Tuʼn qxiʼ toj xnaqʼtzbʼil

Tuʼn qikʼx atz jatumel ta tajlal xnaqʼtzbʼil

XNAQʼTZBʼIL 45

¿Jniʼ toklen toj twitza tuʼn tkʼulina te Jehová toj templo mintiʼ qʼanchaʼl?

¿Jniʼ toklen toj twitza tuʼn tkʼulina te Jehová toj templo mintiʼ qʼanchaʼl?

«Che kʼulune twitz ju bʼinchal kyaʼj, tukʼix txʼotxʼ» (APOC. 14:7).

BʼITZ 93 Kʼiwlantza qe qchmabʼile

AJU KʼELEL QNIKʼ TIʼJ a

1. ¿Tiʼ in tqʼamaʼn jun anjel ex tiʼ jaku bʼant quʼn aj tok qbʼiʼn tyol?

 QA MA yolin jun anjel tukʼila, ¿jakupe tzʼok tbʼiʼna tyol? Toj ambʼil jaʼlo, in yolin jun anjel «kye kykyaqil nasyon, ex kye kykyaqil kyiyjil xjal, ex kye kykyaqil kʼloj xjal junxilchaq kyyol, ex kye kykyaqil tnam». Ex in xi tqʼamaʼn jlu kye: «Che xobʼe twitz Dios, ex kyqʼonxe nimbʼil te [...], che kʼulune twitz ju bʼinchal kyaʼj, tukʼix txʼotxʼ, tukʼix mar ex kyukʼix qe twi aʼ» (Apoc. 14:6, 7). Nim toklen tuʼn qkʼulin te Jehová tuʼnju oʼkxte Dios axix tok. In xi qqʼoʼn nimxix chjonte te tuʼnju o tzaj tqʼoʼn qoklen tuʼn qkʼulin te toj templo mintiʼ qʼanchaʼl.

2. ¿Alqiʼj in qo yolin aj t-xi qqʼamaʼn templo mintiʼ qʼanchaʼl? (Ax ikx qʼonka twitza tiʼj recuadro « Mintiʼ in kubʼ techlaʼn»).

2 ¿Alqiʼj in qo yolin aj t-xi qqʼamaʼn templo mintiʼ qʼanchaʼl ex alkyeqe texto in che yolin tiʼj? Mintiʼ in qo yolin tiʼj jun ja o bʼant kyuʼn xjal. Sino atz in qo yolin tiʼj tumel o tzaj tqʼoʼn Jehová qe tuʼn qkʼulin te ik tzeʼn tajbʼil ex atz tzaj tzyet tiʼj chojbʼil xi tqʼoʼn Jesús. Toj tnejel syent abʼqʼi, tzaj tqʼamaʼn apóstol Pablo junjun tqanil tiʼj jlu ex in kanet quʼn toj carta xi ttzʼibʼin kye okslal hebreo e anqʼin atz Judea. b

3, 4. ¿Tiquʼn xi ttzʼibʼin Pablo kye okslal hebreo e anqʼin toj tnam Judea ex tzeʼn onin kyiʼj?

3 ¿Tiquʼn xi ttzʼibʼin Pablo kye okslal hebreo e anqʼin toj tnam Judea? Tnejel, tajtoq tuʼn t-xi tqʼuqbʼaʼn kykʼuʼj. Chʼixme kykyaqil erman xi kynimen kyokslabʼil judiy, tuʼntzunju, bʼalo e xmayin nejenel kyiʼj tej kyok te okslal. ¿Tiquʼn e xmayin kyiʼj? Tuʼnju mintiʼ jun templo jatumel tuʼn kykʼulin te Dios, jun altar jatumel tuʼn t-xi kyqʼoʼn chojbʼil ex qe pal. Tej tbʼaj jlu, tzajlo bʼaj kykʼuʼj t-xnaqʼtzbʼen Jesús ex ya mintiʼlo ok tilil kyuʼn (Heb. 2:1; 3:12, 14). Ex bʼalo ateʼ junjun erman kubʼ kyximen tuʼn kykʼulin juntl maj te Dios ik tzeʼn kye judiy.

