ΑΡΘΡΟ ΜΕΛΕΤΗΣ 45

Να Εκτιμάτε το Προνόμιο να Λατρεύετε τον Ιεχωβά στον Πνευματικό Ναό Του

Να Εκτιμάτε το Προνόμιο να Λατρεύετε τον Ιεχωβά στον Πνευματικό Ναό Του

«Λατρέψτε . . . Εκείνον που έκανε τον ουρανό και τη γη».​—ΑΠΟΚ. 14:7.

ΥΜΝΟΣ 93 Ευλόγησε τις Συνάξεις Μας

ΠΕΡΙΛΗΨΗ a

1. Τι λέει ένας άγγελος, και τι σημαίνει αυτό για εμάς;

 ΑΝ ΣΑΣ μιλούσε ένας άγγελος, θα τον ακούγατε; Σήμερα, ένας άγγελος μιλάει «προς κάθε έθνος και φυλή και γλώσσα και λαό». Τι λέει; «Φοβηθείτε τον Θεό και δώστε του δόξα . . . Λατρέψτε . . . Εκείνον που έκανε τον ουρανό και τη γη». (Αποκ. 14:6, 7) Ο Ιεχωβά είναι ο μόνος αληθινός Θεός τον οποίο όλοι πρέπει να λατρεύουν. Πόσο ευγνώμονες είμαστε για την πολύτιμη ευκαιρία που μας έχει δώσει να τον λατρεύουμε στον μεγάλο πνευματικό ναό του!

2. Τι είναι ο πνευματικός ναός του Ιεχωβά; (Βλέπε επίσης το πλαίσιο « Τι Δεν Είναι».)

2 Τι ακριβώς είναι ο πνευματικός ναός, και πού μπορούμε να βρούμε τις λεπτομέρειες που τον εξηγούν; Ο πνευματικός ναός δεν είναι ένα κυριολεκτικό κτίριο. Είναι η διευθέτηση του Ιεχωβά για την απόδοση αποδεκτής λατρείας με βάση τη λυτρωτική θυσία του Ιησού. Ο απόστολος Παύλος εξήγησε αυτή τη διευθέτηση στην επιστολή που έγραψε προς τους Εβραίους Χριστιανούς του πρώτου αιώνα οι οποίοι ζούσαν στην Ιουδαία. b

3, 4. Ποιες ανησυχίες είχε ο Παύλος σχετικά με τους Εβραίους Χριστιανούς στην Ιουδαία, και πώς τους βοήθησε;

3 Γιατί έγραψε ο Παύλος την επιστολή του προς τους Εβραίους Χριστιανούς στην Ιουδαία; Πιθανώς για δύο βασικούς λόγους. Πρώτον, για να τους ενθαρρύνει. Οι περισσότεροι από αυτούς είχαν ανατραφεί στην Ιουδαϊκή θρησκεία. Οι ηγέτες της προηγούμενης θρησκείας τους ίσως τους χλεύαζαν για το ότι έγιναν Χριστιανοί. Γιατί; Επειδή οι Χριστιανοί δεν είχαν ούτε κάποιον εντυπωσιακό ναό για να αποδίδουν λατρεία ούτε ένα απτό θυσιαστήριο για να προσφέρουν θυσίες στον Θεό ούτε ιερείς για να τους διακονούν. Αυτό θα μπορούσε να αποθαρρύνει τους μαθητές του Χριστού και να εξασθενίσει την πίστη τους. (Εβρ. 2:1· 3:​12, 14) Κάποιοι από αυτούς ίσως ακόμα και να έμπαιναν στον πειρασμό να επιστρέψουν στον Ιουδαϊσμό.

4 Δεύτερον, ο Παύλος επισήμανε σε εκείνους τους Εβραίους Χριστιανούς ότι δεν προσπαθούσαν να κατανοήσουν νέες ή βαθιές πνευματικές διδασκαλίες, τη «στερεή τροφή» που βρίσκεται στον Λόγο του Θεού. (Εβρ. 5:​11⁠-14) Προφανώς, κάποιοι από αυτούς τηρούσαν ακόμα τον Μωσαϊκό Νόμο. Ο Παύλος εξήγησε όμως ότι οι θυσίες που απαιτούσε ο Νόμος δεν μπορούσαν να απομακρύνουν πλήρως την αμαρτία. Γι’ αυτόν τον λόγο, ο Νόμος “είχε παραμεριστεί”. Στη συνέχεια, ο Παύλος δίδαξε κάποιες βαθύτερες αλήθειες. Υπενθύμισε στους συγχριστιανούς του μια «καλύτερη ελπίδα» βασισμένη στη θυσία του Ιησού η οποία μπορούσε πραγματικά να τους βοηθήσει να “πλησιάσουν τον Θεό”.​—Εβρ. 7:​18, 19.

