mu no gyina hɔ ma Jesus ne nyimpadua a nna orunntum mmfa nnkɔ sor nnkɔsom dɛ Sɔfopanyin kɛse wɔ sunsum afamu asɔrfi hɔ no. Aber a Jesus dze no nkwa bɔɔ afɔr maa adasamba no, obuee hokwan maa Christianfo a wɔasera hɔn no nyina dɛ wobotum akɔ sor. Nna ɔsɛ dɛ hɔn so wowu ansaana hɔn nsa aka hɔn sor akatua no. (Heb. 10:​19, 20; 1 Cor. 15:50) Aber a wonyaan Jesus no, ɔkɔr Krɔnkrɔn Mu Krɔnkrɔnbea a ɔwɔ sunsum afamu asɔrfi no mu. Ekyir yi, hɔn a wɔasera hɔn no nyina bɔkɔ akɛka no ho wɔ hɔ.

14. Dɛ mbrɛ Hebrewfo 9:​12, 24-26 kyerɛ no, ebɛnadze ntsi na kwan a Christianfo fa do som Jehovah wɔ sunsum afamu asɔrfi hɔ no krɔn kyɛn kwan a nna Jewfo no fa do som no?

14 Ndzɛmba a yeesusu ho yi ma yehu pefee dɛ nhyehyɛɛ a Jehovah ayɛ a ɔma yetum som no nokwar mu no, ogyina werdam afɔrbɔ no nye Jesus Christ n’asɔfodzi no do. Sɛ nna sɔfopanyin a ɔwɔ Israel no rokɔ Krɔnkrɔn Mu Krɔnkrɔnbea hɔ a, nna ɔdze mbowa a wɔdze hɔn abɔ afɔr no hɔn bɔgyaa na ɔdze kɔ. Naaso Jesus dze, “ɔhɛɛn sor ankasa,” bea a hɔ yɛ krɔnkrɔn kyɛn biara dɛ orikeyi noho edzi akyerɛ Jehovah. Aber a ɔkɔr hɔ no, ɔdze no nkwa a bɔn biara nnyi ho na ɔsom bo no kɛmaa Jehovah ama ‘ɔnam noho a ɔdze bɔɔ afɔr no do eyi bɔn efi hɔ.’ (Kenkan Hebrewfo 9:​12, 24-26.) Jesus n’afɔrbɔ nye afɔr a otum pepa bɔn fi hɔ korakora. Adzesua yi bɔboa hɛn ma yaasan ehu dɛ, sɛ yɛwɔ enyidado dɛ yɛbɔkɔ sor o, anaa yɛbɛtsena asaase do o, hɛn nyina botum asom Jehovah wɔ sunsum afamu asɔrfi no mu.

ABANGUA NO

15. Nna woananom na wɔsom wɔ ntamadan no abangua no mu?

15 Tsetse Jewsom. Nna ntamadan no wɔ abangua kor. Nna ɔyɛ bea kɛse a wɔagye ho, na hɔ na asɔfo no yɛ hɔn asɔfo dwuma no. Nna boran afɔrmbukyia kɛse a wɔbɔ ɔhyew afɔr wɔ do no si abangua no mu. Afei so, nna boran eguarsɛn a nsu wɔ mu a asɔfo no dze tsew hɔnho ansaana wɔakɛyɛ hɔn asɔfo dwuma no so si hɔ. (Ex. 30:​17-20; 40:​6-8) Asɔrfi a ekyir yi wosisii no, nna abangua kor so wɔ n’ekyir a nna hɔn a wɔnnyɛ asɔfo no gyina hɔ som Nyankopɔn.

16. Woananom na wɔsom wɔ abangua a ɔwɔ finimfin nye dza ɔwɔ ekyir no mu wɔ sunsum afamu asɔrfi no mu?

16 Christiansom. Hɔn a Jehovah dze no sunsum krɔnkrɔn asera hɔn a wɔaka wɔ asaase do no, wɔdze nokwardzi som wɔ sunsum afamu asɔrfi no n’abangua a ɔwɔ finimfin no mu kesi dɛ wobowu ma wɔaakɛka Jesus ho wɔ sor na wɔnye no abɔ mu ayɛ asɔfo. Boran eguarsɛn kɛse a nsu wɔ mu a nna ɔwɔ ntamadan nye asɔrfi hɔ no kaa Christianfo nyina ehiasɛm bi. Ɔno nye dɛ ɔsɛ dɛ wɔma hɔnho kɔ do tsew wɔ sunsum nye honam afamu. Ɔnodze, henfa na “nyimpadodow kɛse” a wɔdze nokwardzi roboa Christ no nuanom no so som? Ɔsomafo John hun hɔn dɛ ‘wogyinagyina ahengua no enyim,’ na ‘wɔsom Nyankopɔn adzekyee nye adzesaa wɔ n’asɔrdan no mu.’ Wɔyɛ dɛm wɔ asaase yi do ha wɔ sunsum afamu asɔrfi no n’abangua a ɔwɔ ekyir no mu. (Nyi. 7:​9, 13-15) Yɛda Jehovah ase paa dɛ yeenya hokwan kɛse dze rosom wɔ no sunsum afamu asɔrfi kɛse no mu!