4 Tkabʼin, xi tnaʼn Pablo kye okslal qa mintiʼtoq in nok tilil kyuʼn tuʼn tel kynikʼ kyiʼj akʼaj xnaqʼtzbʼil moqa kyiʼj qeju kwest tuʼn tel qnikʼ tiʼj aju ok tmojbʼaʼn ik tzeʼn «wabʼj» (Heb. 5:11-14). Maske ya otoq tzʼel qʼiʼn toklen Ley, kukx e ok lepeʼ junjun okslal tiʼj. Pero xi tnaʼn Pablo kye qa mlaytoq kubʼ najsaʼn kyil te jumajx kyuʼn chojbʼil tzaj tqʼamaʼn Ley. Yajxitl, yolin Pablo kyiʼj junjun xnaqʼtzbʼil kwest tuʼn tel qnikʼ tiʼj. Xi tnaʼn kye qa otoq tzaj qʼoʼn jun qʼuqbʼil kykʼuʼj mas tbʼanel noq tuʼn chojbʼil xi tqʼoʼn Jesús ex qa jakutoq tzʼonin kyiʼj tuʼn kyok laqʼeʼ ttxlaj Dios (Heb. 7:18, 19).

5. ¿Tiʼ il tiʼj tuʼn tel qnikʼ tiʼj ex tiquʼn?

5 Xi tqʼamaʼn Pablo kye okslal hebreo qa mastoq tbʼanel tzeʼn tten e kʼulin twitz Jehová toj ambʼil aju twitzju tej t-xi kynimen kyokslabʼil judiy. ¿Tiquʼn? Tuʼnju tqʼama jlu tiʼj kyokslabʼil judiy: «Tkyaqil jlu noq jun techal tiʼj ju attoq tulel». Ex tqʼamatl jlu: «Tkyaqil jlu tiʼj Crist in japun bʼaj» (Col. 2:17). Tuʼn tel qnikʼ tiʼj jun tiʼ nim toklen, tnejel il tiʼj tuʼn tok qqʼoʼn qwitz tiʼj jun techel. Chʼixme ax jlu bʼaj tej kykʼulin judiy te Jehová toj ambʼil ojtxe, noq ok te jun techel tiʼjju tuʼn tbʼaj. Tuʼntzunju, nim toklen tuʼn tel qnikʼ tiʼj tzeʼn tuʼn qkʼulin te Jehová toj templo mintiʼ qʼanchaʼl tuʼntzun tkubʼ tnajsaʼn qil ex tuʼn qkʼulin te ik tzeʼn taj. Atzun jaʼlo, qo yolil tiʼj «techal» moqa aju alkye tten e kʼulin judiy te Jehová ex tzeʼn e kʼulin okslal te Dios. Tuʼn tel qnikʼ tiʼj, qo xnaqʼtzan tiʼjju in tzaj tqʼamaʼn uʼj te Hebreos. Qa ma bʼant jlu quʼn, kʼelel qnikʼ tiʼj alqiʼj in yolin templo mintiʼ qʼanchaʼl ex tiʼ toklen qukʼil.

AJU TABERNÁCULO MOQA «JA XBʼALUN»

6. ¿Tiʼ bʼant kyuʼn xjal te Israel toj tabernáculo?