5. Τι χρειάζεται να κατανοήσουμε από την Επιστολή Προς τους Εβραίους, και γιατί;

5 Ο Παύλος εξήγησε στους Εβραίους αδελφούς του γιατί η Χριστιανική τους λατρεία ήταν κατά πολύ ανώτερη από τη λατρεία που απέδιδαν στο παρελθόν. Τα χαρακτηριστικά της Ιουδαϊκής θρησκείας ήταν μόνο «σκιά των μελλοντικών πραγμάτων, αλλά η πραγματικότητα ανήκει στον Χριστό». (Κολ. 2:​17) Η σκιά που δημιουργεί ένα αντικείμενο είναι απλώς το γενικό σχήμα αυτού καθαυτού του αντικειμένου. Έτσι λοιπόν, και το αρχαίο Ιουδαϊκό υπόδειγμα λατρείας ήταν απλώς σκιά της πραγματικότητας που επρόκειτο να έρθει. Χρειάζεται να κατανοήσουμε τη διευθέτηση που έχει θεσπίσει ο Ιεχωβά ώστε να συγχωρηθούν οι αμαρτίες μας προκειμένου να αποδίδουμε αποδεκτή λατρεία. Ας συγκρίνουμε τη «σκιά» (το αρχαίο Ιουδαϊκό υπόδειγμα) με την «πραγματικότητα» (τον Χριστιανικό τρόπο λατρείας), όπως εξηγούνται στην Επιστολή Προς τους Εβραίους. Κάνοντάς το αυτό, θα κατανοήσουμε καλύτερα τον πνευματικό ναό και το πώς περιλαμβανόμαστε εμείς.

Η ΣΚΗΝΗ ΤΗΣ ΜΑΡΤΥΡΙΑΣ

6. Πώς χρησιμοποιούνταν η σκηνή της μαρτυρίας;

6 Το αρχαίο υπόδειγμα. Ο Παύλος βάσισε την ανάλυσή του στη σκηνή της μαρτυρίας που έστησε ο Μωυσής το 1512 Π.Κ.Χ. (Βλέπε το διάγραμμα «Το Αρχαίο Υπόδειγμα​—Η Χριστιανική Πραγματικότητα».) Η σκηνή της μαρτυρίας ήταν μια φορητή κατασκευή την οποία οι Ισραηλίτες αρχικά έπαιρναν μαζί τους καθώς μετακινούνταν από τόπο σε τόπο. Τη χρησιμοποιούσαν επί σχεδόν 500 χρόνια ώσπου κατασκευάστηκε ένας μόνιμος ναός στην Ιερουσαλήμ. (Έξοδ. 25:8, 9· Αριθ. 9:​22) Αυτή η «σκηνή της συνάντησης» ήταν το κεντρικό σημείο όπου οι Ισραηλίτες πλησίαζαν τον Θεό και πρόσφεραν τις θυσίες τους και τη λατρεία τους. (Έξοδ. 29:​43⁠-46) Αλλά η σκηνή της μαρτυρίας εξεικόνιζε και κάτι πολύ μεγαλύτερο που επρόκειτο να έρθει για τους Χριστιανούς.

7. Πότε έγινε πραγματικότητα ο πνευματικός ναός;

7 Η Χριστιανική πραγματικότητα. Η αρχαία σκηνή της μαρτυρίας ήταν «σκιά των ουράνιων πραγμάτων» και εξεικόνιζε τον μεγάλο πνευματικό ναό του Ιεχωβά. Ο Παύλος είπε ότι «αυτή η σκηνή [της μαρτυρίας] αποτελεί συμβολισμό που αφορά τον παρόντα καιρό». (Εβρ. 8:5· 9:9) Επομένως, όταν έγραψε στους Εβραίους, ο πνευματικός ναός είχε ήδη γίνει πραγματικότητα για τους Χριστιανούς. Ήρθε σε ύπαρξη το 29 Κ.Χ. Εκείνο το έτος, ο Ιησούς βαφτίστηκε, χρίστηκε με άγιο πνεύμα και άρχισε να υπηρετεί ως ο “μεγάλος αρχιερέας” του Ιεχωβά στον πνευματικό ναό. c​—Εβρ. 4:​14· Πράξ. 10:​37, 38.