ƆYƐ HOKWAN KƐSE DƐ YƐROSOM JEHOVAH

17. Ebɛn afɔr na yeenya hokwan dɛ yɛrobɔ ama Jehovah?

17 Ndɛ, Christianfo nyina wɔ hokwan dɛ wɔdze hɔn ber, hɔn ahoɔdzen, nye hɔn sika bɔbɔ afɔr dze aboa Jehovah no som edwuma no. Dɛ mbrɛ ɔsomafo Paul kaa kyerɛɛ Hebrewfo Christianfo no, yebotum ‘abɔ ayɛyi afɔr ama Nyankopɔn daa, ɔno nye anofamfa aba a ɔpaa mu bɔ ne dzin wɔ bagua mu no.’ (Heb. 13:15) Sɛ yɛyɛ dza yebotum biara wɔ Jehovah no som mu a, ɔkyerɛ dɛ hɛn enyi sɔ hokwan a yeenya dze rosom no no.

18. Dɛ mbrɛ Hebrewfo 10:​22-25 ma yehu no, ebɛnadze na ɔnnsɛ dɛ yebu hɛn enyi gu do da, na ebɛnadze na ɔsɛ dɛ yɛkaa aber nyina?

18 Kenkan Hebrewfo 10:​22-25. Aber a Paul dze ne krataa a ɔkyerɛwee kɛmaa Hebrewfo no reba n’ewiei no, ɔkaa ndzɛmba ahorow a ɔnnsɛ dɛ yebu hɛn enyi gu do da wɔ wɔ hɛn som mu no ho asɛm. Ndzɛmba a ɔtse dɛm no bi nye mpaa a yɛbɔbɔ, asɛnka edwuma no a yɛbɛyɛ, asafo nhyiamu a yɛbɔkɔ, nye yɛbɛhyɛ hɛnho nkuran ‘pii wɔ ber a yenyim dɛ Jehovah ne da no rebɛn no.’ Aber a Nyikyerɛ nwoma no reba n’ewiei no, Jehovah no bɔfoe sii do mpɛn ebien dɛ: ‘Kotow sɔr Nyankopɔn!’ (Nyi. 19:10; 22:9) Nsɛm a ɔfa Jehovah no sunsum afamu asɔrfi kɛse no ho nye hokwan soronko a yeenya dze rosom hɛn Nyankopɔn kɛse no nyina ho no, ɔyɛ nokwar a no mu dɔ. Ntsi ɔnnsɛ dɛ yɛma hɛn werɛ fir dɛm nkyerɛkyerɛ yi da!

NDWOM 88 Kyerɛ Me W’akwan

a Bible mu nokwar a no mu dɔ no, no mu kor nye dza ɔfa Nyankopɔn no sunsum afamu asɔrfi kɛse no ho no. Ebɛn asɔrfi na yɛreka ho asɛm yi? Hebrewfo nwoma no ka dɛm asɔrfi no ho asɛm, na adzesua yi bɛkyerɛkyerɛ mu akɔ ekyir. Ɔyɛ hokwan soronko na enya dɛ erosom Jehovah wɔ dɛm asɔrfi kɛse yi mu. Ɔmbra dɛ dɛm adzesua yi bɔboa wo ma enyisɔ a ewɔ no ayɛ kɛse.

b Dza ɔbɔboa wo ma ehu ndzɛmba a Hebrewfo nwoma no ka ho asɛm no, hwɛ Hebrewfo Ne Nyienyim Nsɛm video no wɔ jw.org do.

c Christianfo Greek Kyerɛwnsɛm no mu no, Hebrewfo nwoma no nkotsee na ɔka Jesus ho asɛm dɛ ɔyɛ Sɔfopanyin.

d Nhwehwɛmu nwoma bi ka dɛ, aber a wɔsɛɛ Jerusalem asɔrfi no wɔ afe 70 H.B. no, ɔbɛyɛ dɛ nna asɔfompanyin bɛyɛ 84 na wɔwɔ Israel.

e Dza ɔbɔboa wo ma atse ndzɛmba a nna sɔfopanyin no yɛ wɔ Mpata Da no ase yie no, hwɛ video a wɔato dzin The Tent wɔ jw.org.

g Hwɛ adakaba a wɔato dzin “Mbrɛ Sunsum No Maa Yehun Dza Sunsum Afamu Asɔrfi No Kyerɛ.” Ɔwɔ July 15, 2010 Ɔweɔn-Aban no mu, kr. 22.