6 Aju kykʼulbʼil judiy toj ambʼil ojtxe. Tuʼn tel qnikʼ tiʼj tzeʼn templo mintiʼ qʼanchaʼl, ok tmojbʼaʼn Pablo tukʼil tabernáculo kubʼ tbʼinchaʼn Moisés toj abʼqʼi 1512 tjaqʼ ambʼil qʼiʼn quʼn jaʼlo. (Qʼonka twitza tiʼj dibujo «Aju kykʼulbʼil judiy toj ambʼil ojtxe ex aju kykʼulbʼil okslal toj ambʼil jaʼlo»). Ax ikx ok qʼoʼn tbʼi tabernáculo te «ja xbʼalun» ex toj lugar lu ok kychmoʼn kyibʼ xjal te Israel tuʼn kykʼulin te Dios ex tuʼn t-xi kyqʼoʼn chojbʼil te (Éx. 29:43-46). Tej kyikʼ bʼet israelita kyoj junjun lugar toj desierto, xi kyiʼn tabernáculo kyukʼil (Éx. 25:8, 9; Núm. 9:22). Ex ajbʼen kyuʼn chʼixme 500 abʼqʼi tzmaxi tej tjaw bʼinchaʼn templo toj tnam Jerusalén. Noqtzun tuʼnj, kubʼ techlaʼn tabernáculo jun tiʼ mas tbʼanel tzaj qʼoʼn kye okslal tej tikʼ ambʼil.

7. ¿Toj alkye ambʼil xi tzyet tuʼn tten templo mintiʼ qʼanchaʼl?

7 Aju kykʼulbʼil okslal toj ambʼil jaʼlo. Ok tabernáculo te «t-xlekumal ju [...] at tuj kyaʼj», toj juntl yol, kubʼ techlaʼn templo mintiʼ qʼanchaʼl. Tqʼama Pablo jlu: «Tkyaqil jlu noq jun techal tiʼj ju at tuj tqʼijlalil jaʼlo» (Heb. 8:5; 9:9). Tuʼntzunju, tej t-xi ttzʼibʼin tcarta kye okslal hebreo ya otoq txi tzyet tuʼn tten templo mintiʼ qʼanchaʼl. Xi tzyet tuʼn tten templo lu toj abʼqʼi 29 tiʼj ambʼil qʼiʼn quʼn jaʼlo. Toj abʼqʼi lu, bautisarin Jesús, jaw skʼoʼn tuʼn xewbʼaj xjan ex xi tzyet tuʼn tajbʼen te «tnejel pal» toj templo mintiʼ qʼanchaʼl (Heb. 4:14; Hech. 10:37, 38). c

AJU TNEJEL PAL

8, 9. ¿Tiquʼn junxitl toklen Jesús te Tnejel Pal kywitz qeju e ten toj Israel? (Hebreos 7:23-27).

8 Aju kykʼulbʼil judiy toj ambʼil ojtxe. Yolin tnejel pal te kyxel xjal twitz Dios. Tej tok inauracion tiʼj tabernáculo, xi qʼoʼn toklen Aarón te tnejel pal tuʼn Jehová. Pero tqʼama Pablo qa iltoq tiʼj tuʼn kyten nim pal tuʼnju e kyim tej tbʼet ambʼil (kjawil uʼjit Hebreos 7:23-27). d Ex tuʼnju aj il qetoq pal lu, iltoq tiʼj tuʼn t-xi kyqʼoʼn chojbʼil tiʼj kyex kyil. Atzunte Jesús, aju Tnejel Pal, mintiʼ tuʼn tbʼant jlu tuʼn.

9 Aju kykʼulbʼil okslal toj ambʼil jaʼlo. In tzaj tqʼamaʼn Biblia jlu tiʼj Jesús: «Atzun jlu tnejel pal in ajbʼen tuj [...] ja xbʼalun axix tok, tuʼn Dios jaw tbʼinchaʼn, mya tuʼn xjal» (Heb. 8:1, 2). Tzaj tchikʼbʼaʼn Pablo qa mlay tzʼel qʼiʼn toklen Jesús te Tnejel Pal «tuʼnju kukx tten te jumajx». Ex tqʼamatl jlu: «Mintiʼ tzʼil tiʼj, ex tpaʼn tibʼ kyiʼj aj il». Te mankbʼil, tqʼama qa «mya il tiʼj tuʼn t-xi tqʼoʼn Jesús chojbʼil tkyaqil qʼij [tiʼj tex til] ik tzaʼn in kybʼinchaʼn txqantl tnejel pal». Atzun jaʼlo, qo yolin kyiʼj altar ex kyiʼj chojbʼil e xi qʼoʼn.