Ο ΑΡΧΙΕΡΕΑΣ

8, 9. Σύμφωνα με τα εδάφια Εβραίους 7:​23⁠-27, ποια τεράστια διαφορά υπάρχει ανάμεσα στους αρχιερείς του Ισραήλ και στον μεγάλο Αρχιερέα, τον Ιησού Χριστό;

8 Το αρχαίο υπόδειγμα. Ο αρχιερέας ήταν εξουσιοδοτημένος να εκπροσωπεί τον λαό ενώπιον του Θεού. Ο πρώτος αρχιερέας του Ισραήλ, ο Ααρών, διορίστηκε από τον Ιεχωβά όταν εγκαινιάστηκε η σκηνή της μαρτυρίας. Ωστόσο, όπως εξήγησε ο Παύλος, «ήταν πολλοί αυτοί που έγιναν ιερείς διαδεχόμενοι ο ένας τον άλλον επειδή ο θάνατος τους εμπόδιζε να παραμένουν ιερείς». d (Διαβάστε Εβραίους 7:​23⁠-27) Και ως ατελείς άνθρωποι, εκείνοι οι αρχιερείς έπρεπε να προσφέρουν θυσίες για τις δικές τους αμαρτίες. Εδώ υπάρχει μια τεράστια διαφορά ανάμεσα στους αρχιερείς του Ισραήλ και στον μεγάλο Αρχιερέα, τον Ιησού Χριστό.

9 Η Χριστιανική πραγματικότητα. Ως ο Αρχιερέας μας, ο Ιησούς Χριστός είναι «διάκονος . . . της αληθινής σκηνής, την οποία έστησε ο Ιεχωβά, και όχι άνθρωπος». (Εβρ. 8:1, 2) Ο Παύλος εξήγησε ότι, «εφόσον [ο Ιησούς] παραμένει ζωντανός για πάντα, η ιεροσύνη του δεν χρειάζεται διαδόχους». Ο Παύλος πρόσθεσε ότι ο Ιησούς είναι «αμόλυντος, χωρισμένος από τους αμαρτωλούς» και ότι, ανόμοια με τους αρχιερείς του Ισραήλ, «αυτός δεν χρειάζεται να προσφέρει θυσίες καθημερινά» για τις δικές του αμαρτίες. Τώρα, εξετάστε πώς διαφέρουν τα θυσιαστήρια και οι θυσίες στο αρχαίο υπόδειγμα από τα αντίστοιχα στη Χριστιανική πραγματικότητα.

ΤΑ ΘΥΣΙΑΣΤΗΡΙΑ ΚΑΙ ΟΙ ΘΥΣΙΕΣ

10. Τι υποδείκνυαν οι θυσίες που προσφέρονταν στο χάλκινο θυσιαστήριο;

10 Το αρχαίο υπόδειγμα. Έξω από την είσοδο της σκηνής της μαρτυρίας βρισκόταν ένα χάλκινο θυσιαστήριο στο οποίο προσφέρονταν θυσίες ζώων στον Ιεχωβά. (Έξοδ. 27:1, 2· 40:​29) Ωστόσο, με εκείνες τις θυσίες δεν μπορούσε να υπάρξει πλήρης συγχώρηση των αμαρτιών του λαού. (Εβρ. 10:​1⁠-4) Οι συνεχείς θυσίες ζώων στη σκηνή της μαρτυρίας υποδείκνυαν τη μία θυσία η οποία θα απολύτρωνε πλήρως την ανθρωπότητα.

11. Σε ποιο θυσιαστήριο πρόσφερε ο Ιησούς τον εαυτό του ως θυσία; (Εβραίους 10:​5⁠-7, 10)

11 Η Χριστιανική πραγματικότητα. Ο Ιησούς γνώριζε ότι ο Ιεχωβά τον είχε στείλει στη γη ώστε να προσφέρει την ανθρώπινη ζωή του ως λυτρωτική θυσία για την ανθρωπότητα. (Ματθ. 20:​28) Ως εκ τούτου, όταν βαφτίστηκε, ο Ιησούς παρουσίασε τον εαυτό του για να κάνει το θέλημα του Ιεχωβά. (Ιωάν. 6:​38· Γαλ. 1:4) Ο Ιησούς πρόσφερε τον εαυτό του σε ένα συμβολικό θυσιαστήριο που αντιπροσώπευε το «θέλημα» του Θεού να θυσιάσει ο Γιος του την τέλεια ανθρώπινη ζωή του. Η ζωή του Ιησού προσφέρθηκε «μία φορά για πάντα» ώστε να υπάρξει εξιλέωση, ή οριστική κάλυψη, για τις αμαρτίες όλων όσων εκδηλώνουν πίστη στον Χριστό. (Διαβάστε Εβραίους 10:​5⁠-7, 10) Στη συνέχεια, εξετάστε τη σημασία των εσωτερικών χαρακτηριστικών της σκηνής της μαρτυρίας.