QE ALTAR EX QE CHOJBʼIL

10. ¿Tiʼ kubʼ techlaʼn kykyaqil chojbʼil xi kyqʼoʼn xjal toj tabernáculo?

10 Aju kykʼulbʼil judiy toj ambʼil ojtxe. Kubʼ qʼoʼn jun altar te cobre tiʼjxi tabernáculo jatumel jakutoq txi kyqʼoʼn xjal chojbʼil te Jehová (Éx. 27:1, 2; 40:29). Noqtzun tuʼnj, mlaytoq chjet kyil xjal te jumajx kyuʼn chojbʼil xi kyqʼoʼn (Heb. 10:1-4). ¿Tiʼ kubʼ techlaʼn kykyaqil chojbʼil xi kyqʼoʼn xjal toj tabernáculo? Kubʼ techlaʼn chojbʼil qa jakutoq kubʼ tnajsaʼn kyil xjal te jumajx.

11. ¿Twitz alkye altar xi tqʼon tibʼ Jesús ik tzeʼn jun chojbʼil? (Hebreos 10:5-7, 10).

11 Aju kykʼulbʼil okslal toj ambʼil jaʼlo. Ojtzqiʼntoq tuʼn Jesús qa tzaj samaʼn tuʼn Jehová tuʼn t-xi tqʼoʼn tchwinqlal tuʼn tchjet kyil xjal (Mat. 20:28). Tuʼntzunju, ok tilil tuʼn tuʼn t-xi tbʼinchaʼn tajbʼil Jehová tej tbautisarin (Juan 6:38; Gál. 1:4). Tej tbʼant jlu tuʼn, ok ik tzeʼn xi tqʼon tibʼ te jun chojbʼil twitz altar. Kubʼ techlaʼn altar lu aju tajbʼil moqa tvoluntad Jehová. Ex tajtoq Jehová tuʼn t-xi tqʼoʼn Tkʼwal tchwinqlal tzʼaqli te chojbʼil. In tzaj tqʼamaʼn Biblia qa «noq junx maj xi tqʼon tibʼ Jesucrist tuʼn tkyim» tuʼn tchjet kyil qeju in nok qeʼ kykʼuʼj tiʼj (kjawil uʼjit Hebreos 10:5-7, 10). Jaʼlo, qo yolil kyiʼj tiʼchaq e ten tojxi tabernáculo ex tiʼ kubʼ kyechlaʼn teyele junjun kye.

AJU KWART XJAN EX AJU MAS XJANXIX

12. ¿Alkyeqe jakutoq che okx toj teyele junjun kwart toj tabernáculo?

12 Aju kykʼulbʼil judiy toj ambʼil ojtxe. Chʼixme ax t-estilo templo jaw bʼinchaʼn toj Jerusalén ik tzeʼn te tabernáculo. Toj kykabʼil lugar lu, ten jun «Lugar Xjan» ex jun «Lugar Mas Xjanxix» ex oʼkx ten jun cortina kyxol (Heb. 9:2-5; Éx. 26:31-33). Toj «Lugar Xjan», ten jun altar jatumel tuʼn tkubʼ patin incienso, jun candelabro moqa tkubʼil kandil ex jun mes jatumel kubʼ qʼoʼn pan. Oʼkx qeju xi qʼoʼn kyoklen te pal jakutoq che oʼkx toj «Lugar Xjan» tuʼn t-xi kybʼinchaʼn junjun aqʼuntl (Núm. 3:3, 7, 10). Atzun toj «Lugar Mas Xjanxix», kubʼ qʼoʼn kajon tkubʼil Ley aju kubʼ bʼinchaʼn tuʼn oro ex kubʼ techlaʼn qa ten Jehová kyukʼil xjal (Éx. 25:21, 22). Ex oʼkx tnejel pal jakutoq tzʼokx toj lugar lu. Tkyaqil abʼqʼi, toj Qʼij te Najsbʼil Il, in nokxtoq tiʼn tnejel pal chikʼ toj «Lugar Mas Xjanxix» tuʼn tchjet til ex kyil txqantl (Lev. 16:2, 17). Tej tikʼ ambʼil, ajbʼen xewbʼaj xjan tuʼn Jehová tuʼn ttzaj tqʼamaʼn tiʼ kubʼ kyechlaʼn tiʼchaq lu (Heb. 9:6-8). e

13. ¿Tiʼ in kubʼ techlaʼn «Lugar Xjan» ex «Lugar Mas Xjanxix»?

13 Aju kykʼulbʼil okslal toj ambʼil jaʼlo. O che jaw skʼoʼn 144,000 okslal tuʼn xewbʼaj xjan ex at jun tbʼanel kyamiwbʼil tukʼil Jehová. Che ajbʼel okslal lu te pal toj kyaʼj junx tukʼil Jesús (Apoc. 1:6; 14:1). Akux ateʼ tzalu twitz Txʼotxʼ, in che jaw skʼoʼn tuʼn xewbʼaj xjan ex in che ok te tkʼwal Dios. In kubʼ techlaʼn «Lugar Xjan» aju tbʼanel kyamiwbʼil skʼoʼn maj at tukʼil Jehová (Rom. 8:15-17). Atzun «Lugar Mas Xjanxix», in kubʼ techlaʼn kyaʼj jatumel in nanqʼin Jehová. Yajtzun cortina moqa «xbʼalun» kubʼ qʼoʼn t-xol «Lugar Xjan» ex «Lugar Mas Xjanxix», ¿tiʼ in kubʼ techlaʼn? In kubʼ techlaʼn t-xmilal Jesús. Tej tok Jesús ik tzeʼn kye xjal, mlaytoq bʼant tuʼn t-xiʼ toj kyaʼj ex tuʼn tajbʼen te Tnejel Pal toj templo mintiʼ qʼanchaʼl. Noqtzun tuʼnj, tej t-xi tqʼoʼn tchwinqlal te chojbʼil, xi tqʼoʼn ambʼil kye okslal skʼoʼn maj tuʼn kyxiʼ toj kyaʼj. Tuʼn ttzaj kykʼamoʼn okslal skʼoʼn maj oklenj jlu, kjel kyqʼoʼn kyxmilal at toj ambʼil jaʼlo (Heb. 10:19, 20; 1 Cor. 15:50). Tej tjaw anqʼin Jesús, okx toj «Lugar Mas Xjanxix» toj templo mintiʼ qʼanchaʼl. Ex aj tikʼ ambʼil, che tel skʼoʼn maj junx tukʼil.

14. Ik tzeʼn in tzaj tqʼamaʼn Hebreos 9:12 ex 24 a 26, ¿tiquʼn mas tbʼanel templo mintiʼ qʼanchaʼl?

14 Qʼuqli qkʼuʼj tiʼj qa mas tbʼanel tumel o tzaj tqʼoʼn Jehová qe tuʼn qkʼulin te ik tzeʼn tajbʼil ex atz tzaj tzyet jlu tiʼj chojbʼil ex tiʼj toklen Jesús te Tnejel Pal. Aju «Lugar Mas Xjanxix» jatumel okx tnejel pal tukʼil kychkʼel txkup, kubʼ bʼinchaʼn kyuʼn xjal. Atzunte Jesús okx toj lugar mas xjan twitz alkyexku juntl tej tpon toj kyaʼj twitz Jehová. Toj lugar lu, in tzaj tqʼamaʼn Biblia qa bʼant jlu tuʼn: «Tyekʼu tibʼ Crist noq junx maj tuʼn tkubʼ najset ju il, tuʼnju xi tqʼon tibʼ te chojbʼil» (kjawil uʼjit Hebreos 9:12, 24-26). Jaku najset qil te jumajx tuʼn chojbʼil xi tqʼoʼn Jesús tuʼnju aju mas nim toklen. Jaʼlo, kʼelel qnikʼ tiʼj qa qkyaqilx jaku qo kʼulin te Jehová toj templo mintiʼ qʼanchaʼl, qa atz qo anqʼil tzalu twitz Txʼotxʼ moqa atz toj kyaʼj.