ΤΑ ΑΓΙΑ ΚΑΙ ΤΑ ΑΓΙΑ ΤΩΝ ΑΓΙΩΝ

12. Ποιοι μπορούσαν να μπουν στο κάθε τμήμα της σκηνής της μαρτυρίας;

12 Το αρχαίο υπόδειγμα. Η σκηνή της μαρτυρίας και οι ναοί οι οποίοι χτίστηκαν αργότερα στην Ιερουσαλήμ είχαν την ίδια βασική διάταξη. Στο εσωτερικό υπήρχαν δύο τμήματα​—«τα Άγια» και «τα Άγια των Αγίων»​—τα οποία χωρίζονταν με μια κεντητή κουρτίνα. (Εβρ. 9:​2⁠-5· Έξοδ. 26:​31⁠-33) Μέσα στα Άγια υπήρχε ένας χρυσός λυχνοστάτης, ένα θυσιαστήριο για την καύση θυμιάματος και ένα τραπέζι για τα ψωμιά της πρόθεσης. Μόνο “οι χρισμένοι ιερείς” επιτρεπόταν να μπουν στα Άγια για να εκτελέσουν τα ιερά τους καθήκοντα. (Αριθ. 3:3, 7, 10) Τα Άγια των Αγίων περιείχαν τη χρυσή κιβωτό της διαθήκης η οποία αντιπροσώπευε την παρουσία του Ιεχωβά. (Έξοδ. 25:​21, 22) Μόνο ο αρχιερέας επιτρεπόταν να περάσει μέσα από την κουρτίνα και να μπει στα Άγια των Αγίων την ετήσια Ημέρα της Εξιλέωσης. (Λευιτ. 16:2, 17) Κάθε χρόνο, ο αρχιερέας έμπαινε με το αίμα ζώων για να κάνει εξιλέωση για τις δικές του αμαρτίες και για τις αμαρτίες ολόκληρου του έθνους. Τελικά, μέσω του αγίου του πνεύματος, ο Ιεχωβά διευκρίνισε την πραγματική σημασία αυτών των χαρακτηριστικών της σκηνής της μαρτυρίας.​—Εβρ. 9:​6⁠-8. e

13. Τι εξεικονίζουν τα Άγια και τα Άγια των Αγίων της σκηνής της μαρτυρίας στη Χριστιανική πραγματικότητα;

13 Η Χριστιανική πραγματικότητα. Ένας περιορισμένος αριθμός μαθητών του Χριστού έχουν χριστεί με άγιο πνεύμα και έχουν μια ειδική σχέση με τον Ιεχωβά. Αυτοί οι 144.000 πρόκειται να υπηρετήσουν ως ιερείς στον ουρανό μαζί με τον Ιησού. (Αποκ. 1:6· 14:1) Τα Άγια της σκηνής της μαρτυρίας εξεικονίζουν την κατάστασή τους ως γεννημένων από το πνεύμα γιων του Θεού ενόσω βρίσκονται στη γη. (Ρωμ. 8:​15⁠-17) Τα Άγια των Αγίων της σκηνής της μαρτυρίας εξεικονίζουν τον ουρανό, τον τόπο όπου κατοικεί ο Ιεχωβά. Η “κουρτίνα”, η οποία χώριζε τα Άγια από τα Άγια των Αγίων, αντιπροσωπεύει το σάρκινο σώμα του Ιησού το οποίο αποτελούσε φραγμό που τον εμπόδιζε να μπει στον ουρανό ως ο μεγάλος Αρχιερέας του πνευματικού ναού. Παραδίδοντας το ανθρώπινο σώμα του ως θυσία για την ανθρωπότητα, ο Ιησούς άνοιξε τον δρόμο για την ουράνια ζωή για όλους τους χρισμένους Χριστιανούς. Εκείνοι πρέπει επίσης να αφήσουν πίσω το σάρκινο σώμα τους προκειμένου να λάβουν την ουράνια ανταμοιβή τους. (Εβρ. 10:​19, 20· 1 Κορ. 15:​50) Μετά την ανάστασή του, ο Ιησούς μπήκε στα Άγια των Αγίων του πνευματικού ναού, όπου τελικά τον ακολουθούν όλοι οι χρισμένοι.

14. Σύμφωνα με τα εδάφια Εβραίους 9:​12, 24-26, τι καθιστά ανώτερη τη διευθέτηση του Ιεχωβά για τον πνευματικό ναό;

14 Εδώ μπορούμε να δούμε καθαρά την ανωτερότητα της διευθέτησης του Ιεχωβά για αγνή λατρεία με βάση τη λυτρωτική θυσία και την ιεροσύνη του Ιησού Χριστού. Ο αρχιερέας στον Ισραήλ έμπαινε στα ανθρωποποίητα Άγια των Αγίων με το αίμα θυσιασμένων ζώων, αλλά ο Ιησούς μπήκε «στον ίδιο τον ουρανό», το πιο άγιο μέρος που υπάρχει, για να εμφανιστεί ενώπιον του Ιεχωβά. Εκεί παρουσίασε την αξία της τέλειας ανθρώπινης ζωής του για χάρη μας «για να καταργήσει την αμαρτία μέσω της θυσίας του εαυτού του». (Διαβάστε Εβραίους 9:​12, 24-26) Η θυσία του Ιησού είναι η υπέρτατη θυσία η οποία εξαλείφει την αμαρτία για πάντα. Όπως θα μάθουμε στη συνέχεια, είτε η ελπίδα μας είναι ουράνια είτε επίγεια, μπορούμε όλοι να λατρεύουμε τον Ιεχωβά στον πνευματικό ναό του.

ΟΙ ΑΥΛΕΣ

15. Ποιοι υπηρετούσαν στην αυλή της σκηνής της μαρτυρίας;

15 Το αρχαίο υπόδειγμα. Η σκηνή της μαρτυρίας είχε μία αυλή​—έναν περιφραγμένο, ανοιχτό χώρο όπου οι ιερείς εκτελούσαν τα καθήκοντά τους. Το μεγάλο χάλκινο θυσιαστήριο του ολοκαυτώματος βρισκόταν στην αυλή μαζί με μια χάλκινη λεκάνη με νερό, την οποία οι ιερείς χρησιμοποιούσαν για να καθαριστούν προτού αποδώσουν την ιερή τους υπηρεσία. (Έξοδ. 30:​17⁠-20· 40:​6⁠-8) Ωστόσο, οι ναοί που χτίστηκαν αργότερα είχαν και μια εξωτερική αυλή όπου εκείνοι που δεν ήταν ιερείς μπορούσαν να στέκονται και να λατρεύουν τον Θεό.

16. Ποιοι υπηρετούν σε καθεμιά από τις αυλές του πνευματικού ναού;

16 Η Χριστιανική πραγματικότητα. Προτού αρχίσουν να υπηρετούν ως ιερείς με τον Ιησού στον ουρανό, εκείνοι που απομένουν από τους χρισμένους αδελφούς του υπηρετούν πιστά στην επίγεια εσωτερική αυλή του πνευματικού ναού. Η παρουσία της μεγάλης λεκάνης με νερό είναι μια σημαντική υπενθύμιση για αυτούς, όπως και για όλους τους Χριστιανούς, να παραμένουν ηθικά και πνευματικά καθαροί. Αλλά πού αποδίδουν τη λατρεία τους όσοι αποτελούν το «μεγάλο πλήθος», οι οποίοι υποστηρίζουν όσια τους χρισμένους αδελφούς του Χριστού; Ο απόστολος Ιωάννης τούς είδε να “στέκονται ενώπιον του θρόνου”, θέση που στη γη αντιστοιχεί με την εξωτερική αυλή, όπου «αποδίδουν [στον Θεό] ιερή υπηρεσία ημέρα και νύχτα στον ναό του». (Αποκ. 7:9, 13-15) Πόσο εκτιμούμε το ότι έχουμε μια θέση στη διευθέτηση του Ιεχωβά για αγνή λατρεία!