AJU «TTXAʼN PEʼN» MOQA PATIO

15. ¿Alkyeqe e aqʼunan toj peʼn tiʼjxi tabernáculo?

15 Aju kykʼulbʼil judiy toj ambʼil ojtxe. Tiʼjxi tabernáculo, ten jun peʼn moqa patio jatumel e bʼant junjun tiʼchaq kyuʼn pal toj kyajbʼebʼil te Jehová. Toj peʼn lu, kubʼ qʼoʼn altar te cobre jatumel e xi qʼoʼn chojbʼil. Ax ikx, kubʼ qʼoʼn jun tkubʼil aʼ te cobre tuʼntzun tajbʼen kyuʼn pal tuʼn tbʼaj kysaqsan kyibʼ naʼmxtoq tbʼant junjun aqʼuntl kyuʼn (Éx. 30:17-20; 40:6-8). Kyoj templo e jaw bʼinchaʼn yajxitl, ten patio lu nqayin tiʼj «Lugar Xjan» ex «Mas Xjanxix» ex ok qʼoʼn tbʼi te patio tojxi templo. Noqtzun tuʼnj, ten juntl patio tojxi templo nqayin ttzi entrada ex ok qʼoʼn tbʼi te patio tiʼjxi templo. Toj patio lu, jakutoq tzʼokx alkyexku xjal tuʼn tkʼulin te Jehová.

16. ¿Alkyeqe in che ajbʼen kyoj patio toj templo mintiʼ qʼanchaʼl?

16 Aju kykʼulbʼil okslal toj ambʼil jaʼlo. Naʼmxtoq txi qʼoʼn kyoklen okslal skʼoʼn maj tuʼn kyajbʼen te pal junx tukʼil Jesús toj kyaʼj, in nok tilil kyuʼn tuʼn kyajbʼen te Jehová toj patio tojxi templo mintiʼ qʼanchaʼl. Aju tkubʼil aʼ te cobre kubʼ qʼoʼn toj tabernáculo ex toj templo, in xi tnaʼn kye okslal skʼoʼn maj ex qe qkyaqilx qa nim toklen tuʼn miʼn tkubʼ qbʼinchaʼn jun nya bʼaʼn ex tuʼn tok qxqʼuqin qamiwbʼil tukʼil Jehová. Yajtzun «nimxix kyajlal xjal» in che onin kyiʼj terman Cristo, ¿jatumel in che kʼulin te Jehová? Ok tqʼoʼn apóstol Juan twitz tiʼj qa «waʼl qe twitz tqʼuqbʼil Dios» ex qa «in che ajbʼen te [...] qʼijl ex qonikʼan». Atz in che kʼulin nimxix kyajlal xjal te Jehová tzalu twitz Txʼotxʼ toj patio tiʼjxi templo mintiʼ qʼanchaʼl (Apoc. 7:9, 13-15). In xi qqʼoʼn nimxix chjonte te Jehová tuʼnju o tzaj tqʼoʼn qoklen tuʼn qkʼulin te toj templo mintiʼ qʼanchaʼl.

AJU TBʼANEL QOKLEN O TZAJ QʼOʼN TUʼN QKʼULIN TE JEHOVÁ

17. ¿Alkyeqe oyaj jaku txi qqʼoʼn te Jehová?

17 Qkyaqilx jaku txi qqʼoʼn oyaj te Jehová aj tel qpaʼn ambʼil, qipumal ex qpwaq tuʼn qonin tiʼj Tkawbʼil. Ax ikx, jaku txi qqʼoʼn oyaj te aj t-xi qbʼiʼn consej lu xi tqʼoʼn Pablo kye okslal hebreo: «Kukx tuʼn tjaw qnimsaʼn tbʼi Dios [...], ik tzaʼn jun oyaj tuʼn t-xi qqʼoʼn te; atzunju yol in tmaʼn qtziʼ tuʼnju in jaw qnimsaʼn tbʼi» (Heb. 13:15). Qa ma txi qqʼoʼn aju mas tbʼanel te Jehová, in kubʼ qyekʼin qa nim toklen toj qwitz tuʼn qkʼulin te.