ΤΟ ΠΡΟΝΟΜΙΟ ΝΑ ΛΑΤΡΕΥΟΥΜΕ ΤΟΝ ΙΕΧΩΒΑ

17. Ποιες θυσίες έχουμε το προνόμιο να προσφέρουμε στον Ιεχωβά;

17 Σήμερα, όλοι οι Χριστιανοί έχουν το προνόμιο να προσφέρουν θυσίες στον Ιεχωβά χρησιμοποιώντας τον χρόνο, τις δυνάμεις και τους πόρους τους για την προώθηση των συμφερόντων της Βασιλείας του Θεού. Όπως είπε ο απόστολος Παύλος στους Εβραίους Χριστιανούς, μπορούμε να «προσφέρουμε πάντοτε στον Θεό θυσία αίνου, δηλαδή τον καρπό των χειλιών μας που κάνουν δημόσια διακήρυξη για το όνομά του». (Εβρ. 13:​15) Μπορούμε να δείχνουμε ότι θεωρούμε πολύτιμο το προνόμιο να λατρεύουμε τον Ιεχωβά προσφέροντάς του όσο καλύτερες θυσίες μπορούμε.

18. Σύμφωνα με τα εδάφια Εβραίους 10:​22⁠-25, τι δεν πρέπει ποτέ να παραμελούμε, και τι δεν πρέπει ποτέ να ξεχνάμε;

18 Διαβάστε Εβραίους 10:​22⁠-25. Προς το τέλος της επιστολής του προς τους Εβραίους, ο Παύλος επισημαίνει διάφορες πτυχές της λατρείας μας τις οποίες δεν πρέπει ποτέ να παραμελούμε. Μεταξύ αυτών είναι το να πλησιάζουμε τον Ιεχωβά με προσευχή, το να κάνουμε δημόσια διακήρυξη της ελπίδας μας, το να συναθροιζόμαστε ως εκκλησία και το να ενθαρρύνουμε ο ένας τον άλλον «τόσο περισσότερο όσο [βλέπουμε] την ημέρα [του Ιεχωβά] να πλησιάζει». Στο τέλος της Αποκάλυψης, ο άγγελος του Ιεχωβά λέει δύο φορές για έμφαση: «Τον Θεό λάτρεψε!» (Αποκ. 19:​10· 22:9) Ας μην ξεχνάμε ποτέ αυτή τη βαθιά πνευματική αλήθεια όσον αφορά τον μεγάλο πνευματικό ναό του Ιεχωβά και το πολύτιμο προνόμιο που έχουμε να λατρεύουμε τον μεγάλο Θεό μας!

ΥΜΝΟΣ 88 Μάθε μου τις Οδούς Σου

a Μια από τις βαθύτερες διδασκαλίες στον Λόγο του Θεού αφορά τον μεγάλο πνευματικό ναό του Ιεχωβά. Τι είναι αυτός ο ναός; Αυτό το άρθρο εξερευνάει τις λεπτομέρειες σχετικά με αυτόν τον ναό που βρίσκονται στην Επιστολή Προς τους Εβραίους. Ευχόμαστε αυτή η μελέτη να αυξήσει την εκτίμησή σας για το προνόμιο που έχετε να λατρεύετε τον Ιεχωβά.

b Για να αποκτήσετε μια γενική εικόνα της Επιστολής Προς τους Εβραίους, δείτε το βίντεο Εισαγωγή στην Επιστολή Προς τους Εβραίους στον ιστότοπο jw.org.

c Η Επιστολή Προς τους Εβραίους είναι το μόνο βιβλίο των Χριστιανικών Ελληνικών Γραφών το οποίο αναφέρεται στον Ιησού ως Αρχιερέα.

d Σύμφωνα με κάποιο σύγγραμμα, ίσως να υπήρξαν ως και 84 αρχιερείς στον Ισραήλ μέχρι τον καιρό που ο ναός στην Ιερουσαλήμ καταστράφηκε το 70 Κ.Χ.

e Για να μάθετε τη συμβολική σημασία των ενεργειών του αρχιερέα την Ημέρα της Εξιλέωσης, δείτε το βίντεο Η Σκηνή (The Tent) στον ιστότοπο jw.org (στην αγγλική).

f Βλέπε το βιβλίο Η Αγνή Λατρεία του Ιεχωβά Επιτέλους Αποκαθίσταται!, σελ. 240.

g Βλέπε το πλαίσιο «Πώς το Πνεύμα Αποκάλυψε τη Σημασία του Πνευματικού Ναού», στη Σκοπιά 15 Ιουλίου 2010, σελ. 22.