18. Ik tzeʼn in tzaj tqʼamaʼn Hebreos 10:22 a 25, ¿alkyeqe tiʼchaq mintiʼ tuʼn tkyaj qtzaqpiʼn tuʼn tbʼant quʼn ex tiʼ kukx bʼaʼn tuʼn ttzaj qnaʼn?

18 (Kjawil uʼjit Hebreos 10:22-25). Tej tkubʼaj tuʼn tyolin Pablo toj carta xi ttzʼibʼin kye okslal hebreo, tzaj tqʼamaʼn tuʼn miʼn tkyaj qtzaqpiʼn tuʼn kybʼant junjun tiʼchaq quʼn toj qajbʼebʼil te Jehová. Jun techel, tzaj tnaʼn qe qa nim toklen tuʼn qnaʼn Dios, tuʼn qyolin kyukʼil txqantl tiʼj qʼuqbʼil qkʼuʼj, tuʼn tok qchmon qibʼ kyukʼil erman ex tuʼn tbʼaj qqʼuqbʼaʼn qkʼuʼj qxolx tuʼnju «in laqʼex ttzaj tqʼijlalil» Jehová. Kyoj mankbʼil capítulo toj libro te Apocalipsis, in tzaj tqʼamaʼn t-anjel Jehová jlu: «Kʼuluna twitz Dios». In tzaj tqʼamaʼn kabʼe maj tuʼn ttzaj tnaʼn qe qa nimxix toklen (Apoc. 19:10; 22:9). Tbʼanel tuʼn kukx ttzaj qnaʼn xnaqʼtzbʼil tiʼj templo mintiʼ qʼanchaʼl ex tuʼn qximen tiʼj qoklen o tzaj tqʼoʼn Jehová tuʼn qkʼulin te.

BʼITZ 88 «Yekʼuntza qe tbʼeya weye»

a Kyxol qe xnaqʼtzbʼil mas kwest tuʼn tel qnikʼ tiʼj toj Tyol Dios, jaku kanet templo mintiʼ qʼanchaʼl. ¿Tiʼ in kubʼ techlaʼn templo lu? In tzaj tqʼamaʼn uʼj te Hebreos junjun tqanil tiʼj templo lu ex toj xnaqʼtzbʼil lu kʼelel qnikʼ tiʼj tiʼ kyxilen. Kuchiwt tzʼonin xnaqʼtzbʼil lu qiʼj tuʼn tok qqʼoʼn toklen ambʼil o tzaj qʼoʼn qe tuʼn qkʼulin te Jehová.

b Toj jw.org, jaku kanet mas tqanil tuʼna tiʼj uʼj te Hebreos toj video Yol tuʼn t-xi tzyet uʼj te Hebreos.

c Kyoj libro te Biblia e kubʼ tzʼibʼin toj griego, oʼkx Hebreos in tzaj tqʼamaʼn qa a Jesús in nok te Tnejel Pal.

d In tzaj tqʼamaʼn jun libro qa e ten junlo 84 tnejel pal atxix tej t-xi qʼoʼn kyoklen hasta tej tkubʼ xiten tnam Jerusalén toj abʼqʼi 70.

e Toj jw.org, jaku kanet jun video tuʼna tok tbʼi La tienda. Toj video lu, in tzaj chikʼbʼaʼn tiʼ t-xilen aju bʼant tuʼn tnejel pal toj Qʼij te Najsbʼil Il.

g Qʼonka twitza tiʼj La Atalaya te 15 te julio te 2010, página 22. Ex jyonxa recuadro tok tbʼi «El espíritu revela el significado del templo espiritual».